RECENSION
TRAGJEDIA E 11 SHTATORIT ’01 NE FAQET E NJË ROMANI TRONDITËS
(Me rastin e 10-vjetorit të saj) Nga Prof.Dr.Mehdi Hyseni
Me krijimtarinë e shkrimtarit dhe të komentatorit të njohur sportiv të RTVSH-së, Skifter Këlliçi, jam njohur në fund të viteve ’60 me disa vëllime me tregime dhe sidomos nga fundi i viteve 80-të me romanin “Atentat në Paris”, ndër romanet më të mira të letërsisë shqiptare me temë historike, i cili asokohe arriti të depërtonte edhe në Kosovë e të pritej mirë. Arsyeja ishte sepse ky roman lartëson aktin heroik të atdhetarit të njohur, Avni Rustemi, i cili më 13 qershor të vitit 1920 me dy të shtëna vrau në mes të Parisit tradhtarin me damkë,Esat pashë Toptani, që gjoja në cilësinë e kryeministrit të Shqipërisë ishte gati t’u bënte lëshime tokësore ambicieve të fqinjëve dhe veçanërisht atyre serbë, që kishin pushtuar Shkodrën dhe vise të tjera shqiptare të Shqipërisë Etnike. Dhe ja, kohëve të fundit, pas kaq vitesh pata rastin të lexoj një vepër tjetër të këtij shkrimtari të njohur shqiptar-romanin me temë shqiptaro-amerikane “Shtatori i gjëmës së madhe “ (botoi “Albin”, Tiranë, 2010), i pari i këtij lloji në letërsinë shqiptare, që këtë radhë i kushtohet një ngjarjeje tjetër historike, por bashkëkohore dhe me përmasa mbarëbotërore-tragjedisë së 11 shtatorit të vitit 2001 në Kullat Binjake të Qendrës Tregatre të Nju-Jorkut, ku, si shkak dhe pasojë e sulmeve terroriste të fundamentalistëve islamikë mbetën të vdekur rreth 3000 njerëz të pafajshëm, nga të cilët, edhe tre bashkatdhetarët tanë, Rrok Camaj, Mon Gjonbalaj dhe Simon Dedvukaj. Duke u bazuar në motive të jetës së këtyre bashkatdhetarëve autori, krahas personazheve të tjera amerikane, ose të ardhur nga vende të tjera të botës, frymëzohet dhe arrin të krijojë tre personazhe të reja, me një shtrirje gjeografike dhe përgjithësim ideoartistik edhe më të madh dimensional. Këta janë Besim Vokshi nga Kosova, Rrok Camaj nga trevat etnike shqiptare nën Mal të Zi dhe Mark Muzaka, arbëresh me prejardhje nga kjo familje e njohur feudale shqiptare, e lidhur ngusht me Skënderbeun, që së bashku me qindra e qindra familje të tjera shqiptare u detyrua që pas pushtimit turk të linte atdheun dhe të vendosej në krahina të Italisë së jugut. Dhe po t’u shtojmë këtyre edhe Sokol Kamën, ish-gazetar i RTVSH-së që ka emigruar në Amerikë pas vitit 1990, një personazh që na kujton vetë autorin e romanit “Shtatori i gjëmës së madhe”, kuptohet se lajtmotivet shqiptare me retrospektivat e personazheve na krijojnë idenë se brenda 188 faqeve të këtij romani që nuk janë shumë, lëvizin masive ngjarjesh të stuhishme historike që na shpien nga tragjedia e viseve shqiptare të Ulqinit, Hotit, të Grudës, të Plavës, të Gucisë, të Tuzit, që pas Kongresit të Berlinit të vitit 1878 ranë nën sundimin malazez, për të ardhur më 1913, kur pas Traktatit të fshehtë të Londrës, Kosova u gllabërua nga shovinistët serbë. Jo vetëm Kosova, por edhe territore të tjera të Shqipërisë Etnike. Përfundimi që nxorëm me të lexuar pjesën e parë të romanit me titull “20 Maj 2001, pasdite, rreth orës 17.00”: këto personazhe nga bota shqiptare, si pasojë e këtyre fatkeqësive që kanë goditur kombin tonë në shekuj, i bashkon mërgimi në Amerikë, me shpresë se një ditë do të kthehen përsëri në trojet amëtare të Shqipërisë etnike. Kjo është njëra anë e medaljes, që e bën këtë roman të ketë së pari temë shqiptare e pastaj amerikane, falë retrospektivave, megjithëse ngjarjet zhvillohen në Amerikë. Dhe, nuk mund të ndodhte ndryshe, përderisa këta bashkatdhetarë të ardhur nga vise të ndryshme të Shqipërisë, jetojnë dhe punojnë në Amerikë, pra midis amerikanësh. Dhe, është meritë e autorit që lidhja e shqiptarëve të mësipërm me amerikanë bëhet nëpërmjet Stiv Fergusonit, një gazetari të CNN-it, të këtij gjiganti televiziv me famë botërore. Ky gazetar, siç pasqyrohet në faqet e romanit, është ngjitur në katin e 107-të të së njërës prej kullave binjake për t’u njohur me kosovarin Besim Vokshi dhe me arbëreshin Mark Muzaka për të përgatitur një dokumentar televiziv kushtuar këtyre shqiponjave që me guxim të pashembullt , të futur në kosha, pastrojnë nga jashtë qelqet e kateve të larta të kullave binjake, në lartësi mbi 300 metra,kur këta kosha në dimër a verë lëkunden nga erërat si të ishin lëvozhga arre. Ndaj dhe dokumentari i tij do të titullohet “Shqipe mbi kullat binjake.” I dashuruar dhe kureshtar për ta njohur historinë e Shqipërisë dhe Kosovës, të dëgjuar nga goja e miqve të tij shqiptarë dhe leximeve, sidomos të Besimit, i cili në vitet e 60-ta të shekullit XX, për t’u shpëtuar ndjekjeve të UDB-së, është arratisur nga vendlindja,në Shqipëri dhe atje përsëri i ndjekur nga Sigurimi shqiptar arratiset në Greqi, për t’u vendosur më pas në Amerikë, Stivi që kishte marrë me vete në kullë edhe të fejuarën, Zhaklinën, stjuardesë e një kompanie ajrore nga Bostoni, i fton ata në dasmën e tyre që do të bëhej më 20 shtator të vitit 2001. Derisa në pjesën e parë të romanit kemi shtjellimin e ngjarjeve, pra të kësaj tragjedie dhe nyjën lidhëse të ngjarjeve të tjera, që do të pasojnë, në pjesën e dytë dhe të tretë të romanit kemi zhvillimin e këtyre ngjarjeve, sepse tani shfaqen pesë terroristët- Muhamet Ata,arkitekt që ka mbaruar studimet në Egjipt, Satem al Sukami, student në Fakultetin e Drejtësië në Universitetin Mbretëror të Rabatit në Arabinë Saudite, dy vëllezërit Vail dhe Rashid al Shakri, i pari mësues dhe i dyti punëtor mëditës dhe së fundi Abdul al Omari argat, edhe ai nga Arabia Saudite. -Janë personazhe të sajuara këto? –Jo, aspak. Janë personazhe të vërteta, pra pikërisht pesë terroristë në njërin nga të dy avionët e rrëmbyer në Aeroportin Ndërkombëtar “Logan” të Bostonit, me të cilët u goditën dy kullat binjake të Nju-Jorkut. Natyrisht, të trajtuar artistikisht, madje me shumë realizëm.Nuk janë personazhe bardhezi, përkundrazi, kanë botën e tyre shpirtërore, kanë dilemat, sidomos vëllai i dytë, Vaili, kur mendon se së bashku me vëllain e parë, Rashidin, do të vdesin në këtë atentat terrorist, si viktima të premtimit bosh të Bin Ladenit, edhe ai personazh në këtë roman, gjoja se pas këtij aktflijimi, do të shkonin në parajsë, por, nga ana tjetër, do të lënë kërçure nënën burrëvdekur, që mezi i kishte rritur.Ose argati Abdul që kishte lënë në fshat gruan e re me fëmijën dyvjeçar, ishte stërvitur në kampet ushtarake të Afganistanit dhe, tani, sipas bindjes së tij të kot, po shkonte në parajsë. ”Vërtet në parajsë?”- pyet ai vetëvetën? Dhe, Abdul i dyshuar në vetëvetën humb durimin dhe besimin fantazmë, pasiqë bashkëterroristët e tij kishin vrarë përdhunisht dy pilotët, Muhamet Ata drejtonte avionin nga kullat, Abduli i sulet, përleshet me të ,por ishte vonë, tragjedia kishte ndodhur. Dhe, pikërisht faqet që përshkruajnë meditimet e terroristëve,urrejtjen e tyre të pajustifikueshme si fundamentalistë, ndaj Amerikës, ndaj krishterimit, të mbrujtur që në periudhën e kryqzatave kundër islamit, për çlirimin e tokave të shenjta dhe Jerusalemit, të pushtuara nga turqit dhe, që jo rrallë përfunduan me krime ndaj popullsisë së pafajshme myslimane dhe çifute, pastaj urrejtja, gjithashtu e pajustifikueshme ndaj qytetërimit perëndimor,që gjatë meditimeve në avion shërbejnë për t’i shpirtëruar dhe për t’i hovëzuar terroristët drejt veprimeve të tyre kriminale antijerëzore,gjoja në mbrojtje të Islamit, ankthi i pasagjerëve,midis të cilëve edhe i Zhaklinës që si stjuradesë po kryente fluturimin e fundit nga Bostoni, për t’u martuar pastaj me Stivin në Nju-Jork, më 20 shtator, pra pas disa ditësh,ky ankth i pasagjerëve të mashtruar nga Muhamet Ata ,i cili me mikrofon tentoi rrejshëm t’i qetësonte të gjithë pasangjerët në avion, duke u premtuar se po ktheheshin sërish në Boston nga ku ishin nisur… dyshimi i Zhaklinës, e cila me celular njoftoi Stivin në zyrat e CNN-it se po ndodhte e kundërta, se avioni po i drejtohej njërës prej kullave, përleshja e pasagjerëve me terroristët, janë nga faqet më emicionuese të këtij romani që e mbajnë lexuesin me frymën pezull. Dhe po t’u shtojmë këtyre epizodeve skenat ngjethëse në njërën nga kullat tashmë të goditura, ku po punonin Besimi me Markun, e shumë kate më poshtë edhe shqiptari i tretë, Rrok Camaj, zbritjen e trandshme të qindra e qindra punonjësve nga shkallët, kur ato shemben nga djegjet,për t’i djegur dhe shkrumbuar edhe ata vetë, plagosjen e Besimit, përpjekjet e Markut për ta shpëtuar atë, bisedën e fundit telefonike të Besimit me të birin, amaneti i tij- që ai me të ëmën një ditë të kthehen pa tjetër në Kosovën e lirë,vdekjen e tij, pastaj fluturimin e Markut, fluturim i vdekjes, nga njëra prej dritareve të kullës, kur sheh se nuk ka rrugë shpëtimi,ashtu si vite me parë, kur i mitur kërcente nga shkëmbinjtë e lumit që rridhte pranë fshatit të tij arbëresh,vdekjen edhe të Rrok Camajt, që, sidoqoftë arrin të dalë nga kulla që po shembej me një fëmijë të vogël, që për ta mbrojtur nga flakët, e kishte mbuluar me xhaketën e tij dhe ua dorëzon zjarrfikësve, si dhe skena të tjera ngjethëse, të përshkruara me gjuhë të zgjedhur artistike që mund ta gjejmë vetëm në prozën e Koliqit, të Pashkos dhe të Kadares,arrijmë në përfundimin se kemi lexuar kështu një roman shumë tronditës, shumë origjinal, me një kompozicion tepër të saktë harmonik, ku ngjarjet ndërsillen natyrshëm brenda pak orësh, herë te kullat binjake, herë në Aeroportin Ndërkombëtar “Logan” të Bostonit, nga ku u nisën terroristët dhe, ku punonte Sokoli, ish-gazetari i RTVSH-së, pra një vetëshembëllim-autori i romanit, i cili, kështu bëhet shqiptari i vetëm i këtij romani që shpëton nga kjo tragjedi. Ja, sepse Stivi që ka transmtuar në CNN tërë kronikën e kësaj tragjedie, ku gjen vdekjen edhe e fejuara e tij Zhaklina, me të cilën do të martohej pas disa ditësh,kur Sokoli, pasi e ngushullon për humbjen e saj, e vlerëson për mjeshtrinë e treguar gjatë këtij transmetimi të drejtpërdrejtë për miliona teleshikues, Stivi pra, gjen forcën që t’i përgjigjet: ”S’është e vertetë, Sokol,…Ti mund të bësh shumë më tepër se ç’bëra unë.Ti mund dhe duhet të shkruash një roman,sepse ti je vetë pjesë gjalluese e tërë këtyre ngjarjeve që i përjetove dhe që po i përjeton…Dhe kujto, i dashur, se ashtu si grekët dredhisht pushtuan Trojën me kalin e drunjtë, ashtu edhe terroristët islamikë me dredhi rrëmbyen avionët dhe me ta goditën kullat. Por nëse ato ranë duke varrosur në rrënojat e tyre sa e sa viktima,me Amerikën kjo nuk do të ndodhë kurrë.Kjo tokë e bekuar nga perëndia do të mbetet prore tokë e premtuar për tërë ata që kërkojnë të gjejnë me këmbëngulje dhe vullnet , strehim, mbarësi, lumturi. Ja, përse ne amerikanët kemi të drejtë ta ndjejmë veten krenarë, edhe pse ajo ka rënë në mort, në atë mort për të cilin ti do të shkruash një ditë.” Konsideroj se romani “Shtatori i gjëmës së madhe”, i autorit Skifter Këlliçi, me temë shqiptaro-amerikane, është një nga prozat më të fuqishme të krijuara në Shqipëri gjatë këtyre 20 viteve të fundit, duke qenë se, në fokus të shtjellimit të tij ka edhe një personazh kosovar që mbart problemet dhe hallet e Kosovës deri në ditët tona, meriton të botohet edhe nga ndonjë shtëpi botuese në Prishtinë.
