29 July 2014

Ia mbërritën bijtë e Osmanit!- nga Aurel Plasari

IA MBRRITËN BIJTË E OSMANIT

Aurel_Plasari_
Aurel Plasari
Periudha e sundimit osman për jug-lindjen europiane fillon nga viti 1354 dhe vijon deri më 1912, kur nga territoret e fundit të tërheqjes së Perandorisë krijohej shteti shqiptar. Rebelimet, madje luftërat e popujve të ndryshëm për të mos u përfshirë në këtë Perandori të re apo, mandej, për autonomi a pavarësi brenda vetë Perandorisë janë të gjitha pjesë e historisë osmane të jug-lindjes europiane. Por nuk janë e gjithë historia…

Nga: Aurel PLASARI


Një Selgjuk, shumë selgjukë

Stereotipat e filmave apo librave shqiptaro-sovjetikë mbi një histori osmane mbushur vetëm me “zjarre” dhe “hekura” bëjnë pjesë, mirëfilli, në arsenalin e një historie me “realizëm socialist”. Periudha e sundimit osman për jug-lindjen europiane fillon nga viti 1354, kur turqit kapërcyen Ngushticat, dhe vijon, pa shkëputje të mëdha, deri më 1912, kur nga territoret e fundit të tërheqjes së Perandorisë krijohej shteti shqiptar. Rebelimet, madje luftërat e popujve të ndryshëm për të mos u përfshirë në këtë Perandori të re apo, mandej, për autonomi a pavarësi brenda vetë Perandorisë janë të gjitha pjesë e historisë osmane të jug-lindjes europiane. Por nuk janë e gjithë historia. Shfaqja e turqve selgjukë në portat lindore të Gadishullit tonë, si dhe depërtimi i tyre në të, kanë një histori të vetën, pak të njohur, shpesh të nënshtruar “tabuve”.
Ndër autorët të cilët kanë ndihmuar që marrëdhëniet e popujve të jug-lindjes europiane me organizimin perandorak osman të keqkuptohen, si dhe të keqinterpretohen, ka vendin e vet edhe Marx-i (Vepra, IX, bot. rus). Duke u marrë gjerësisht me “çështjet e imperializmit”, “regjimet feudale e militariste”, “proceset e shfrytëzimit” etj., ai e thjeshtoi edhe historinë e Perandorisë osmane brenda një suaze të tillë. Duke u shtuar “mësimeve” të Marx-it ato të një mendimtari tjetër, që zbriste edhe ai në fushën e osmanologjisë, N.G. Çernishevskit (I.M. Borozdin: Çernishevskij mbi rrethimin dhe marrjen e Kostandinopojës nga turqit, 1953), historiografia sovjetike krijoi stereotipat e veta për turqit selgjukë, osmanët dhe Perandorinë që ata organizuan në jug-lindjen europiane së toku me popuj të tjerë. Pa dyshim që edhe këta stereotipa kanë ushtruar ndikim në prishjen e shembëlltyrës së raporteve Orient/ Oksident përgjatë historisë së Europës.
Shumë kohë para se të kalonin në Europë, të vendoseshin në gadishullin e Hemit (të cilin do ta quanin Ballkan) dhe të pushtonin Kostandinopojën (të cilën do ta quanin Stamboll), turqit kishin kaluar nëpër një proces të gjatë evoluimi. Së paku tri qytetërime historike: pers, arab dhe bizantin kontribuan me prurjet e veta për të përgatitur sundimin e tyre të ardhshëm. Emri “turq” dëftonte në krye të herës një grup fisesh të lidhura mes syresh për luftë dhe pushtime. Më të rëndësishmet ndër to jetonin si nomadë në rrafshnaltat e Altait dhe stepat e Aralit. Në fillim të shek.VI një pjesë e turqve u ngulitën dhe formuan një shtet që vendosi marrëdhënie edhe me Perandorinë romane të Lindjes. Në shek. XI një komandant i dalluar mbi të tjerët, me emrin Selgjuk, u pavarësua dhe formoi një dinasti që do të quhej “e selgjukëve”. Këta selgjukë ngritën në Azinë e Vogël një kryeqytet si Konja, qendër e rëndësishme kulturore e botës islamike.
Prej gjysmës së dytë të shek. XI, turqit selgjukë zbuluan në krahun lindor të Bizantit një kufi të mbrojtur relativisht keq: falë agresioneve të përsëritura të perëndimorëve, nga njëra anë, dhe të dyndjes hungare në Danub, nga tjetra. Qysh në këtë kohë Perandoria, që tanimë i kishte këta turq “fqinj”, ishte e detyruar të jepte e të merrte me ta, madje të bënte me ta aleanca. Kur Frederik Barbarosa me “gjermanët” e tij vihej në rrugë drejt Bizantit, pa e fshehur planin për të shtënë në dorë kurorën e Komnenëve, ai hyri në negociata me turqit e Konjës; por u befasua kur mori vesh që Bizanti e kishte bërë këtë gjë para tij (Frolow, 176). Ajo çfarë “Mjekërkuqi” s’mund ta kuptonte ishte që vetë politika agresive e tij dhe e trimave perëndimorë si ai e shtynte Bizantin “në krahët” e sulltanit. Së paku qysh në kohën e Aleks Komnenit, si na e dëshmon Anna (Aleksiada, I, 4, 6 etj.), turqit selgjukë thirreshin si aleatë në betejat që zhvillonin perandorët kundër vasalëve të pabindur ose ushtarakëve të rebeluar.
Në dhjetëvjeçarin e tretë të shek. XIII, domethënë kur Perandoria romane e Lindjes ishte e rënë dhe territoret e saj qenë ndarë mes “latinëve”, selgjukët përfituan për të ndërmarrë marshimin drejt detit Egje. Ndërkohë edhe një tjetër fis, drejtuar nga njëfarë Ertogrul afrohej nga Azia qendrore drejt perëndimit, futej në Azinë e Vogël për t’u vënë në shërbim të sulltanit të Konjës. Si shpërblim për shërbimet, sulltani i caktoi këtij fisi një territor të vogël, i cili u zgjodh jo larg Kostandinopojës. Për historinë e ardhshme të Europës do të dukej si një “zgjedhje” fatale.

Osmani, bijtë dhe bashkëpunëtorët

Kryetari i këtij fisi pagan, i quajtur Othman ose Osman (1259-1326), bir i Ertogrulit, përqafoi për vete dhe për fisin besimin musliman (Grousset, 274). Ky përqafim bëhej në momentin e duhur: nga fundi i shek. XIII Osmani përfitonte nga kriza e sulltanatit të Konjës, të shtrënguar në luftë mes mongolëve të Persisë dhe mamlukëve të Egjiptit, për të forcuar pushtetin e vet. Për këtë arsye, fillimi i shek. XIV llogaritet si periudhë e afirmimit të “osmanëve” në Azinë e Vogël. Ishte koha kur Perandoria e “çliruar” nga latinët po restaurohej njëfarësoj nën Paleologët, por mbi gadishullin e Anadollit ajo praktikisht s’kishte më kurrfarë kontrolli.
Ndër historiografitë e rajonit tonë, historiografia greke dallohet për stereotipat me të cilat e ka veshur fuqizimin e osmanëve dhe depërtimin e tyre në territoret e ish-Perandorisë. Realiteti i fakteve historike tregon se bashkëpunëtorët e parë dhe ndihmësit më të afërt të osmanëve në periudhën e fuqizimit të tyre dhe të ngritjes në pushtet, qenë grekët. Shoqëria greke e Anadollit kishte qenë në takim të drejtpërdrejtë dhe të vijuar, së paku qysh nga shek. XI, me shoqërinë turko-muslimane të ndodhur aty. Nga ana tjetër, edhe në kryeqytetin e Perandorisë, prej shek. XI, gëlonin rëndom muslimanë si të dërguar zyrtarë, ambasadorë, dijetarë, tregtarë etj. Posaçërisht në shek. XII, kur Bizanti u pa i shtrënguar t’u kërkonte ndihmë muslimanëve për t’u mbrojtur nga armiqtë e përbashkët kryqtarë, grekët dhe turqit u ndodhën në fakt në të njëjtin kamp. Me shfaqjen e osmanëve, për shoqërinë greke nuk ishte e vështirë të kuptonte se ajo kishte me ta shumë gjëra të përbashkëta, madje më shumë se me çdo popull tjetër jogrek të ish-Perandorisë. Bashkëpunimi bëhej, kështu, i vetvetishëm.
Osmani zuri vend mes nëntë trashëgimtarëve të dinastisë së zhdukur të selgjukëve (1288-1326) duke u bërë edhe themelues i shtetit që mbas kësaj do të quhej “osman”. Ai e njohu dhe e pranoi qysh në krye nevojën e bashkëpunimit me grekët. Kjo në fillim s’kishte lidhje me islamizimin. Bashkëpunimi niste nga niveli më i ulët, nga ata që shërbenin në oborrin e sulltanit, dhe vijonte me të integruarit në gjithë administatën dhe në çdo institucion. Islamizimi ishte një shkallë e dytë; ai e lehtësonte, doemos, karrierën e prozelitëve. Por edhe kjo shkallë nuk ishte e fundit: mbas saj vinte ajo e osmanizimit të grekëve, proces historik mjaft origjinal gjatë shekujve XIV-XV. Procesi i osmanizimit mori vrull të madh sidomos ndër elitat greke me sundimin e birit të emirit Osman, Orhanit, d.m.th. ende para shtrirjes së osmanëve në Europën jug-lindore.
Për Orhanin, që do të braktiste emërtimin modest të “emirit” dhe do të merrte atë të “sulltanit” (1326-1359), historia tregon se qysh në moshën njëmbëdhjetëvjeçare e kishin martuar me një greçkë shumë të bukur, të cilën burimet osmane e quajnë “Nilufer-Hatun” (pak a shumë: Zonja Zambak). Kur u rrit, më 1345, për t’i forcuar marrëdhëniet me shtëpinë perandorake të Kostandinopojës, Orhani mori një nuse të dytë greke, dhe pikërisht bijën e madhe të perandorit Kantakuzen, Teodorën. Një hollësi për t’u mbajtur: nusen nuk e kërkoi ai, por vetë perandori Joan ia ofroi dorën e së bijës për t’i kërkuar mbështetje kundër serbëve të Stefan Dushanit që përgatiteshin të marshonin kundër Kostandinopojës (De la Jonquière, 63). Simbas R. Guilland-it, “ajo mbas gjithë gjasave ishte nënë e princit Halil Çelebi, që u martua qysh shumë i ri me një bijë të perandorit Joani V Paleolog” (Europa, 302). Po ky autor sjell edhe një përshkrim “piktoresk” simbas kronikave të kohës: “Kur Orhani dhe katër bijtë e tij i erdhën për vizitë Joanit IV Kantakuzen, basileusi dhe mysafirët e tij u ulën për të hangër së toku dhe basileusi me dinjitarët e tij të lartë ndenjën në hallinë ku qenë shtruar për të hangër mysafirët” (f. 399-400).
Ky bashkëpunim deri me anë krushqish dhe martesash është një tregues më shumë për thellësinë në të cilën kishin depërtuar njëra te tjera shoqëria greke dhe ajo turke. Aq rëndësi duket se i jepte këtij bashkëpunimi dinastia osmane, sa ajo qysh prej fillimeve të veta lejoi t’i dobësohej progresivisht trashëgimia antropologjike turke. A.H. Lybyer-i në librin Qeverisja e Perandorisë osmane në kohën e sulltanit Sulejman të Madhnueshëm (Cambridge 19313, 17), ka bërë një llogari kërshërore: duke filluar prej sulltan Orhanit, ekzogamia e praktikuar sistematikisht nga gjithë mbasardhësit e tij mund të thuhet se pati bërë që, mbas njëzet sulltanësh, dinastia osmane të mos përmbante më veçse një të miliontin gjak turk ( ½ në fuqi të 20-të).
Historiani i periudhës së parë osmane, H.A. Gibbons, e pohon në mënyrë të shtjelluar se si këta transfugë grekë kontribuan ndjeshëm në fuqizimin dhe mandej ngritjen e fuqisë osmane, në formimin e një “race të re”, madje duke furnizuar “ide politike” që do të shpinin në themelimin e një perandorie të paracaktuar për të zënë vendin e Bizantit (Themelimi, 49). Specialisti i Levantit R. Grousset e sintetizon dukurinë kështu: “Duke tërhequr renegatë të ndryshëm, duke rrëmbyer dhe rekruatuar fëmijë të shumtë të krishterë për shërbimin ushtarak, duke rrëmbyer gjithashtu vajza të shumta greke dhe sllave, të caktuara për t’u bërë nënat e brezave të rinj osmanë, trupat turke e shtinë në dorë Ballkanin falë elementëve ballkanikë” (Europa e Levantit, 609-610). Nga një tjetër anë, ndër shumë të rrallët historianë grekë që e kanë “pranuar” këtë proces integrimi, B.G. Spiridonakisi e vler ëson atë kështu: “Fakti më i shënueshëm i historisë së marrëdhënieve greko-turke në shek. XIV është integrimi progresiv i elementëve grekë në ushtrinë, në administratën dhe në shoqërinë osmane [...] Gjatë kësaj epoke menteshë për themelimin e shtetit osman, grekët shërbyen si trupa ndihmës të ushtrisë osmane, së cilës i bënë shërbime të paçmueshme: ata i ndihmuan sulltanët në mënyrë konkrete për të ndërtuar shtetin e tyre dhe për ta administruar atë” (Katër shekuj, 213).
Ky proces varej domosdoshmërisht edhe prej politikës liberale/ toleruese të osmanëve të parë. Toleranca fetare ishte një rregull dhe mungesa e paragjykimit “racor” ishte karakteristikë prej zanafillës legjendare të emiratit të Osmanit, d.m.th. qysh para se osmanët të merrnin sulltanatin. Edhe kur osmanët u ngritën në fuqi, si rregull ata nuk ngulmonin në dallimet mes muslimanësh dhe të krishterësh. E gjitha kjo lidhej me situatën konkrete të përbërjes së popullsive në territoret që shndërroheshin gjithnjë më shumë në “osmane”. Ja si e përmbledh një kësi situate, gjatë shekullit të parë të Paleologëve, një autoritet i historisë bizantine: “Ndërsa në një territor të pushtuar nga turqit grekët gëzojnë një liri fetare pak a shumë të plotë, zgjedhja dhe shugurimi i peshkopëve nuk pengohen aspak dhe kulti ortodoks celebrohet normalisht, në Athinë përkundrazi princërit latinë para tyre nuk kishin lejuar asnjë hierarki ortodokse dhe e kishin dëbuar prej kishës së tij metropolitin Dosité” (M. Viller, 538, shën. 3).
Gjatë kësaj periudhe është tregues i përgjithshëm për osmanët ajo që në anglishten bashkëkohore quhet open-mindedness, d.m.th. mendësi e hapur, e lirë. Deri atje mbërrinte kjo open-mindedness, sa sulltanët nuk kishin kurrfarë kompleksi të mbanin në oborrin e tyre specialistë grekë gjithëfarësh, deri edhe mjekë që kujdeseshin për shëndetin e tyre vetjak, çfarë do të ishte e pakonceptueshme për një sovran bizantin, le më për një mbret ose princ “perëndimor” që të kishte besim të tillë te një “turk”. Me gjithë procesin e ndërrimfesë, që do të merrte vrull kohë mbas kohe në Perandorinë e ardhshme osmane, duhet pranuar se osmanët nuk patën asnjëherë një program të saktë sa i përket prozelitizmit fetar. Madje, po të vështrohet me vëmendje ngritja dhe përparimi i tyre në Europën jug-lindore, Islami më së shumti u dha osmanëve “pretekstet” për të cilat ata kishin nevojë që të nises hin në pushtimin e “botës së krishterë”.
Në një situatë si kjo bashkëpunimi, Orhani nuk e pati të vështirë të fillonte “politikën e re” ndaj mbetjes së Perandorisë: atë të inkursioneve ushtarake. Osmanët shtinë kështu në dorë Bityninë, Brusën (1326), Nikenë (1331), Nikomedian (1336-1337), deri edhe Galipojën (1354) në bregun europian të Dardaneleve. Kjo ishte “shtënia në dorë e Ngushticave”. Duke siguruar kontrollin e tyre, ata i hapën vetes portën për depërtimin në Europën jug-lindore . I biri i Orhanit, Murati I (1360-1389), merrte më 1373 Manastirin, më 1383 Sofjen, më 1385 Krujën dhe Shkodrën, më 1386 Nishin, ndërsa më 1389 shpartallonte “aleancën e krishterë” në fushën e Kosovës. Serbia dhe Bullgaria u bënë vasale të osmanëve, të cilët shtynë kufirin kështu deri në Danub. Serbët, prej këtij momenti, u shndërruan në furnizues të ushtrisë osmane; ata morën pjesë në të gjitha fushatat e osmanëve dhe qëndruan në shërbim të tyre deri në rrethimin e fundit të Kostandinopojës (1453) (Mijatovich, 133, 140).
Osmanët iu përgjigjën me rreptësinë më të madhe një “kryqëzate” ballkanike, të organizuar prej perëndimorëve nën udhëheqjen e Zhanit pa Frikë (bir i Dukës së Burgonjës), mareshallit Busiko (Boucicaut) dhe admiralit Zhan të Vjenës. Beteja u zhvillua në Nikopojë, më 25 shtator 1396. Ushtria e sulltan Bajazitit përbëhej prej turqish dhe të krishterësh të osmanizuar, kryesisht serbë. Perëndimorët iu nënshtruan aty një masakrimi që nuk e kishin njohur ndonjëherë. Dymbëdhjetë mijë robër u therën në sytë e sulltan Bajazitit sa pa perënduar dielli. Kohët kishin ndryshuar: “kryqtarët trima” s’kishin të bënin më me trupat e perandorëve skofiarë të Kostandinopojës. Kjo betejë, dhe jo aspak ajo e Kosovës mbi të cilën ngulmohet me të tepërt, përcaktoi fatin e Orientit. Ndonjë autor i rrallë, si njohësi i mirë i Levantit R. Grousset, e ka pranuar shkoqur: “Beteja e Nikopojës qe një shpar tallim europian” (f. 278).
Nga 1399-1404 osmanët do të hapeshin në krejt Greqinë kontinentale. Vetëm mbas kësaj do të vinte një “ndërkohë pushimi”, kur ata do të tërhiqeshin të zënë siç qenë në Lindje, në luftë me mongolët, d.m.th. me Timur Çalamanin (Lengun) i cili do ta vononte edhe ½ shekulli pushtimin e jug-lindjes europiane.

Tërheqja lindore

Të shtrënguar si me darë mes një Trake tanimë osmane dhe një Bitynie po osmane, perandorët e Perandorisë së mbetur ishin të interesuar për marrëdhënie të mira me osmanët. “Fqinjët” tani vinin të ftuar gjithnjë më shpesh prej tyre, ndonjëherë edhe prej princërve ballkanas në betejat shoqi kundër shoqit. Më 1335-1336 Androniku III Paleolog merrte mercenarë turq për të bërë inkursione si kundër “piratëve perëndimorë” në brigjet e Perandorisë, ashtu edhe kundër shqiptarëve (Nic. Greg., I, 2, 53). Turqit i thërriste për ndihmë edhe nëna-perandoreshë Anna e Savojës, për të luftuar Kantakuzenin që i zinte fronin e të birit të mitur (Spiridonakis, 228). Edhe vetë perandori Kantakuzen i përdorte turqit si në luftën kundër të dhëndrit Joan Paleologu, ashtu dhe për të hequr qafe gjenovezët më 1336, kundër shqiptarëve më 1341 (Kantak., II, 3, 12). Më 1358 turqit, që Kantakuzeni dorëpër dorë i quante “persë”, i ftonte despoti i Epirit Niqefor II për të luftuar po kundër shqiptarëve (Epirotica § 4). Më 1380 turqit i kërkonte edhe despoti i Janinës, Thoma Preluboviqi, për të shtruar shqiptarët e Gjin Bua Spatës (Epirotica § 23). Madje edhe rioshi fiorentin Esau Buondelmonte, i gdhirë despot i Janinës prej martesës me të venë e Preluboviqit, për të luftuar shqiptarët e Spatës u mësua t’i lypte ndihmë ushtarake sulltan Bajazitit I (1389), me të cilin vendoste lidhje të ngushta (Epirotica § 32). Do të vijonte kështu deri kur Janina më 1431, për t’i dhënë fund rivalitetit mes sunduesve vendës, t’u nënshtrohej osmanëve vullnetarisht. Në këtë mënyrë, vëren H.A. Gibbons-i, osmanët erdhën e u bënë “të domosdoshëm” për Perandorinë (f. 92).
Nga një pjesë e historiografisë është bërë traditë të përmendet, në këtë mes, edhe rasti i një princi shqiptaro-frëng, Karl Thopisë, i cili më 1385 i paskësh thirrur turqit për ta ndihmuar në luftën kundër të kunatit, prijësit sllavo-shqiptar Balsha II (Balša Balšic), i cili i kishte marrë Durrësin. Simbas kësaj tradite, turqit e ndihmuan Karl Thopinë t’i kthehej qyteti i tij, mandej mbetën zotër disa visesh shqiptare. Kjo traditë duket ta zërë fillin në një interpretim subjektiv bërë ngarjes nga historiani i Balshëve G. Gelcich, në Zeta dhe dinastia e Balshëve (1899, 133-134) ose nga A. Galanti, autor i një vepre shumë të vyer, Shqipëria, të vitit 1901 (f. 124). Këtë commonplace e kanë përsëritur historianë me rëndësi, si K. Jirecek-u në disa punime të vitit 1916 (Die Lage, 163; Valona, 179 etj.), A. Gegaj në veprën Shqipëria dhe pushtimi turk në shek. XV (1936, 18-19), Co rdignano në Shënime historike mbi Shqipërinë (1937, nr. 4, 114) Hartuesit e Burimeve (1962) janë treguar të kujdesshëm ndaj këtij momenti duke shënuar vetëm: “Pas inkursionit të madh që kryen në vitin 1385, kur u përzien në luftën feudale midis Karl Thopisë dhe Balshës II, turqit u dukën përsëri më 1388 përpara Durrësit…” (II, 196). A. Ducellier-i, që njëherë e ka pasë përmendur këtë rast, në një punim të vitit 1981 i është kthyer atij për të shënuar: “Me gjithë pikëpamjen e përgjithshme, duket me pak gjasë që princërit shqiptarë në luftë të kenë thirrur turqit për ndihmë” (Ekonomia, 7). Ajo çfarë mund të pranohet si e dëshmuar historikisht është se, mbas betejës së Savrës, ku Balsha II u vra, Karl Thopia e mori së rishti Durrësin që ia kishte pushtuar i kunati, i cili e kishte shpallur veten “dukë i Durrësit” me një dokument në sllavisht (“duka drackii”) simbas botimit të Novakovic-it (Spomenik, nr. 197).

Impulsi i Perëndimit

Gjatë fushatave të tyre për t’u shtrirë në Europën jug-lindore, në fillim sulltanët kishin menduar se qëndresën e shqiptarëve mund ta shtypnin me po atë lehtësi me të cilën kishin vepruar ndaj popujve të tjerë të rajonit. Por, sidomos mbas disfatave që pësuan trupat e Muratit I, ata do të kuptonin se pushtimi i Shqipërisë nuk ishte një problem i njëjtë me atë të pushtimit të viseve greke, bullgare apo serbe. Mbasardhësve të Muratit I, Mehmetit I dhe Muratit II, do t’u duhej të shtinin në punë taktika të tjera ndaj shqiptarëve, të cilët e refuzonin përfshirjen në njësinë e re perandorake që po vinte duke u përftuar me rënien e Perandorisë së mbetur.
Ky refuzim i ka dhënë shkas një vargu pikëpyetjesh, të cilat shfaqen më shumë në shkrime publicistësh se në punime historianësh. Pyetjet ngrihen pak a shumë kështu: Si ka mundësi që popujt e tjerë iu shtruan fuqisë osmane, ndërsa shqiptarët jo? Pse prijësit e tjerë ballkanikë e pranuan statusin e vasalitetit, ndërsa prijësit shqiptarë do ta refuzonin atë, madje me armë në dorë? Si ia nxente mendja Skënderbeut që, me një ushtri prej 15.000 vetësh, t’i kundërvihej fuqisë më të madhe ushtarake të kohës, asaj të sulltanëve me ushtri prej 150.000 vetësh? A nuk kishte, në këtë refuzim, diçka që “nuk shkon”? Një osmanolog në zë, si H. Kaleshi, e parashtron këtë kontrast duke e quajtur qëndresën shqiptare “të pashembullt dhe ende sot të pakuptueshme dhe të vështirë për t’u shpjeguar” (Disa të dhëna, 211).
Të kujtojmë se në vargun e pyetjeve të mësipërme nuk ka thuase asgjë të re. Moskuptimi i këtij refuzimi është, së paku, pesëqind vjet i vjetër, dhe e zë fillin te vetë ata që refuzoheshin. Të parët që e kanë shprehur kanë qenë kronistët osmanë, të cilët janë rrekur t’ia gjejnë shpjegimet brenda kufijve të botëvështrimit të tyre. Duke përshkruar “konsultën” e sulltanit me Hamzë Kastriotin, Hoxha Saddudini tregon në kronikën e vet se vezirët i quanin shqiptarët një “popull tekanjoz”. Në një vend tjetër po ai shton: “Ky popull është shumë i çuditshëm. Po të punohet me nder dhe drejtësi, ai dëftohet besues ndaj atij që i sillet me besim, kurse ndaj atij që e trajton armiqësisht i zgjidh punët me shpatë” (Tacu t-Tevarih). Më vrazhdë vihet në dukje kjo situatë në kronikën e Tursun Begut: “Zhgani shqiptar është krijuar për të kundërshtuar, për të mos iu nënshtruar askujt, për të ngritur krye” (Tarih-i Ebu l-Fet’h). Për shqiptarët që nuk dorëzoheshin gjatë rrethimit të Krujës, ai thotë: “Deri atje kishte mbërritur mllefi i armikut të mallkuar, sa hangri qentë, macet dhe gjithë kandrat…” (po aty). Një tjetër kronist, Idris Bitlisi, bën një përkufizim sintetik: “Sigurisht mes të pafeve të Rumelisë dhe mes banorëve të atyre viseve, nuk ka popull aq të ashpër sa ky popull rebel” (Hest Bihist). Më tej: “As në kohën e të pafeve, as në kohën e Islamit, nuk janë nënshtruar vullnetarisht dhe s’kanë pasur farë respekti për asnjë urdhër dhe asnjë ndalim të sulltanit dhe te pushetit mbretëror” (po aty). Këso shembujsh ka me shumicë.
Shpjegimet e shumta, dhe më se një herë të ndryshme, që i kanë bërë historianët këtij refuzimi fillojnë me konfiguracionin e thyer fizik të vendit të shqiptarëve dhe përfundojnë me nxitjet e “qëndresës” nga ana e Papatit dhe legatëve të tij. Njëra ndër arsyet e këtij refuzimi, madje arsye dore së parë, e cila është vështruar më pak, mendoj se është ajo që në njërin nga shkrimet e përparshme e përmenda si “impulsi i Perëndimit”. Është fjala për një impuls të përftuar te shqiptarët gjatë marrëdhënieve të tyre pikërisht me Perandorinë romane të Lindjes.
E kam shpjeguar tanimë se si në jug-lindjen europiane Perandoria romane e Lindjes kishte nevojë kryesisht për bregun e Adriatikut dhe për rrugët që e lidhnin me të. Një nevojë e tillë e Kostandinopojës u bë shkaku numër një i integrimit të shqiptarëve në Bizant, por njëherësh kjo pozitë gjeopolitike e shqiptarëve u bë edhe motivi kryesor i shkepjes së tyre gjithnjë më të madhe prej Bizantit nën ndikimin e “impulsit të Perëndimit”.
Prirja e shqiptarëve për t’i ikur Lindjes dhe për ta bërë jetën me Perëndimin mund të quhet e filluar qysh prej momentit kur perandorët romanë i kaluan ata artificialisht me Kostandinopojën. Por, së paku prej vitit 1204, kur perëndimorët i ndanë mes syresh territoret e Perandorisë së rrëzuar, shqiptarët shfaqeshin sheshit në rajon si prijës të depërtimit perëndimor veshur në petkat e “latinit”. Procesi duhet përfytyruar i përkundërt me atë që do të zhvillohej në Bizant, ku urrejtja për “latinin”, dhe jo ajo për “turkun”, u shndërrua në element përbërës të “ndërgjegjes kombëtare bizantine”. Prej këtij momenti shqiptarët llogariten të dalluar prej Bizantit dhe larg “ndërgjegjes bizantine”. Nga shek. XIII dhe më mbas mund të renditen me shumicë fakte historike që e dëshmojnë distancimin e shqiptarëve si ndaj “bizantinëve”, të cilët tanimë për ta s’qenë veçse “grekë”, ash tu edhe ndaj sllavëve. Iorga këtë proces e përshkruan kështu:
“Nën një flamur të huaj ose nën një tjetër, nganjëherë edhe pa asnjë flamur, këta shqiptarë një pjesë e të cilëve ishin vllehë, ushtronin në fakt një veprim latin ngadhënjimtar në gadishullin e Ballkanit. Në këto rajone, ku dinastitë që vijnë njëra mbas tjetrës përbëjnë një kaos të vërtetë edhe për gjenealogjistët më të sprovuar, për të sqaruar situatën do të mjaftonte t’i shihje këta shqiptarë tek zëvendësonin serbët dhe grekët si sundimtarë të Epirit e të Thesalisë, për t’u hapur rrugën do italianëve me prejardhje napoletane, martuar me princesha greke dhe spitulluar me të gjithë titujt dinastikë të analeve bizantine. Mes këtyre zotërinjsh që vijnë e ikin ka të tillë me cilësi aq të ngatërruara, sa prej kronikave të thjeshta e naive të vendit cilësohen se janë, në të njëjtën kohë, serbë, shqiptarë dhe vllehë, por që ndjekin një impuls i cili nuk është as serb, as sh qiptar, as vllah dhe as grek: impulsin e Perëndimit” (Forma, 187).
Me betejat antiosmane të shqiptarëve, sidomos në shek. XV, ky “impuls” do të mbërrijë një kulm të realizimeve të veta.

Qëndresa si refuzim

Në burimet e historisë së Shqipërisë, për shek. XIV regjistrohen edhe dy dokumente të rralla, që njihen si “Anonimi i Gorkës” (nga emri i botuesit) i vitit 1308 dhe Relacioni i hartuar prej arkipeshkvit të Tivarit, Guljelmit të Adës, në Avinjon më 1332 për dukën e Burgonjës, Filipin VII Vallois. Për të dyja këto dëshmi duhet thënë se ato bëjnë pjesë, në të vërtetë, në dokumentacionet përgatitore për kryqëzata të reja, që i ideonte Perëndimi, pikërisht si ajo e vitit 1396, e udhëhequr prej birit të dukës së Burgonjës, Busikoit (Boucicaut) apo Zhanit të Vjenës. Anonimi i 1308-s sqaron se Shqipëria tanimë është angjevine, atë e qeveris princi i Tarentit, i cili “e ka atë me vullentin e lirë të atyre zotërinjve të vendit që e pranuan atë vullnetarisht për kryezot të tyre nisur nga dashuria e vetvetishme që ata kanë për galët” (Anomymi, 26). Koncepti “dashuri e vetvetishme ” duket si përftesë e regjistrit shpirtëror të një kleriku; por ai gjithsesi s’mund të trillohej nga asgjëja, sikur Anonimi të mos kishte ndeshur ndër shqiptarët një dispozim properëndimor. Ndërsa Arkipeshkvi i Tivarit përshkruan urrejtjen e shqiptarëve ndaj sllavëve: “çdonjëri syresh do të shuguronte duart në gjakun e sllavëve, po të shihnin ndonjë princ të nisur nga Franca që do të vinte tek ata dhe ata do ta bënin udhëheqësin dhe komandantin e luftës kundër të sipërpërmendurve sllavë të mallkuar, armiq të së vërtetës dhe besimit tonë” (Historianë armenë, 484); njëherësh edhe ai nënvizon dispozimin properëndimor të shqiptarëve ushqyer, simbas tij, nga Kisha e Romës nën dëgjesë të së cilës ishin.

Po ta llogarisësh këtë kontekst, atëherë shfaqet më e kuptueshme dukuria e këtij refuzimi e emërtuar si “qëndresë antiosmane” e shqiptarëve. Tradita perëndimore, e thjeshtuar si “latine”, bëhej pengesa numër një për pranimin e osmanëve si pushtues dhe sundues të rinj. Sado me elemente disparate, kjo traditë e ngulitur prej marrëdhënieve me normanë dhe amalfitanë, napoletanë dhe venedikas, sidomos me angjevinë dhe deri “navarrezë”, kontrastonte me atë çfarë sillnin bijtë e Osmanit nga gadishulli i Anadollit. Si një mekanizëm që funksionon vetvetishëm, kjo traditë do t’i pengonte shqiptarët qoftë edhe për të hyrë me osmanët në të njëjtin model bashkëpunimi si popujt e tjerë të të njëjtit rajon: grekë, serbë apo bullgarë, të cilët kishin bashkëpunuar në mënyrë aktive me osmanët qysh në takimet e para, madje duke iu shtruar atyre shumë para Bizantit. Në këtë kuptim, t ë rrezikuarit prej ekspandimit osman në jug-lindjen europiane, në shekujt XIV-XV, nuk do të ishin as grekët, as serbët, as bullgarët. Të rrezikuara do të ishin ato popullsi që banonin në bregun perëndimor të Ballkanit, të cilat i perceptonin të sapoardhurit si një “botë tjetër”.
Refuzimi i “botës turke” gjatë periudhës të parë të takimit me osmanët (shek. XIV- XV) do të shfaqej në mjediset e aristokracisë shqiptare në trajta të ndryshme; simbas këtyre trajtave do të zgjidhej edhe mënyra e “kundërveprimit”. Ky refuzim do të ushqehej, ç’është e verteta, edhe nga stereotipat e formuar në Perëndim për këtë “botë turke”. Sepse në Perëndim, pikërisht në këtë periudhë, qe konstiuuar një guidë e tërë antiislamike, e cila i vinte theksat në “inferioritetin kulturor” të turqve, në frymën e tyre të tepruar luftarake, në prirjen e tyre të shfrenuar seksuale, madje në zhvillimin e tyre të madh demografik. Në këtë guidë ngatërroheshin “selgjukët” me “turkomanët”, shpërdorohej me besimin e tyre në një yll që quhej Hobar a Zobar, zmadhoheshin aftësitë asimiluese të popullit turk etj.
Sikurse historia e mëtejshme e Perandorisë osmane do ta dëshmojë, për shqiptarët kjo guidë e tipologjive negative të “turqve” do të korregjohet me kalimin e kohës. Së toku me të, do të ndërrojë edhe regjistri i marrëdhënieve të shqiptarëve me Perandorinë që do të përftohet; marrëdhëniet e tyre me këtë Perandori jo vetëm do të emancipohen, por do të përparojnë në krahasim me popujt e tjerë që në të do të bëjnë pjesë. Ajo çfarë do të mbetet si tregues me ndikim në historinë e kontinentit do të jetë trashëgimi i “impulsit të Perëndimit” nga shqiptarët dhe funksionimi i tij origjinal në rrethanat e reja që për ta do të krijohen brenda Perandorisë së re.

 Bota Shqiptare nr. 53, 14-28 janar 2002

28 July 2014

Prof. dr. Klara Kodra: Mbi letren e N.Jorgaqit per I.Kadarene

PROF. DR. KLARA KODRA. VEPRAT DUHEN GJYKUAR NË KUADRIN E KOHËS (PËR LETRËN E HAPUR TË N. JORGAQIT KADARESË)
klara-kodra

Debati i  ndezur në shtyp  ditët e fundit  lidhur me letrën e hapur  që i drejtoi  N.Jorgaqi  Kadaresë prek  disa pika nevralgjike në vlerësimin e letërsisë shqiptare nga  kritikët dhe studiuesit: analizën objektive të rrethanave historike në të cilat  janë shkruar  veprat letrare (që  edhe strukturalisti Markeze i pranon  si “strukturë  historike” përbërëse  të veprës), çështjen e drejtimit të  himnizuar (dikur) dhe të anatemuar  e demonizuar  (tani) të realizmit  socialist, problemin e  të pasurit a jo të  një disidence  në letërsinë  shqiptare, çështjen e “letërsisë së  sirtarëve” që nuk u botua  dot në kohën e diktaturës dhe që tani  i drejtohet  një publiku të ri dhe ndeshet  me një tjetër  “horizont pritjeje” (dhe mundësisë së mistifikimeve).
Jemi të mendimit që N.Jorgaqi u nxitua  duke hedhur hipotezën  e një mistifikimi  lidhur me kohën ku u  shkrua “Mjegullat e  Tiranës” (që  vendoset prej tij  më 2012 dhe jo më 1958);  gjithsesi  kjo çështje  mund të zgjidhet  nëpërmjet  ekspertizave të ndryshme.
Po mendojmë  gjithashtu  se  Jorgaqi ka pasur të drejtë  të kundërshtojë  gjykimin nënvleftësues (që niset  nga  kriteret e sotme) që Kadareja  jep  (pa e  përmendur si titull)  për novelën e tij “Dashuria  e Mimozës” e shkruar  pikërisht  në kohën  kur letërsia  e ideologjizuar  dhe,  në shumicën e rasteve, mediokre e viteve 50-të  u ndesh  me  avangardën  e shkrimtarëve të  viteve  60-të që i shkaktoi  mjaft  të çara  mburojës zyrtare  të rregullave të “realizmit socialist”.  Kjo vepër  e Jorgaqit  – lirike  dhe e freskët  (ndonëse vetë shkrimtari  e kapërcen  estetikisht  në vitet e mëvonshme) është e lidhur  pikërisht me fillimet  e “disidencës  estetike”, me orvatjen e krijuesve për të  marrë  kalanë e letërsisë “nga  brenda”,  duke futur në mënyrë  të fshehtë  në të elemente  të realizmit  dhe të  modernizmit.
Në fakt  kjo novelë vinte  në qendër  me guxim temën  e dashurisë  që në  atë kohë  shihej  si  dytësore në krahasim  me temat “e mëdha”  të luftës  apo ndërtimit  të vendit, thyente  me guxim  skemën e “fundit të lumtur”, duke pohuar,  në përputhje  me realitetin, se  mendësia patriarkale  ishte ende  shumë e fortë; krijonte  karaktere të besueshme në bazë  të parimeve  të realizmit  (jo socialist), duke  u ndalur  në thelbin  social  dhe psikologjik  të tyre  (karakteret e  kundërta  të Mimozës  dhe Maries, nga të  cilat i pari dallohej  për një  kompleksitet; nuk  ishte heroinë “pozitive”, “luftëtare e së resë”,  po zotëronte  cilësi  objektivisht  të mira, zemërbardhësi, ndjenjë  solidariteti, aftësi  për dashuri të thellë e të sinqertë dhe  nga ana tjetër edhe dobësi  vullneti, paaftësi për të luftuar  deri në fund, sentimentalizëm  të  tepruar.
Figura e Luanit, protagonistit tjetër,  nuk  mishëron  aspak  “heroin  pozitiv”  skematik të realizmit socialist: është  thjesht  figura e një të riu ku ndërthuren  ana  racionale me botën  e ndjenjave, disi  ëndërrimtar,  po edhe  realist; figurë  që në rrafsh  estetik  nuk  shtjellohet deri në fund, meqenëse nuk e shohim “nga brenda” si Mimozën, po  ndriçohet  vetëm  në disa  momente  të caktuara  si ditari; figurë  disi e idealizuar  nga shkrimtari që dëshiron t’ia  komunikojë lexuesit simpatinë për të, por, e  përsëritim, kurrsesi figurë  skematike, zëdhënëse e thjeshtë  parimesh.
Prandaj, nuk përligjet  në asnjë mënyrë qëndrimi skajshmërisht  kritik i Kadaresë ndaj këtij  personazhi  në  konsideratat  me të  cilat  ai i  paraprin  romanit: “M’u  duk një tmerr  i vërtetë. Dhe ky  tmerr lidhej  në radhë të parë, me personazhin  kryesor që duhej të isha unë  vetë … duke  kujtuar se më bënte nder (autori  – shënimi ynë K.K.) më kishte  vënë  në qendër të veprës si “hero  pozitiv… Personazhi  qendror, domethënë  unë vetë, isha një  student  që më  rrinte mendja  ditë e natë  se si  pas mbarimit të  studimeve  të shkoja  ku të  më dërgonte  partia,  për t’i  shërbyer popullit. Që  ia kisha  bërë të qartë të dashurës sime studente  …. se  mbi dashurinë  ndaj popullit s’vija  asgjë,  madje as atë vetë …” (“Mjegullat e Tiranës”, Sh.B.Onufri, 2014, f. 17).
Mendojmë se (duke lënë mënjanë faktin që Kadareja, i cili si mik  i Jorgaqit, kishte  ndjekur  novelën  qysh në  lindjen e saj, s’kishte  pse priste  gjysmë shekulli për t’ia  shfaqur  mikut të  vet  pakënaqësinë  për  vizatimin e protagonistit) personazhi  konkret  i novelës  nuk i përgjigjet  këtij  karakterizimi: ai  është një i ri  normal, me ndjenja  normale, midis  të cilave  është  edhe ëndrra për t’i shërbyer popullit (të cilit  në fakt i ka  shërbyer  se vjen  nga radhët e mësuesve), po  edhe dashuron  sinqerisht  vajzën që ka zgjedhur, i do  dëfrimet  e moshës së vet (madje  ankohet  natyrshëm për varfërinë e vet si student, një  tipar  ky që s’do t’i shkonte  një  “heroi pozitiv”,  të prirur  për sakrifica).
Jemi  të mendimit se Kadareja  gabon  duke ia kundërvënë  njera tjetrës  dy veprat  me subjekt të ngjashëm që u frymëzuan  nga i njëjti  episod  real, “Dashurinë e Mimozës” së Jorgaqit  dhe romanin  e vet “Mjegullat  e Tiranës” për shkak të pjesëmarrjes së pretenduar të së parës  në veprat e “realizmit socialist” dhe  shmangies  së të dytës  nga ky drejtim, dallim  që quhet “thelbësor” dhe  “fatal”  dhe duke  shprehur “mllefin”  për  pozitivitetin e vet “të  padurueshëm’ si edhe  duke  pohuar se ishte shpikur  një mallkim  i ri “të pafsha  hero pozitiv  në një roman  të realizmit  socialist”! (Po aty, f. 18).
Qëndrimi  i Kadaresë  në këtë  drejtim na duket, jo vetëm i gabuar, i skajshëm, prej  kritizeri, po edhe antihistorik: ai  gjykon për një vepër të fillimit  të viteve 60 nga pozitat e sotme.  Dhe kështu  lind një  paradoks: një  vepër që u gjykua  me “të meta  ideore”  nga kritika sociologjike  e kohës (aq sa  përkthimi i saj  italisht nuk u lejua të qarkullojë), sot na dilka  një vepër  “konformiste”  e përsosur!
Nuk po themi  se “Dashuria e Mimozës” ka qenë  kryevepër  në rrafshin  ngushtësisht  estetik. Themi se ajo në atë  kohë  dëshmonte  për guxim  nga ana e autorit  që  u ndesh  me redaktorët dhe kritikën konformiste të atyre viteve, që  i dërgonte  një mesazh  rinisë së kohës, lexuesve dhe shkrimtarëve të ardhshëm  për hapje  ndaj rregullave të ngurta të  një drejtimi i cili po shndërrohej në  neoklasicizëm. Këtë  mesazh  rinia e kohës  në të cilën bënte pjesë  dhe e nënshkruara, e receptoi  me entuziazëm (mbaj mend  se  shokët e mi gjimnazistë  të asaj kohe e  lexuan veprën  që në bocat  e shtypit të cilat  ia morën  një redaktori dhe e qarkulluan dorë më dorë në një gjendje ekzaltimi).
Mbaj mend  sesi  nëna ime,  kritike letrare e poete, përfaqësuese e brezit të  viteve 30, shprehu  menjëherë dëshirën ta përkthente  italisht  këtë novelë  dhe në fakt e përktheu  (ndonëse përkthimit në atë kohë iu ndalua qarkullimi).
Madje edhe sot kjo novelë – ndonëse autori i  saj e ka kapërcyer  estetikisht në vepra  si “Manastiri  i dashurisë” apo “Na ish  një  herë një dashuri” – ruan  një freski  që i vjen nga  lirizmi dhe çiltërsia. Dhe si e  tillë  u vlerësua  edhe nga  botuesit italianë.
“Mjegullat e Tiranës” spikat, pa  dyshim,  për nivel të  lartë estetik  dhe dëshmon  për një pjekuri të hershme   estetike të  Kadaresë. Po ky roman  nuk u botua.  Nuk u ndesh  konkretisht  as me redaktorët, as me kritikën  e kohës. Autori për arsyet e veta (ideore ?  estetike ?)  nuk e botoi.  Vepra  nuk komunikoi  me publikun  e atyre  viteve (pamundësi  objektive? Po  ndonjë vepër  tjetër e Kadaresë që thyente  skemat  si “Përbindshi” arriti  të shohë  dritë. Edhe  romani i tij i parë i botuar  “Gjenerali i  ushtrisë së  vdekur” thyente  “horizontin  e pritjes” së kohës dhe do të  ngjallte  debate, pa  përmendur mandej vepra  vërtet  disidente  si: “Nëpunësi i  Pallatit të Ëndrrave” ose “Koncert në fund  të dimrit”).
Kjo vepër  mund të shihet  nga studiuesit  e letërsisë në kuadrin e zhvillimit të  Kadaresë si autor, të zigzageve  në  krijimtarinë e tij,  po në  arenën e komunikimit  me publikun hyri vonë.
Në rrafsh  estetik,  si vepër e realizuar, ruan  aromën e vet.  Në atë kohë do të  kishte  thyer “horizontin e pritjes”,  do të përbënte  risi.
Pra, “Mjegullat e Tiranës” mund të  qëndrojë  lart si dukuri estetike, po  nuk u bë  fakt  letrar në atë  kohë siç u bë  përkundrazi “Dashuria e Mimozës”, të cilën  do ta  përfshinim   në realizmin  kritik  dhe jo  në realizmin  socialist.
Le t’i  rikthehemi debatit  në shtyp: çuditërisht  Kadareja s’e ka  dhënë  ende përgjigjen e vet  “letrës së hapur” të  kolegut të tij; në vend  të tij  janë përgjigjur  botuesi dhe admiruesit e tij.
Ndër  artikujt e botuar më ngjan disi e skajshme  indinjata e Spartak  Ngjelës, e shprehur  në aforizmin “Shenjtorët  nuk preken” në artikullin e tij të  botuar te “Gazeta Shqiptare” e datës  24  korrik 2014 ku afirmohen  vlerat  evropiane të veprës  së Kadaresë, madje  edhe disidenca e tij dhe jepet  mendimi se Jorgaqi “atakon” një shkrimtar “me  staturë botërore” me qëllim për t’ia  zbehur vlerat  veprës së tij.  Madje në këtë shkrim  hidhet  dyshimi se Jorgaqi  përpiqet  në këtë mënyrë  të  mbrojë  “realizmin  socialist”.
Në fakt,  Jorgaqi nuk ia  hedh poshtë  Kadaresë  gjithë  krijimtarinë, po ndalet  në një vepër të tij që në  të  vërtetë nuk i shton  shumë lavdisë  së shkrimtarit, as konflikteve të  tij me  diktaturën.
Jemi të mendimit që  Jorgaqi  kishte plotësisht të drejtë  të mbronte  veprën e vet nga kritika negative  e padrejtë e Kadaresë, madje  edhe vepra të tjera  me vlerë të botuara  në atë kohë, çka  nuk do të  thotë se mbron “realizmin socialist”, po  ato  vlera që i  mbijetuan kohës (si i mbijetoi, ta zemë, vepra e Dantes  rënies së  perandorive mesjetare  apo vepra e D’Anuncios  rënies së  diktaturës fashiste).  Jo të  gjitha  veprat  e shkruara  në diktaturë mund të identifikohen  me “realizmin socialist”, madje  vetë ky  drejtim  në vende  të tjera  evropiane mundi të  jepte vepra të nivelit të lartë, meqenëse  e keqja  nuk qëndronte në vetë drejtimin, po  në  degjenerimin  e tij  nën trysninë e partisë-shtet dhe sociologjizmin  vulgar.
N.Jorgaqi i kaloi  caqet  duke  shfaqur  dyshime  për një  mistifikim nga ana e Kadaresë  lidhur  me romanin e fundit, duke  mos  pasur, as fakte  të sigurta, as  argumenta  të mjaftueshme (heshtja e Kadaresë për atë  roman mund  të shpjegohej  shumë  mirë  me pakënaqësinë  e tij me  këtë vepër  apo me  vetëcensurën).
Si  Kadareja  ashtu edhe Jorgaqi e kanë  konsoliduar  tashmë  vendin e tyre  në hartën e letërsisë  shqiptare (ndonëse mund  ta plotësojnë  ende).  Gjykimin përfundimtar  për ta  do ta  japë  kritikja  më e  mirë – koha.
Ndërkaq do të  ishte  me  vend  që të  dy  shkrimtarët të respektonin  krijimtarinë e njeri-tjetrit  dhe që  palët e  tjera  të mos i hidhnin benzinë  zjarrit të  kontradiktave  midis tyre.

NACIONAL

23 July 2014

50 agjentët më të famshëm shqiptarë dhe historitë e tyre


50 AGJENTET MË TË FAMSHËM SHQIPTARË

1-Ceno bej Kryeziu
Spiuni i pare dhe i famshem shqiptar mund te quhet padyshim Ceno bej Kryeziu, i cili ishte njekohesisht edhe kunat i Ahmet Zogut. Ai kishte lindur ne Gjakove dhe ishte rekrutuar nga Sherbimi Sekret Jugosllav qe ne vitet '20. Ne saj te aftesive te tij, ai kishte arritur t'u kalonte shume informacion jugosllaveve. Per kete arsye, ne vitin 1924 pas ndihmes qe jugosllavet i dhane Zogut per te ardhur ne pushtet, ata i kerkuan ketij te fundit qe kunatit te tij Ceno bej Kryeziu, t'i jepej posti i Minister i Brendshem. Por me pas Zogu do ta kuptonte lojen qe bente kunati i tij dhe me vone ky i fundit detyrohet te largohet nga Shqiperia dhe vendoset ne Çekosllovaki. Me 14 tetor 1927, Ceno bej Kryeziu qellohet per vdekje ne kafe "Passage" ne qytetin e Prages, nga studenti shqiptar 23 vjeç, i quajtur Alqiviadh Bebi.

2-"Ciceroni"
Iliaz Bazna eshte emri i legjendes shqiptare te spiunazhit, i njohur me pseudonimin "Ciceroni". Ai u be nje nga spiunet me te famshem gjate Luftes se Dyte Boterore, ne kohen kur punonte si kamarier ne shtepine e ambasadorit britanik ne Ankara. "Ciceroni" arrin t'u jape gjermaneve informacione te shumta, por te gjitha keto ne shkembim te parave. Brenda nje kohe te shkurter, ai arriti te mbledhe rreth 300 mije sterlina, nje shume jashtezakonisht e madhe ne ate kohe. Por ne pranvere te vitit 1944 zbulohet veprimtaria e tij. "Ciceroni" arrin te arratiset se bashku me te gjitha parate e tij te cilat rezultuan te ishin false. "Ciceroni" vdiq ne Stamboll, ne vitin 1971, por historia e tij u be skenar filmi dhe subjekt libri.

3-Hekuran Pobrati
Hekuran Pobrati ishte anetar i grupit special te Ministrise se Brendshme, ai njihej me pseudonimin "Mali". Pobrati lindi ne fshatin Pobrat te Beratit, me 15 shtator te vitit 1920. Pobrati kreu shkollen e mesme dhe ne vitin 1943 ishte partizan i Brigades se Pare Sulmuese me funksione nga zevendeskomandant kompanie deri ne zevendeskomandant batalioni. Pas çlirimit mbaroi dy kurse shtatemujore per oficer dhe mori detyren komandant batalioni ne mbrojtjen e popullit.
Nga vitit 1947 deri ne nentor 1948, arrestohet nga Koçi Xoxe nen akuzen e bashkepunimit me armikun. Pas 1948-s rifiton te gjitha te drejtat dhe merr pafajesine. Ne kete vit filloi pune ne Sigurimin e Shtetit, deri sa doli ne pension. Ai mbante pseudonimin "Mali" dhe ka marre pjese ne operacione te famshme se bashku me kolegun e tij, Asim Aliko. Pobrati vdiq ne vitin 1991.

4-"Dragoi"
Ne librin "Mekatare" te Nafiz Bezhanit, ish-kryetarit te Komisionit Shteteror te Kontrollit te Figurave, trajtohet gjeresisht dosja "Dragoi", e agjentit me emrin imagjinar Robert Duka. "Dragoi" vleresohej nga Sigurimi si agjent profesionist dhe me rezultate shume te mira. Ai ishte me arsim te larte dhe nje njeri me reputacion ne rrethet intelektuale. Ne liber shpjegohet se fillimisht "Dragoi" u fut ne Sigurim me qellimin e venies nen kontroll te Sigurimit te rretheve letrare dhe veçanerisht veprimtarine e rrezikshme qe mund te zhvillonin ato. Ne ate kohe ishte nen shenjester grupi "armiqesor" i letrareve te rinj te Universitetit te Tiranes, te drejtuar nga Kasem Trebeshina. Duke qene nje person i simpatizuar nga keto rrethe letrare, "Dragoi" mund te jepte informacione te vlefshme dhe te pengonte veprimtarine ne kete drejtim.

5-Lirim Dema
Ish-furnitor i mensave te punetoreve ne NSHFP te Kukesit, Lirim Dema ishte arratisur ne Kosove, pasi gjate nje kontrolli financiar qe i ishte bere ndermarrjes, ishin zbuluar shume falsifikime te dokumentacionit, te bere nga ai per qellime perfitimi. Para se te arratisej nga frika e ndonje denimi, ai i kishte zene prite makines qe sillte rrogat e punetoreve dhe kishte vrare shoqeruesin e armatosur te saj, Mark Nikollen. Pasi kishte mberritur ne Kosove, ai ishte rekrutuar nga UDB-ja jugosllave dhe i ishte zotuar se do t'i sherbente me besnikeri çdo urdhri te saj. Keshtu ai punoi per UDB-ne, ne varesi te Mirko Vukoviq, nje agjent i rrezikshem qe punonte kunder Shqiperise, duke organizuar njesi me qellim rrezimin e pushtetit te asaj kohe deri sa u vra nga agjentet e Sigurimit te Shtetit ne Itali.

6-"Martini"
Agjenti radist ishte larguar nga Shqiperia ne ditet e para te çlirimit, se bashku me shume ish-ushtare italiane qe kishin mbetur ne Shqiperi pas kapitullimit te Italise.
Sipas librit "Mekatare 2", ai u vesh me rrobat e nje ushtari qe mbeti ne Durres dhe me emrin e tij u nis ne Itali. Aty deklaroi se e kishte bere kete veper per shkak se ishte kundra regjimit politik te vendosur ne Tirane dhe se kishte deklaruar se do te luftonte per permbysjen e atij regjimi. Ne keto kushte, atij iu njoh statusi i te merguarit politik dhe u bashkua me grupet e tjera te shqiptareve te arratisur.
"Martini" ishte rekrutuar nga Sigurimi i Shtetit dhe sherbente ne kampin e refugjateve shqiptare qe ndodhej midis Barit dhe Brindisit si radist. Ai jepte informata per planet e te arratisurve, te cilat gjithmone deshtonin ne saje te ketij dekonspirimi. Gjithashtu, "Martini" sherbente si baze informacionesh per agjentet e tjere te ngarkuar me misione ne Itali.

7-Koll Qefalia
Nen pseudonimin e "Nishozit" fshihej Koll Qefalia, kryetar i Keshillit Popullor ne nje zone te Mirdites. Ai ishte agjenti me besnik i Alush Leshanakut, ose i njohur ndryshe "Luani", agjentit te sherbimeve sekrete italiane. "Nishozi" ishte njeriu qe luajti rolin e ndermjetesit per takimin qe do behej midis Alush Leshanakut dhe Frontit te Rezistences. Kjo e fundit ishte nje organizate fantazme e ngritur nga Sigurimi i Shtetit per te futur ne kurth bandat, e cila drejtohej nga Kadri Hazbiu. Ish-agjentet e Sigurimit, megjithese "Nishozin" e konsideronin si nje nga armiqte me te medhenj, e vleresojne shume profesionalizmin e tij. Sipas tyre, "Nishozi" i kamuflonte levizjet e tij. Qefalia kapet pas nje kurthi agjenturor te organizuar nga Sigurimi i Shtetit.

8-Mehmet Shehu
Ai cilesohet nga ekspertet e Sherbimeve Sekrete si nje nga agjentet me te famshem shqiptare. Po ndryshe nga teorite e shumta qe jane hedhur per rolin e tij ne Sherbimin Sekret Shqiptar si poliagjent, Bekim Budo ne librin e tij "Sherbimi i Fshehte", e cileson ate si dopioagjent ne favor te interesave te Shqiperise.
Sipas librit te Budos, Shehu mbante pseudonimin e koduar BAB-008, te cilin e kishte mbajtur qe kur bente pjese ne Shkollen Teknike dhe zberthehej "Balcan American Branche" (Rrjeti Amerikan i Ballkanit.
Nderkohe pseudonime te tjera si "Mjekra", "Misha" etj., ishin pseudonime konspirative te cilat i mbante gjate pushtimit nazifashist. Shehu grumbulloi me vete agjentet kryesore te zbulimeve serbo-sovjetike dhe filloi dopiolojen me KGB-ne dhe UDB-ne jugosllave. Shehu u ndihmua nga CIA per organizimin e disa kurtheve operacionale si dhe kapjen e bandes legjende te Hamit Matjanit, ne shkembim te kerkesave te tyre nga blloku komunist.

9-Mark Dodani
Ish-oficeri i Sigurimit te Shtetit eshte futur ne kete sherbim ne fillim te vitit 1946, i nxitur nga vrasja e babait dhe vellait te tij ne vitin 1945. Por ne menyre te drejtperdrejte, ai angazhohet ne operacione ne vitin 1948 pas takimit me Kadri Hazbiun. "Mendoja se me kishin thirrur per punen time ne zonen ne veri, gje e cila mu perforcua kur aty gjeta edhe Bardhok Biben, por nuk dija se qe ne ato momente jeta ime do te merrte rrjedhe tjeter", ka rrefyer Dodani per median. Sipas shenimeve te ish-sigurimsit, Kadriu, i drejtohet Markut: "Ti je Mark Dodani!". "I thashe se une jam", - tregon Dodani. Pa e zgjatur, Kadriu i eshte drejtuar Bardhok Bibes: "Mos e kerko me Mark Dodanin, ai do te punoje me ne". Keshtu, per 35 vjet me radhe, Dodani punoi ne organet e Sigurimit me pseudonime te ndryshme, ku me kryesoret jane "Xhakoni" e "Studenti".

10-Alush Leshanaku
Ishte me origjine nga Elbasani, fshati Leshanak. Kishte qene profesor gjimnastike ne Liceun-Gjimnaz te Shkodres qysh ne periudhen e regjimit te ish-mbretit Zog.
Studentet shkodrane te gjimnazit e njihnin si njeri te shkathet, intelektual te zotin, me nje trup sportisti, fizikisht i forte, disi enigmatik. Sapo u largua mbreti Zog I, me 7 prill 1939, Alush Leshanaku vihet ne sherbim te fashizmit, teksa rekrutonte "Giovani Fashisti", te rinj fashiste. Ne vitin 1941, me pseudonimin "Luani", punon si agjent i sherbimit sekret italian me mision ne Shqiperi. Detyra e tij ishte te krijonte grupe e t'i organizonte ato qe ishin per rrezimin e regjimit komunist ne ate kohe. Kishte zbarkuar ne Mirdite me parashute, dhe ishte nje nga agjentet me te rrezikshem per Sigurimin e Shtetit, cilesohej si "Gjenerali i Perdes se Hekurt". Alush Leshanaku, i njohur me kodin "Luani", kishte zbarkuar me parashute ne Mirdite. Leshanaku mbeti i vrare nga Sigurimi i Shtetit.

11-Asim Aliko
Ai ishte kryetari i grupit special te Ministrise se Brendshme qe kishin si qellim depertimin ne radhen e bandave e agjenturave te huaja me pseudonimin "Tomorri". Aliko u be pjese e Sigurimit te Shtetit ne vitin 1948 dhe punoi derisa doli ne pension ne vitin 1965. Ish-oficeri i Sherbimit Sekret, Mark Dodani tregon se Aliko per pese vjet ka kapur 120 bandite. Taktika e tij ishte qe t'i perçante banditet, te organizonte takime ne vende ku donin oficeret e Sigurimit, me qellimin per t'i kapur te gjalle. Menyra me origjinale e Alikos ishte se pjesen me te madhe te rasteve ai e arrinte kete me dollite qe ngrinte.

12-Kadri Hazbiu
Pseudonimi i tij ishte "Besniku". Nje nga figurat kryesore te diktatures deri ne vitet '80, kur u akuzua si "armik i popullit dhe i partise", ka qene nje nga agjentet me te njohur te Sigurimit te Shtetit. Madje cilesohej si legjenda e sherbimit inteligjent shqiptar. Hazbiu njihej nga bandat si kryetar i Komitetit Qendror i Frontit te Rezistences, nje organizate e krijuar per te futur ne kurth te gjithe agjentet e huaj si dhe banda qe synonin permbysjen e regjimin e sistemit komunist.
Megjithese me formim ekonomist, Hazbiu ishte vetem 23 vjeç kur u emerua shef i Sigurimit te Ushtrise. Studimet per kete detyre i kreu ne Shkollen e Larte te Sigurimit ne Moske, ku u profilizua ne fushen e agjentures dhe te çeshtjeve te policise.
Ai punoi si agjent i Sigurimit deri ne vitet '50. Me cilesite e tij, ai kishte krijuar besimin se mund te ishte nje shtylle e forte e shtetit te asaj kohe. Deri ne vitin 1979 ai punon ne drejtim te Ministrise se Brendshme. Me pas, Hazbiu u emerua minister i Mbrojtjes, te cilin e mbajti deri ne vitin 1981. Pas vrasjes se Mehmet Shehut, Hazbiu u akuzua si armik i popullit dhe u ekzekutua me 10 shtator te vitit 1983.

13-Pal Melyshi
Pal Melyshi, me pseudonimin "Furtuna", ishte nje nga agjentet me te mire te Sigurimit te Shtetit. Ai ishte nje komunist i flakte, edhe pse babai i tij ishte detyruar te arratisej pse nuk i perkrahte idete komuniste. U fut ne Sigurim ne shtator te vitit 1949 dhe qendroi deri sa u vra ne vitin 1950. Synimi i tij ishte te ndihmonte ne luften kunder bandave. Por infiltrimi ishte shume i veshtire, pasi te gjithe e njihnin per komunist. "Furtuna" u vra nga sigurimsat ne nje shkembim zjarri me banden, nga e cila nuk u shkeput dot ne momentin e rrethimit.

14-Pashke Prela
Deshmorja nga Puka ka qene nje nga agjentet me te njohura femra te Sigurimit te Shtetit. Ndoshta kjo, edhe per shkak fundit tragjik te saj. Kryetari i bandes, "Keqanaj", te cilin Prela e futi ne kurth te Sigurimit te Shtetit, mori hak duke e vrare ne syte e femijeve te saj. Ish-oficeri i Sigurimit, Mark Dodani ka treguar per "Tirana Observer", se vejusha ishte nje agjente e zonja dhe se ishte afruar te Sherbimi pas kercenimeve te bandave, se ajo do te vihej ne sherbim te tyre. Ne fillim te vitit 1947, u realizua edhe kurthi qe do paralajmeronte fundin tragjik te Preles. Ndersa banda "Keqanajt" strehohej ne shtepine e saj, e cila nuk dyshonte per Prelen, , agjentja ve ne jete planin. "Pashka çorienton "kryebanditin". I mbushi rende çantat me ushqime, djathe, turshi, buke, nderkohe qe midis ushqimeve iu kishte futur sende te renda, madje dhe gure, me qellim qe kur te dilte nga dera te mos ishte ne gjendje te vraponin per t'iu ikur forcave qe i kishin rrethuar", rrefen Dodani. Kryebanditi arrin te shpetoje, dhe me gjithe se Preles iu kerkua te linte banesen, nuk pranoi, me shpresen se nuk ishte pikasur. Por pas disa muajsh, kryebanditi kthehet ne befasi dhe ther me thike Pashke Prelen ne syte e femijeve.

15-Sofokli Mici
Personazhi imagjinar Sofokli Mici trajtohet ne librin "Mekatare 2" te Nafiz Bezhanit si nje agjent profesionist i Sigurimit te Shtetit. Ai ishte nje intelektual shume i njohur. Kishte studiuar ne Leningrad per Drejtesi. Ishte zgjedhur anetar i Gjykates se Larte dhe kishte fituar tituj shkencore doktor dhe profesor.
Sipas Bezhanit, ideja per te aktivizuar prof. Sofon, siç e quan ai ne liber, ne Sherbimin Sekret Shqiptar u krijua pas vizites turistike qe beri ne Shqiperi ne vitin 1985 nje grup turistik grek. Ne dosjet sekrete ai eshte protagonist i asaj me emrin "Misioni Apollon", e cila kishte si qellim normalizimin dhe permiresimin e marredhenieve midis dy vendeve fqinje, Shqiperi e Greqi, mision i cili u realizua me sukses nga ai. Ne te njejten kohe, ne dosje dyshohej se prof. Sofo ishte bashkepunetor i sherbimit sekret grek, Asfali, gje e cila nuk vertetohet ligjerisht.

16-Ymer Kondo
Nje agjent profesionist i Sigurimit te Shtetit, Ymer Kondo mbart nje histori mjaft interesante. I ardhur nga nje familje pronaresh vlonjate, pas çlirimit ai u radhit ne listen e personave qe konsideroheshin armiq te klases punetore. I rritur me kete njolle ne biografi, ai ishte nje person i izoluar nga shoqeria dhe njerezit.
Por, per çudi, ai pranoi te punonte per Sigurimin e Shtetit e madje me zell te madh. Ne nje nga arrestimet e tij, nje nga gjeneralet e Ministrise se Brendshme e kishte marre Ymerin dhe e kishte futur ne nje kurs te veçante per ta stervitur si specialist zbulimi. Pastaj i kishin propozuar te punonte ne kampin e te arratisurve ne Itali si radist. Me nje te shkuar te tille, te gjithe besonin se Kondo ishte nje i arratisur dhe i mbushur me mllef ndaj regjimit. Kondo njihej si agjent inteligjent dhe i shkathet. Ai vrau edhe "Njekovin", nje poliagjent te njohur.

17-"Papastrati"
Nje nga agjentet me te njohur eshte edhe ai me pseudonimin "Papastrati". Ai ishte me origjine greke dhe jetonte ne nje qytet ne jug te Shqiperise. Per shume vite, sipas kujtimeve te oficerit te Sigurimit te Shtetit, Bekim Budo, ai ka punuar per llogari te agjenturave greke. "Papastrati", sipas Budos, kishte arritur te ngrinte nje rrjet te fuqishem informatoresh ne jug te Shqiperise per llogari te agjentures greke. Ne vitet '70, Sigurimi i Shtetit Shqiptar kishte rene ne gjurmet e kesaj veprimtarie dhe arrin te kape, fale nje kombinacioni te persosur, "Papastratin", i cili tregon perpara hetuesve se si ishte vene ne sherbim te grekeve. Me pas agjenti "Papastrati" rekrutohet nga Sigurimi i Shtetit dhe ben nje loje te dyfishte. Ai i dha shume informata shtetit shqiptar ne lidhje me Sherbimin e Fshehte Grek.

18-"Berlini"
Agjenti "Berlini" eshte padyshim nje nga agjentet me te mistershem shqiptare. Kjo per shkak se ne te gjitha dokumentet, ai asnjehere nuk ka figuruar me emrin e tij, duke mbetur nje anonim. Por veprimtaria e tij si spiun, sipas kujtimeve te oficerit te Sigurimit te Shtetit, Bekim Budo, ka qene shume e madhe. Sipas Budos, ne dosjen "Berlini" nuk ka shenime nga drejtues eprore si dhe vleresime per informacionet qe ka dhene. Karakteri i ketij agjenti del kur behet kombinacioni per ta futur ne lidhje me Sekretarin e III-te te Legates Italiane ne Tirane. Aksioni i tij u krye me sukses, ai arriti te ishte ne aksione te ndryshme dhe te jepte informacione per Sigurimin e Shtetit.

19-"Gramafoni"
"Gramafoni" eshte nje nga agjentet jugosllave me kombinacion ne vendin tone dhe me nje histori te veçante me karakter pergjithesues per sa i perket formave dhe metodave te veprimtarise se zbulimit jugosllav ndaj vendit tone. Para se jugosllavet ta fusnin "Garmafonin" ne Shqiperi, i bene nje kurs intensiv. "Gramafoni" u fut ne Shqiperi ne vitet '50 nga kufiri jugosllav, si nje kosovar qe perndiqej nga serbet.
Ai u vendos ne fillim ne Fier, por veprimtaria e tij i ra menjehere ne sy Sigurimit te Shtetit. Pasi u kap "Gramafoni" pranoi qenien e tij ne sherbim te zbulimit jugosllav, pasi iu paraqiten disa prova tekniko-shkencore dhe me pas ai punoi per Sigurimin e Shtetit, duke bere nje loje te dyfishte. Per te mos rene ne sy te zbulimeve jugosllave, ai u burgos per disa vjet ne burgun e Burrelit dhe me pas Sigurimi i Shtetit e dergon ate jashte vendit per interesa te tij.

20-Adem Rama
Agjenti Adem Rama u kthye ne çeshtje dite ne vitin 1953, ku u shenua si incident i marredhenieve shqiptaro-jugosllave. Per kete ngjarje propaganda jugosllave trumbetoi se ishte zbuluar veprimtaria armiqesore e agjentit te rrezikshem te Sigurimit te Shtetit, Adem Rama, student me bursen e shtetit jugosllav ne Universitetin e Beogradit. Nderkohe, nga Sigurimi ai mbahej nen vezhgim si agjent i UDB-se. Nafiz Bezhani tregon ne "Mekatare 2" se ne dosjen e tij kishte raporte te hollesishme per Sigurimin, ne te cilat ai kishte denoncuar si te dyshimte 86 persona, nga te cilet 12 konsiderohen te rrezikshem. Adem Rama ishte i biri i nje shqiptari qe pas çlirimit u be kryetar bashkie ne Prishtine. Por pas uljes se te atit nga detyra, qe perkonte me kohen e gjimnazit, ai kerkohej te rekrutohej nga UDB-ja, pasi ishte nje djale inteligjent dhe i shkathet.

21-Agjenti S.Ll.
Agjenti S.LL., ka qene nje agjent i sherbimit sekret shqiptar dhe ka vepruar per nje kohe te gjate pa arritur te zbulohet nga sherbimet sekrete te huaja. Ai ishte me origjine nga Dibra dhe punonte kryesisht ne dem te sherbimit sekret jugosllav.
Sipas ish-agjentit Bekim Budo, ai ishte nder te paktet agjente te Sigurimit Shqiptar qe nuk u zbulua nga sherbimet jugosllave. Kjo, sipas Budos, se agjenti S.Ll. sa here dergohej me detyra ne Dibren e Madhe, ai nuk shkonte ne asnje rast atje ku e rekomandonin, dhe mbijetoi fale zgjuarsise dhe intuites se tij, nuk u kap nga UDB-ja, e cila kishte shume agjente qe punonin per llogari te saj ne Shqiperi.

22-Demo Tafani
Demo Tafani ka qene nje agjent i sherbimeve sekrete italiane. Ai ishte rekrutuar nga sherbimet sekrete italiane gjate kohes se pushtimit te vendit tone nga Italia. Pas çlirimit te vendit ai ishte larguar nga Shqiperia se bashku me mikun e tij dhe agjentin e sherbimeve sekrete italiane Alush Leshanakun. Ne vitin 1949 ata dergohen me mision ne Shqiperi, pasi ishin personalitete te njohura e te vendosura ne misionin e tyre, por gezonin edhe nje mbeshtetje ne qarqet nacionaliste ne vend. Ne kete periudhe sherbimi i zbulimit e kunderzbulimit te shtetit shqiptar e kishte shtuar depertimin e personave apo grupeve speciale ne keto grupime diversante, duke bere qe Demo Tafani te binte shpejt ne duart e tyre.

23-Dielli
Nje nga agjentet me te mire me origjine shqiptare, por qe ka vepruar ne dem te shtetit shqiptar, ka qene edhe ai me pseudonimin Dielli. I derguar per te vjele informacion ne Greqi ne vitet e para te çlirimit "Dielli", me origjine çame, oficer i sherbimit sekret shqiptar ne vitin 1946 raportohet i vrare. Per kete arsye shteti shqiptar i asaj kohe e shpalli "Diellin" ne menyre sekrete deshmor dhe familjes se tij iu lidh pension i posaçem dëshmori. Pas disa vitesh, kunderzbulimi i Sherbimit Sekret Shqiptar vertetoi se "Dielli" ishte shendoshe e mire dhe se vepronte si interlokutor midis qendres se sherbimit te jashtem sekret dhe grupit te spiunazhit te huaj, ngritur ne klandestinitet te thelle ne Shqiperi. Kjo tregoi se agjenti sekret "Dielli" kishte bere loje te dyfishte dhe kishte mashtruar sherbimet sekrete shqiptare.

24-Et'hem Çako
Ka qene nje nga agjentet me te mire te CIA-s me origjine nga Shqiperia. Pas largimit nga Shqiperia ne fund te Luftes se Dyte Boterore si kundershtar i regjimit komunist ai rekrutohet nga CIA. Me pas ai dergohet ne Shqiperi me mision per te organizuar luften kunder rrezimit te regjimit te Enver Hoxhes. Ne vitin 1949 ai hidhet me parashute ne Shqiperi. Detyra e tij ishte qe te pergatiste terrenin per zbarkimin e grupeve te tjera diversenate si dhe te Hamit Matjanit. Por ne saje te agjenteve te infiltruar te Sigurimit te Shtetit ai bie menjehere rob i tyre sa zbarkon ne Shqiperi.

25-"Gaveta e Vjeter"
Ndue Zefi, me pseudonimin "Gaveta e vjeter", mund te quhet padyshim si nje nga agjentet me frutdhenes te Sigurimit te Shtetit ne fund te viteve '40. I rekrutuar nga Sigurimi i Shtetit ne vitin 1949, "Gaveta e vjeter", me origjine nga nje fshat i Mirdites, dha nje kontribut te madh ne zbulimin dhe eliminimin e bandave diversante ne ate kohe.
I kamufluar si nje anetaret i ketyre bandave si dhe armik i pushtetit te asaj kohe, Ndue Zefi i dha Sigurimit te Shtetit informacion te shumte ne lidhje edhe me sherbimin sekret jugosllav qe sherbente ne ato ane. Por agjenti i sherbimit sekret do kishte nje fund tragjik, pasi vetem pak kohe pas rekrutimit te tij nga ana e Sigurimit te Shtetit ra viktime e nje skenari te UDB-se jugosllave qe kishte zbuluar aktivitetin e tij te dyfishte.

26-“Gjenerali”
“Gjenerali” ishte nje agjent dopiorol. Ai e pranon kete fakt edhe perpara “Sekretarit” (Hetuesit). Mendohet se pothuajse te gjithe agjentet e sherbimit tone te fshehte ishin te tille. Ky person mbante lidhje me agjenturat jashte shtetit. Gjate Luftes Nacionalçlirimtare mbahej ne lidhje nga misionare te huaj, ndersa pas çlirimit te vendit e mori ne lidhje togeri francez Cochet. Nderkohe, atij i kishin fiksuar, edhe disa takime te fshehta me majorin anglez Smith. Ne keto kondita, siç del nga dosja, ai arrestohet ne menyre sekrete dhe pasi zberthehet si agjent i huaj, rekrutohet me material komprometues nga zevendesministri, “gjenerali” dhe nje nenkolonel e keshilltar jugosllav.

27-Gjon Gjinaj, “Munella”
Gjon Gjinaj ka qene nje nga agjentet shqiptare qe punonte per llogari te agjentures italiane ne fund te viteve '40. Ai ishte cilesuar si nj nga agjentet e tyre me te mire dhe per kete arsye ai ishte hedhur me parashute me malet e Mirdites ne vitin 1947, me detyre krijimin dhe organizimin e bandave te armatosura per te rrezuar regjimin komunist ne vend. Ne vitin 1949, Gjon Gjinaj, ose i njohur ndryshe me pseudonimin Munella, se bashku me banden e tij arrin te futet ne kurth nga Sigurim i Shtetit.
"Grupi Special" i krijuar nga Mehmet Shehu dhe i drejtuar nga Kadri Hazbiu arrin te kap Gjon Gjinajn, i cili me vone ekzekutohet po nga ky grup.

28-Halit Bajrami
Padyshim eshte cilesuar si nje nga agjentet me te miret e Sigurimit te Shtetit. I arratisur nga Shqiperia ne vitin 1950, Halit Bajrami mbante ne ate kohe postin e zv/shefit te Sigurimit ne Korpusin Ushtarak te Qarkut te Korçes. Gjate kesaj kohe ai qendroi ne vende te ndryshme dhe se bashku me shokun e tij me te cilin u arratis, Sabaudin Haznedari, u rekrutuan nga sherbimet sekrete te huaja. Por gjate kesaj kohe, si agjent i sherbimeve te huaja, Halit Bajrami i dergoi informacion me shume vlere Sigurimit te Shtetit. Ne vitin 1982 ai behet pjese e grupit te Xhevdet Mustafes, qe kishte marre si detyre eliminimin e Enver Hoxhes. Gjate zbarkimit te grupit ne Shqiperi, Halit Bajrami ben te mundur dekonspirimin e planit, duke bere te mundur qe anetaret e tjere te bandes se Mustafes te eliminoheshin. Pas kesaj ngjarje, Halit Bajrami dergohet perseri nga Sigurimi i Shtetit jashte vendit.

29-Hamit Matjani
Drejtori i CIA-s ne vitet '50, Allen Dulles i kishte vene Hamit Matjanit nofken "Tigri". I cilesuar si nje nga agjentet me te mire shqiptare qe punonte per llogari te CIA-s, Matjani kishte arritur te realizonte shume aksione ne Shqiperi per rrezimin e regjimit komunist. I larguar nga Shqiperia menjehere pas ardhjes ne pushtet te regjimit komunist, "Tigri" kishte arritur te desantonte ne Shqiperi gati 26 here.
Kjo e kishte bere ate qe te quhej nga sherbimi sekret amerikan si njeriu me i zote per te desantuar ne Shqiperi. Ne te gjitha rastet qe ai kishte hyre ne Shqiperi, ishte futur nga toka nepermjet Greqise. Heren e fundit qe ai u fut ne Shqiperi ai u hodh me parashute nga ajri. Ne vitin 1953, vetem pak kohe pas zbarkimit ne malet e Shengjergjit ne Elbasan, ai do kapej nga organet e Sigurimit pas kurthit qe ata i kishin bere me ane te radios nderlidhese. Ai u denua me vdekje dhe u ekzekutua me 14 prill 1954.

30-"I penduari"
Ky ishte pseudonimi i nje prej agjenteve me histori me paradoksale te Sigurimit te Shtetit. Ai kishte mbaruar me rezultate te shkelqyera shkollen e lare per oficer dhe Akademine Ushtarake ne vitin 1962 dhe kishte arritur te behej komandant korpusi, por pas spiunimit te shokut te tij te ngushte per nje fraze, ishte denuar me 15 vjet si armik i popullit. Ne burg, pranon me vullnet te plote te vihet ne sherbim te organeve te Sigurimit si i penduar, per te shlyer fajin e bere dhe e zgjedh edhe vete pseudonimin e tij "I penduari". Per 11 vjet, ndonese agjent i Sigurimit, ai i eshte nenshtruar torturave çnjerezore per te fituar besimin e te burgosurve, objekt i veprimtarise se tij agjenturore. Per 11 vjet ai kaloi nga burgu ne burg, gjoja me denime disiplinore por ne fakt me sherbime teper speciale, te pergatitura me kujdes nga organet e specializuara te Sigurimit. Me permbysjen e diktatures, "I penduari" fiton statusin e te persekutuarit politik dhe emerohet ne funksione te larta te shtetit.

31-"Hutini"
"Hutini" hyn ne listen e atyre agjenteve qe bejne historine famekeqe te Sigurimit te Shtetit. Ai ka qene nje personalitet ne arenen e politikes shqiptare pas '90-es. Agjenti i Sigurimit te Shtetit, ishte rekrutuar ne vitin 1970 dhe kishte punuar per 10 vjet per kete sherbim. Ne dosjen e tij, qe Nafiz Bezhani e citon me numer 17594, paraqitet edhe veprimtaria e ketij agjenti, i cili spiunonte edhe detaje nga me te vogla. Pas ardhjes se demokracise, "Hutini" emerohet ne organet qendrore te vendit.

32-Hysen Lepenica
Hysen Lepenica ka qene nje nga agjentet shqiptare qe punonte per llogari te CIA-s. Veprimtarine e tij ai e kreu kryesisht ne fund te viteve '40. Ku pasi ishin trajnuar nga oficere te CIA, ai se bashku me disa agjente te tjere zbarkon ne Shqiperi me detyre per te rrezuar regjimin e komunist. Ata zbarkuan ne Gryken e Dukatit ne tetorin e vitit 1948. Pasi nendetesja doli ne siperfaqe, Hysen Lepenica, Zagoll Shena, Safet Kaba, etj. me ane te nje varke gome iu drejtuan bregut. Por misioni i tij do deshtonte per shkak se rane pre e nje kurthi te ngritur nga Sigurimi i Shtetit.

33-Idriz Seiti, "Profesori"
Agjenti Idriz Seiti ishte anetar i i "Grupit Special" te krijuar nga Mehmet Shehu dhe Kadri Hazbiu ne vitet e para te pasçlirimit. Grupi kishte si detyre zbulimin dhe eliminimin e te gjitha bandave diversante qe vepronin ne ate kohe ne vend. I lindur ne fshatin Çorrush te Mallakastres, Idriz Seiti gjate Luftes se Dyte Boterore u bashkua me forcat partizane dhe u dallua per trimeri dhe besnikeri ndaj Partise.
Per kete arsye, menjehere pas çlirimit, me krijimin e Sigurimit te Shtetit, duke qene edhe mik i ngushte i Mehmet Shehut, i cili ne ate kohe ishte minister i Brendshem, emerohet anetar i Grupit Special dhe iu vendos pseudonimi "Profesori". Gjate veprimtarise se tij si agjent, "Profesori" luajti nje rol te madh ne kapjen dhe vjeljen e shume informacioneve te agjenteve te sherbimeve te huaja.

34-Jonuz Mersini
Eshte cilesuar pa dyshim si nje nga agjentet me te mire te Sigurimit te Shtetit qe ka vepruar jashte vendit. Jonuz Mersini, i vendosur ne France ne vitet '50, arriti deri aty sa te punonte prane mbretit Zog gjate kohes se qendrimit te tij ne France.
Gjate kesaj kohe ai i dha Sigurimit te Shtetit informacione te shumta, duke bere qe shume nga planet grupeve nacionaliste dhe legaliste per rrezimin e regjimit komunist te deshtonin. Ne vitin 1952 ai u urdherua ne ate kohe nga Sigurimi i Shtetit dhe konkretisht nga kreu i tij, Kadri Hazbiu te eliminonte Ahmet Zogun.
Por kete mision ai nuk mund ta kryente dot. Me vone, pas dekonspirimit te tij si agjent, ai kthehet ne Shqiperi. Historia e tij i sherbeu me vone edhe nje shkrimtari te njohur te vendit tone, i cili beri nj liber qe pati shume sukses ne ate kohe.

35-"Kobra"
Eshte nje nga agjentet shqiptare me histori me interesante nder figurat e Sherbimit Sekret. "Kobra" kishte luftuar me devotshmeri si partizan ne kohen e luftes e me pas ishte vene ne sherbim te Sigurimit te Shtetit. Por jo vetem te tij, por edhe te CIA-s. Ne vitin 1949 ai ishte "arratisur" ne Amerike, ku u trajnua per dy vjet nga CIA. Ai kishte kryer nderkohe Akademine Ushtarake ne Moske, dhe kishte njohje me personalitete te KGB-se qe kishin qene pedagoget e tij atje. "Kobra" njihej si agjent shetites i CIA-s, me disa emra e funksione, me foto te ndryshme, here me mjeker e mustaqe e here i rruar, here me kaçurrela brune, e here biond e here tullac. Nje nga agjentet me profesioniste te Sigurimit te Shtetit dhe te CIA-s, u denua nga te dyja sherbimet dhe qeverite. Nga Partia e Punes u akuzua si tradhtar dhe si "sherbetor i imperialisteve amerikane", ndersa nga CIA, si agjent i Sigurimit. Ai burgoset nga kjo e fundit dhe kthehet ne Shqiperi disa muaj para se te vdiste. "Kobra" kreu shume funksione te suksesshme per llogari te Sigurimit dhe te CIA-s, duke u qendruar besnik te dy ketyre sherbimeve.

36-Koçi Xoxe
Ish-ministri i pare i brendshem ne qeverine e sapokrijuar te pasçlirimit ne vitin 1945, Koçi Xoxe vetem kater vite me vone u akuza si agjent i UDB-s jugosllave. Sipas dokumenteve te Sigurimit te Shtetit ai u ishte nje nga agjentet me te fuqishem te UDB-se dhe kishte arritur te krijonte nje rrejt agjenturor shume te madh per llogari te jugusllaveve.
Pas çlirimit ai mori postin zv/kryeministrit dhe te ministrit te Brendshem. Me 28 nentor 1948, ai arrestohet me akuzen si agjent i jugosllaveve. Ai nuk e pranon kurre akuzen dhe gjykata me pas e denon me vdekje, pushkatohet ne maj te vitit 1949.

37-"Koloneli"
"Koloneli" eshte cilesuar si nje nga agjentet me mire dopiorol te Sigurimit te Shtetit. I lindur ne Elbasan ne nje familje patriotike ai u rekrutua nga sherbimi sekret britanik qe ne vitet '30 me rekomandim te Margaret Hazllek. Gjate luftes "Koloneli" u aktivizua me forcat partizane. Ne saje te intelektit dhe gjuheve te shumta arriti te behej edhe perkthyesi i Enver Hoxhes gjate takimeve te ketij te fundit me misionaret angleze.
Gjate kesaj kohe ai filloi te punoje edhe per Frontin Nacionalçlirimtar. Pas çlirimit ai filloi te punoje per Sigurimin e Shtetit, duke bere te mundur sjelljen e shume informacioneve te vlefshme. Me pas ai dergohet me detyre nga Sigurimi i Shtetit jashte vendit ku qendron per nje kohe te gjate.

38-"Loro"
"Loro", ishte nje ish-oficer kufiri dhe komunist, i cili ishte nxjerre ne lirim "per mungese vigjilence", pasi ne zonen e tij kufitare kishin kaluar kufirin diversante pa u kuptuar nga nenreparti i tij.
Me pas ai ishte kthyer ne Tirane, ku punonte si kasap. Sipas librit "Mekatare 3" te Nafiz Bezhanit, agjenti qe pas perjashtimit nga partia ishte vene nen funksion te sherbimeve te huaja. Ai ndihmoi keto sherbime per futjen e familjes Popa ne vitin 1985 ne ambasaden italiane. Nje ngjarje e madhe kjo qe shenoi krisjen e pare te shtetit shqiptar.

39-Nikoll Melyshi
Padyshim qe historia e familjes se Melyshajve eshte nje nga me interesantet e sherbimeve sekrete. Rralle mund te ndodhte qe ne nje familje, i ati te sherbente per nje agjenture sekrete dhe i biri per nje tjeter. Nikoll Melyshi, babai i Pal Melyshit ishte nje nga agjentet me potente te CIA-s ne vitet '50.
Ai ishte hedhur me parashute nga CIA ne malet e Mirdites dhe atje kishte arritur te krijonte nje bande me te cilen organizonte aksione te ndryshme kunder regjimit komunist. Por nderkohe qe ai punonte per CIA, i biri i tij, Pal Melyshi punonte si agjent i maskuar ne Sigurimin e shtetit. Pas vrasjes se te birit, Nikoll Melyshi kthehet ne Amerike ku jetoi deri sa vdiq ne vitin 1989.

40-Agjenti "Profesori"
"Profesori", ishte nje nga kreret e emigracionit shqiptar ne Belgjike gjate kohes se regjimit komunist, por njekohesisht ai ishte edhe nje nga agjentet me te forte te Sigurimit te Shtetit.
Agjenti sekret ishte nga Elbasani dhe njihej si nacionalist. Rekrutimi i tij per llogari te Sigurimit te Shtetit ishte bere nga Omer Nishani, i cili e kishte mik te ngushte. Pas rekrutimit te tij, Sigurimi i Shtetit kishte bere te mundur dergimin e tij jashte vendit dhe infiltrimin e tij ne radhet e emigranteve shqiptare ne Bruksel.
Gjate kesaj kohe ai i solli Sigurimit te Shtetit te dhena shume te vlefshme si per situaten e spiunazhit ashtu edhe per zhvillime te tjera me rendesi.

41-Panajot Plaku
Panajot Plaku eshte akuzuar nga Sigurimi i Shtetit si agjent i UDB-s. Anetar i Komitetit Qendror si dhe gjeneral i ushtrise shqiptare, ndryshe nga miqte e tij te ngushte, Dali Ndreu dhe Liri Gega, te cilet u arrestuan dhe u denuan si agjent te jugosllaveve, ai arriti te arratisej ne Jugosllavi ne vitin 1957, vetem pak momente para arrestimit.
Ata akuzoheshin se te tre se bashku punonin per llogari te sherbimeve sekrete jugosllave. Por, megjithese arriti t'i shpetonte arrestimit, Panajot Plaku nuk mundi t'i shpetonte dot kurthit te Sigurimit te Shtetit. Vetem pak kohe me vone me ane te nje agjenti te saj arriti te vriste ne Jugosllavi ish-gjeneralin shqiptar, Panajot Plakun, te akuzuar si spiun i UDB-se jugosllave.

42-Sabaudin Haznedari
Ai ishte nje nga anetaret e grupit te Xhevdet Mustafes, te derguar nga CIA per eliminim e Enver Hoxhes. Sabaudin Haznedari kishte lindur ne Durres dhe kishte qene nje njeri shume aktiv gjate Luftes Nacionalçlirimtare. Pas çlirimit ai mori disa poste drejtuese, por me vone pas nje konflikti me nje nga kreret e partise se ketij qyteti ai pushohet nga puna.
Ne vitin 1950 ai arratiset nga Shqiperia se bashku me nje shokun e tij dhe vendoset ne fillim ne Greqi, me pas ne Turqi e ne fund ne Itali. Gjate kesaj periudhe ai rekrutohet nga sherbimet sekrete te huaja dhe fillon te punoje per ta. Ne vitin 1982 ai zbarkon ne Divjake bashke me Xhevdet Mustafen. Por vetem pak ore pas zbarkimit, grupi i tyre zbulohet ne qytetin e Rrogozhines, dhe gjate nje perplasje me policine Sabaudin Haznedari vritet.

43-Shemsi Aliaj
Agjenti sekret prane ambasades shqiptare ne Rome konsiderohet si nje nga rekrutuesit me te mire te Sherbimit Sekret Shqiptar. Ne pak vite ai arrin qe ne Rome, por edhe ne Milano apo Bari, te kete nje rrjete te gjere informatoresh ne radhet e zyrtareve italiane, ne duart e te cileve qarkullonin te dhena sekrete qe i interesonin shtetit shqiptar.
Si arritja me e madhe e Aliajt konsiderohet rekrutimi ne vitin 1953 i shefit te Shifres se Ushtrise Italiane. Shemsi Aliaj u kap nga agjentet e Sherbimit Sekret Italian teksa ishte me dy nga bashkepunetoret e tij vendas. Ai u shpall "non grata" dhe u debua nga Italia. Llogaritet qe ne 4-5 vite ai te kete rekrutuar rreth 25 bashkepunetore ne Itali.

44-Skender Barçi
Skender Barçi eshte nje agjent i Sigurimit te Shtetit, i cili ka vepruar ne vitet '60. Kryesisht veprimtarine e tij ai e kreu ne Jugosllavi, ku kishte per detyre te mblidhte informacione sekrete mbi agjente e UDB-se. Ne vitin 1961, sipas disa dokumenteve jugosllave, ai arrestohet ne qytetin e Shkupit nga sherbimet sekrete jugosllave.
Kjo, pasi sipas tyre, Skender Barçi kishte marre si detyre nga Sigurimi i Shtetit eliminimin e ish-gjeneralit shqiptar qe tashme jetonte ne Jugosllavi, Panajot Plakut. Po sipas ketyre dokumenteve, Skender Barçi gjate marrjeve ne pyetje kishte pranuar se punonte dhe se detyren per eliminimin e Panajot Plakut ja kishte dhene vete ministri i Brendshem i asaj kohe, Kadri Hazbiu. Me pas gjykata jugosllave e denoi ate vetem me gjashte vite burg, me pas ai u rekrutua nga UDB-ja dhe punoi per llogari te tyre.

45-Taho Sejko
Taho Sejko eshte cilesuar si koka e krijimit te "Grupit çam" i mbeshtetur dhe financuar nga sherbimi sekret grek. Ai madje, sipas Sigurimit te Shtetit, eshte edhe personi qe kreu rekrutimin per llogari te sherbimeve sekrete greke te vellait te tij me te vogel, gjeneralit te njohur, Teme Sejkos. Ende nuk behet e ditur se si ai u rekrutua nga sherbimi sekret grek.
Por sipas dokumenteve te Sigurimit te Shtetit, ai arriti te krijonte nje grup agjenturor shume te madh. Ne vitin 1960 ai shkarkohet nga te gjitha postet e rendesishme qe mbante dhe arrestohet bashke me vellain e tij. Por ndryshe nga vellai i tij, Teme Sejko, qe i pranoi te gjitha akuzat si agjent i sherbimit sekret grek, Taho Sejko, sipas dokumenteve te atyre koheve nuk e pranoi asnjehere akuzen. Por megjithate ata shpallen fajtore, me akuzen e krijimit te grupit armiqesor çam dhe denohet me vdekje.

46-Teme Sejko
Teme Sejko eshte quajtur nga Sigurimi i Shtetit si nje nga agjentet me te rrezikshem qe kane punuar per agjenturen greke. Madje, sipas Sigurimit te Shtetit, ne baze te dokumenteve dhe deklarimeve te ish-agjentit Teme Sejko, grupi i tij kishte si detyre rrezimin e regjimit te Enver Hoxhes.
Pas çlirimit ai mori poste shume te rendesishme, madje ishte nje nga gjeneralet e pare shqiptare si dhe kunderadmiral i Flotes Shqiptare. Ai ishte rekrutuar per llogari te sherbimeve greke nga i vellai i tij me i madh, Taho Sejko. Grupi i drejtuar prej dy vellezerve u zbulua ne vitin 1960, ku dhe u kryen arrestime te shumta. Pas arrestimit, Teme Sejko i pranoi te gjitha akuzat per spiunazh. Ai u denua me vdekje dhe u pushkatua po ate vit.

47-Xhevdet Mustafa
I arratisur nga Shqiperia ne vitin 1964 ne drejtim te Amerikes, Xhevdet Mustafa eshte njeriu qe hyri si personi fundit qe do desantonte ne Shqiperi per te vrare ish-diktatorin Hoxha. Gjate qendrimit te tij ne Amerike, Xhevdet Mustafes ishte rekrutuar nga sherbimet sekrete amerikane.
Ai ishte shume i njohur per forcen e tij fizike. Ne shtator te vitit 1982 i nisur nga Brindizi i Italise, Mustafa se bashku me 2 persona te tjere zbarkon ne plazhin e Divjakes. Detyra e tij ishte eliminimi i Enver Hoxhes.
Por ne fakt Xhevdet Mustafa nuk arrin te realizoje dot detyren e tij, pasi plani dekonspirohet. Me 27 shtator 1982, pas dy ore luftimi, Xhevdet Mustafa vritet nga forcat e Sigurimit te Shtetit.

48-Zenel Shehu
Ai do mbahet mend si njeriu qe beri te mundur kapjen e Hamit Matjanit. Badigard i Ahmet Zogut dhe mik i ngushte i Hamit Matjanit, ai rekrutohet nga CIA, me urdher te mbretit per te desantuar ne Shqiperi. Detyra e tij ishte t'i paraprinte mberritjes ne vend te grupeve te tjera diversante.
Zenel Shehu zbarkon ne Shqiperi ne vitin 1952, por shume shpejt ai do kapej nga sherbimi sekret shqiptar. Me pas nepermjet tij ata realizojne kapje edhe te 13 grupeve te tjera me ane te radiolojes. Duke qene mik i ngushte i Hamit Matjanit, ai e detyron kete te fundit te zbarkoje ne Shqiperi, duke i paraqitur nje situate tjeter ne vend. Pas kesaj, ne vitin 1953, Matjani zbarkon ne Shqiperi dhe kapet menjehere nga Sigurimi i Shtetit, kurse Zenel Shehu kishte vetem pak dite qe ishte vrare.

49-"Vogëlushi"
Edhe peshen e ka pasur te vogel tek Sigurimi i Shtetit, por kjo detyre ia komplikoi atij gjithe jeten. Me te tille pseudonim iu shfaq Nafiz Bezhanit dosja e nje ambasadori, qe duhej t'i kontrollonte figuren. Ne librin "Mekatare" shpjegohet se "vogelushi" u fut ne Sigurim me premtimin se do i jepnin burse per te filluar studimet e larta, nje hile qe perdorej shpesh per te rekrutuar te rinj ne Sigurim.
Ai pranoi, dhe me vajtjen me studime ne France, me misionin qe te raportonte per çdo sjellje te shokeve te tij qe studionin atje, veçanerisht per veprimet e tyre ne perkrahje te kultures perendimore. Ai bie ne dashuri atje me nje franceze. Per kete, Sigurimi i preu bursen e perjashtoi nga radhet e veta duke e akuzuar rende per marredhenie intime me nje agjente te sherbimit te huaj. Ai vezhgohej per çdo veprim te tij me kontrollin 2/A, qe do te thote vezhgim gjate 24 oreve. Nje rast qe tregon fare mire paradoksin e te qenit agjent dhe i persekutuar.

50-Agjenti Mehilli
Agjenti me pseudonimin "Mehilli" ishte ne nga spiunet me te rrezikshem te UDB-s jugosllave qe vepronte ne Shqiperi. Ai ishte nje nga drejtuesit me te larte te Ministrise se Brendshme ne vitet e regjimit komunist.
Ne saje te veprimtarise se tij, shume agjente sekrete shqiptare u zbuluan ose shume aksione te tyre u dekonspiruan. Ne disa prej dokumenteve qe u zbuluan prej Sigurimit te Shtetit, ne lidhje me veprimtarine e ketij agjenti rezultoi se ai kishte derguar UDB me shume informacion per figurat politike shqiptare te asaj kohe. Ai u zbulua ne fillim te viteve '80, dhe do denohej rende nga drejtesia e asaj kohe