29 July 2014

Ia mbërritën bijtë e Osmanit!- nga Aurel Plasari

IA MBRRITËN BIJTË E OSMANIT

Aurel_Plasari_
Aurel Plasari
Periudha e sundimit osman për jug-lindjen europiane fillon nga viti 1354 dhe vijon deri më 1912, kur nga territoret e fundit të tërheqjes së Perandorisë krijohej shteti shqiptar. Rebelimet, madje luftërat e popujve të ndryshëm për të mos u përfshirë në këtë Perandori të re apo, mandej, për autonomi a pavarësi brenda vetë Perandorisë janë të gjitha pjesë e historisë osmane të jug-lindjes europiane. Por nuk janë e gjithë historia…

Nga: Aurel PLASARI


Një Selgjuk, shumë selgjukë

Stereotipat e filmave apo librave shqiptaro-sovjetikë mbi një histori osmane mbushur vetëm me “zjarre” dhe “hekura” bëjnë pjesë, mirëfilli, në arsenalin e një historie me “realizëm socialist”. Periudha e sundimit osman për jug-lindjen europiane fillon nga viti 1354, kur turqit kapërcyen Ngushticat, dhe vijon, pa shkëputje të mëdha, deri më 1912, kur nga territoret e fundit të tërheqjes së Perandorisë krijohej shteti shqiptar. Rebelimet, madje luftërat e popujve të ndryshëm për të mos u përfshirë në këtë Perandori të re apo, mandej, për autonomi a pavarësi brenda vetë Perandorisë janë të gjitha pjesë e historisë osmane të jug-lindjes europiane. Por nuk janë e gjithë historia. Shfaqja e turqve selgjukë në portat lindore të Gadishullit tonë, si dhe depërtimi i tyre në të, kanë një histori të vetën, pak të njohur, shpesh të nënshtruar “tabuve”.
Ndër autorët të cilët kanë ndihmuar që marrëdhëniet e popujve të jug-lindjes europiane me organizimin perandorak osman të keqkuptohen, si dhe të keqinterpretohen, ka vendin e vet edhe Marx-i (Vepra, IX, bot. rus). Duke u marrë gjerësisht me “çështjet e imperializmit”, “regjimet feudale e militariste”, “proceset e shfrytëzimit” etj., ai e thjeshtoi edhe historinë e Perandorisë osmane brenda një suaze të tillë. Duke u shtuar “mësimeve” të Marx-it ato të një mendimtari tjetër, që zbriste edhe ai në fushën e osmanologjisë, N.G. Çernishevskit (I.M. Borozdin: Çernishevskij mbi rrethimin dhe marrjen e Kostandinopojës nga turqit, 1953), historiografia sovjetike krijoi stereotipat e veta për turqit selgjukë, osmanët dhe Perandorinë që ata organizuan në jug-lindjen europiane së toku me popuj të tjerë. Pa dyshim që edhe këta stereotipa kanë ushtruar ndikim në prishjen e shembëlltyrës së raporteve Orient/ Oksident përgjatë historisë së Europës.
Shumë kohë para se të kalonin në Europë, të vendoseshin në gadishullin e Hemit (të cilin do ta quanin Ballkan) dhe të pushtonin Kostandinopojën (të cilën do ta quanin Stamboll), turqit kishin kaluar nëpër një proces të gjatë evoluimi. Së paku tri qytetërime historike: pers, arab dhe bizantin kontribuan me prurjet e veta për të përgatitur sundimin e tyre të ardhshëm. Emri “turq” dëftonte në krye të herës një grup fisesh të lidhura mes syresh për luftë dhe pushtime. Më të rëndësishmet ndër to jetonin si nomadë në rrafshnaltat e Altait dhe stepat e Aralit. Në fillim të shek.VI një pjesë e turqve u ngulitën dhe formuan një shtet që vendosi marrëdhënie edhe me Perandorinë romane të Lindjes. Në shek. XI një komandant i dalluar mbi të tjerët, me emrin Selgjuk, u pavarësua dhe formoi një dinasti që do të quhej “e selgjukëve”. Këta selgjukë ngritën në Azinë e Vogël një kryeqytet si Konja, qendër e rëndësishme kulturore e botës islamike.
Prej gjysmës së dytë të shek. XI, turqit selgjukë zbuluan në krahun lindor të Bizantit një kufi të mbrojtur relativisht keq: falë agresioneve të përsëritura të perëndimorëve, nga njëra anë, dhe të dyndjes hungare në Danub, nga tjetra. Qysh në këtë kohë Perandoria, që tanimë i kishte këta turq “fqinj”, ishte e detyruar të jepte e të merrte me ta, madje të bënte me ta aleanca. Kur Frederik Barbarosa me “gjermanët” e tij vihej në rrugë drejt Bizantit, pa e fshehur planin për të shtënë në dorë kurorën e Komnenëve, ai hyri në negociata me turqit e Konjës; por u befasua kur mori vesh që Bizanti e kishte bërë këtë gjë para tij (Frolow, 176). Ajo çfarë “Mjekërkuqi” s’mund ta kuptonte ishte që vetë politika agresive e tij dhe e trimave perëndimorë si ai e shtynte Bizantin “në krahët” e sulltanit. Së paku qysh në kohën e Aleks Komnenit, si na e dëshmon Anna (Aleksiada, I, 4, 6 etj.), turqit selgjukë thirreshin si aleatë në betejat që zhvillonin perandorët kundër vasalëve të pabindur ose ushtarakëve të rebeluar.
Në dhjetëvjeçarin e tretë të shek. XIII, domethënë kur Perandoria romane e Lindjes ishte e rënë dhe territoret e saj qenë ndarë mes “latinëve”, selgjukët përfituan për të ndërmarrë marshimin drejt detit Egje. Ndërkohë edhe një tjetër fis, drejtuar nga njëfarë Ertogrul afrohej nga Azia qendrore drejt perëndimit, futej në Azinë e Vogël për t’u vënë në shërbim të sulltanit të Konjës. Si shpërblim për shërbimet, sulltani i caktoi këtij fisi një territor të vogël, i cili u zgjodh jo larg Kostandinopojës. Për historinë e ardhshme të Europës do të dukej si një “zgjedhje” fatale.

Osmani, bijtë dhe bashkëpunëtorët

Kryetari i këtij fisi pagan, i quajtur Othman ose Osman (1259-1326), bir i Ertogrulit, përqafoi për vete dhe për fisin besimin musliman (Grousset, 274). Ky përqafim bëhej në momentin e duhur: nga fundi i shek. XIII Osmani përfitonte nga kriza e sulltanatit të Konjës, të shtrënguar në luftë mes mongolëve të Persisë dhe mamlukëve të Egjiptit, për të forcuar pushtetin e vet. Për këtë arsye, fillimi i shek. XIV llogaritet si periudhë e afirmimit të “osmanëve” në Azinë e Vogël. Ishte koha kur Perandoria e “çliruar” nga latinët po restaurohej njëfarësoj nën Paleologët, por mbi gadishullin e Anadollit ajo praktikisht s’kishte më kurrfarë kontrolli.
Ndër historiografitë e rajonit tonë, historiografia greke dallohet për stereotipat me të cilat e ka veshur fuqizimin e osmanëve dhe depërtimin e tyre në territoret e ish-Perandorisë. Realiteti i fakteve historike tregon se bashkëpunëtorët e parë dhe ndihmësit më të afërt të osmanëve në periudhën e fuqizimit të tyre dhe të ngritjes në pushtet, qenë grekët. Shoqëria greke e Anadollit kishte qenë në takim të drejtpërdrejtë dhe të vijuar, së paku qysh nga shek. XI, me shoqërinë turko-muslimane të ndodhur aty. Nga ana tjetër, edhe në kryeqytetin e Perandorisë, prej shek. XI, gëlonin rëndom muslimanë si të dërguar zyrtarë, ambasadorë, dijetarë, tregtarë etj. Posaçërisht në shek. XII, kur Bizanti u pa i shtrënguar t’u kërkonte ndihmë muslimanëve për t’u mbrojtur nga armiqtë e përbashkët kryqtarë, grekët dhe turqit u ndodhën në fakt në të njëjtin kamp. Me shfaqjen e osmanëve, për shoqërinë greke nuk ishte e vështirë të kuptonte se ajo kishte me ta shumë gjëra të përbashkëta, madje më shumë se me çdo popull tjetër jogrek të ish-Perandorisë. Bashkëpunimi bëhej, kështu, i vetvetishëm.
Osmani zuri vend mes nëntë trashëgimtarëve të dinastisë së zhdukur të selgjukëve (1288-1326) duke u bërë edhe themelues i shtetit që mbas kësaj do të quhej “osman”. Ai e njohu dhe e pranoi qysh në krye nevojën e bashkëpunimit me grekët. Kjo në fillim s’kishte lidhje me islamizimin. Bashkëpunimi niste nga niveli më i ulët, nga ata që shërbenin në oborrin e sulltanit, dhe vijonte me të integruarit në gjithë administatën dhe në çdo institucion. Islamizimi ishte një shkallë e dytë; ai e lehtësonte, doemos, karrierën e prozelitëve. Por edhe kjo shkallë nuk ishte e fundit: mbas saj vinte ajo e osmanizimit të grekëve, proces historik mjaft origjinal gjatë shekujve XIV-XV. Procesi i osmanizimit mori vrull të madh sidomos ndër elitat greke me sundimin e birit të emirit Osman, Orhanit, d.m.th. ende para shtrirjes së osmanëve në Europën jug-lindore.
Për Orhanin, që do të braktiste emërtimin modest të “emirit” dhe do të merrte atë të “sulltanit” (1326-1359), historia tregon se qysh në moshën njëmbëdhjetëvjeçare e kishin martuar me një greçkë shumë të bukur, të cilën burimet osmane e quajnë “Nilufer-Hatun” (pak a shumë: Zonja Zambak). Kur u rrit, më 1345, për t’i forcuar marrëdhëniet me shtëpinë perandorake të Kostandinopojës, Orhani mori një nuse të dytë greke, dhe pikërisht bijën e madhe të perandorit Kantakuzen, Teodorën. Një hollësi për t’u mbajtur: nusen nuk e kërkoi ai, por vetë perandori Joan ia ofroi dorën e së bijës për t’i kërkuar mbështetje kundër serbëve të Stefan Dushanit që përgatiteshin të marshonin kundër Kostandinopojës (De la Jonquière, 63). Simbas R. Guilland-it, “ajo mbas gjithë gjasave ishte nënë e princit Halil Çelebi, që u martua qysh shumë i ri me një bijë të perandorit Joani V Paleolog” (Europa, 302). Po ky autor sjell edhe një përshkrim “piktoresk” simbas kronikave të kohës: “Kur Orhani dhe katër bijtë e tij i erdhën për vizitë Joanit IV Kantakuzen, basileusi dhe mysafirët e tij u ulën për të hangër së toku dhe basileusi me dinjitarët e tij të lartë ndenjën në hallinë ku qenë shtruar për të hangër mysafirët” (f. 399-400).
Ky bashkëpunim deri me anë krushqish dhe martesash është një tregues më shumë për thellësinë në të cilën kishin depërtuar njëra te tjera shoqëria greke dhe ajo turke. Aq rëndësi duket se i jepte këtij bashkëpunimi dinastia osmane, sa ajo qysh prej fillimeve të veta lejoi t’i dobësohej progresivisht trashëgimia antropologjike turke. A.H. Lybyer-i në librin Qeverisja e Perandorisë osmane në kohën e sulltanit Sulejman të Madhnueshëm (Cambridge 19313, 17), ka bërë një llogari kërshërore: duke filluar prej sulltan Orhanit, ekzogamia e praktikuar sistematikisht nga gjithë mbasardhësit e tij mund të thuhet se pati bërë që, mbas njëzet sulltanësh, dinastia osmane të mos përmbante më veçse një të miliontin gjak turk ( ½ në fuqi të 20-të).
Historiani i periudhës së parë osmane, H.A. Gibbons, e pohon në mënyrë të shtjelluar se si këta transfugë grekë kontribuan ndjeshëm në fuqizimin dhe mandej ngritjen e fuqisë osmane, në formimin e një “race të re”, madje duke furnizuar “ide politike” që do të shpinin në themelimin e një perandorie të paracaktuar për të zënë vendin e Bizantit (Themelimi, 49). Specialisti i Levantit R. Grousset e sintetizon dukurinë kështu: “Duke tërhequr renegatë të ndryshëm, duke rrëmbyer dhe rekruatuar fëmijë të shumtë të krishterë për shërbimin ushtarak, duke rrëmbyer gjithashtu vajza të shumta greke dhe sllave, të caktuara për t’u bërë nënat e brezave të rinj osmanë, trupat turke e shtinë në dorë Ballkanin falë elementëve ballkanikë” (Europa e Levantit, 609-610). Nga një tjetër anë, ndër shumë të rrallët historianë grekë që e kanë “pranuar” këtë proces integrimi, B.G. Spiridonakisi e vler ëson atë kështu: “Fakti më i shënueshëm i historisë së marrëdhënieve greko-turke në shek. XIV është integrimi progresiv i elementëve grekë në ushtrinë, në administratën dhe në shoqërinë osmane [...] Gjatë kësaj epoke menteshë për themelimin e shtetit osman, grekët shërbyen si trupa ndihmës të ushtrisë osmane, së cilës i bënë shërbime të paçmueshme: ata i ndihmuan sulltanët në mënyrë konkrete për të ndërtuar shtetin e tyre dhe për ta administruar atë” (Katër shekuj, 213).
Ky proces varej domosdoshmërisht edhe prej politikës liberale/ toleruese të osmanëve të parë. Toleranca fetare ishte një rregull dhe mungesa e paragjykimit “racor” ishte karakteristikë prej zanafillës legjendare të emiratit të Osmanit, d.m.th. qysh para se osmanët të merrnin sulltanatin. Edhe kur osmanët u ngritën në fuqi, si rregull ata nuk ngulmonin në dallimet mes muslimanësh dhe të krishterësh. E gjitha kjo lidhej me situatën konkrete të përbërjes së popullsive në territoret që shndërroheshin gjithnjë më shumë në “osmane”. Ja si e përmbledh një kësi situate, gjatë shekullit të parë të Paleologëve, një autoritet i historisë bizantine: “Ndërsa në një territor të pushtuar nga turqit grekët gëzojnë një liri fetare pak a shumë të plotë, zgjedhja dhe shugurimi i peshkopëve nuk pengohen aspak dhe kulti ortodoks celebrohet normalisht, në Athinë përkundrazi princërit latinë para tyre nuk kishin lejuar asnjë hierarki ortodokse dhe e kishin dëbuar prej kishës së tij metropolitin Dosité” (M. Viller, 538, shën. 3).
Gjatë kësaj periudhe është tregues i përgjithshëm për osmanët ajo që në anglishten bashkëkohore quhet open-mindedness, d.m.th. mendësi e hapur, e lirë. Deri atje mbërrinte kjo open-mindedness, sa sulltanët nuk kishin kurrfarë kompleksi të mbanin në oborrin e tyre specialistë grekë gjithëfarësh, deri edhe mjekë që kujdeseshin për shëndetin e tyre vetjak, çfarë do të ishte e pakonceptueshme për një sovran bizantin, le më për një mbret ose princ “perëndimor” që të kishte besim të tillë te një “turk”. Me gjithë procesin e ndërrimfesë, që do të merrte vrull kohë mbas kohe në Perandorinë e ardhshme osmane, duhet pranuar se osmanët nuk patën asnjëherë një program të saktë sa i përket prozelitizmit fetar. Madje, po të vështrohet me vëmendje ngritja dhe përparimi i tyre në Europën jug-lindore, Islami më së shumti u dha osmanëve “pretekstet” për të cilat ata kishin nevojë që të nises hin në pushtimin e “botës së krishterë”.
Në një situatë si kjo bashkëpunimi, Orhani nuk e pati të vështirë të fillonte “politikën e re” ndaj mbetjes së Perandorisë: atë të inkursioneve ushtarake. Osmanët shtinë kështu në dorë Bityninë, Brusën (1326), Nikenë (1331), Nikomedian (1336-1337), deri edhe Galipojën (1354) në bregun europian të Dardaneleve. Kjo ishte “shtënia në dorë e Ngushticave”. Duke siguruar kontrollin e tyre, ata i hapën vetes portën për depërtimin në Europën jug-lindore . I biri i Orhanit, Murati I (1360-1389), merrte më 1373 Manastirin, më 1383 Sofjen, më 1385 Krujën dhe Shkodrën, më 1386 Nishin, ndërsa më 1389 shpartallonte “aleancën e krishterë” në fushën e Kosovës. Serbia dhe Bullgaria u bënë vasale të osmanëve, të cilët shtynë kufirin kështu deri në Danub. Serbët, prej këtij momenti, u shndërruan në furnizues të ushtrisë osmane; ata morën pjesë në të gjitha fushatat e osmanëve dhe qëndruan në shërbim të tyre deri në rrethimin e fundit të Kostandinopojës (1453) (Mijatovich, 133, 140).
Osmanët iu përgjigjën me rreptësinë më të madhe një “kryqëzate” ballkanike, të organizuar prej perëndimorëve nën udhëheqjen e Zhanit pa Frikë (bir i Dukës së Burgonjës), mareshallit Busiko (Boucicaut) dhe admiralit Zhan të Vjenës. Beteja u zhvillua në Nikopojë, më 25 shtator 1396. Ushtria e sulltan Bajazitit përbëhej prej turqish dhe të krishterësh të osmanizuar, kryesisht serbë. Perëndimorët iu nënshtruan aty një masakrimi që nuk e kishin njohur ndonjëherë. Dymbëdhjetë mijë robër u therën në sytë e sulltan Bajazitit sa pa perënduar dielli. Kohët kishin ndryshuar: “kryqtarët trima” s’kishin të bënin më me trupat e perandorëve skofiarë të Kostandinopojës. Kjo betejë, dhe jo aspak ajo e Kosovës mbi të cilën ngulmohet me të tepërt, përcaktoi fatin e Orientit. Ndonjë autor i rrallë, si njohësi i mirë i Levantit R. Grousset, e ka pranuar shkoqur: “Beteja e Nikopojës qe një shpar tallim europian” (f. 278).
Nga 1399-1404 osmanët do të hapeshin në krejt Greqinë kontinentale. Vetëm mbas kësaj do të vinte një “ndërkohë pushimi”, kur ata do të tërhiqeshin të zënë siç qenë në Lindje, në luftë me mongolët, d.m.th. me Timur Çalamanin (Lengun) i cili do ta vononte edhe ½ shekulli pushtimin e jug-lindjes europiane.

Tërheqja lindore

Të shtrënguar si me darë mes një Trake tanimë osmane dhe një Bitynie po osmane, perandorët e Perandorisë së mbetur ishin të interesuar për marrëdhënie të mira me osmanët. “Fqinjët” tani vinin të ftuar gjithnjë më shpesh prej tyre, ndonjëherë edhe prej princërve ballkanas në betejat shoqi kundër shoqit. Më 1335-1336 Androniku III Paleolog merrte mercenarë turq për të bërë inkursione si kundër “piratëve perëndimorë” në brigjet e Perandorisë, ashtu edhe kundër shqiptarëve (Nic. Greg., I, 2, 53). Turqit i thërriste për ndihmë edhe nëna-perandoreshë Anna e Savojës, për të luftuar Kantakuzenin që i zinte fronin e të birit të mitur (Spiridonakis, 228). Edhe vetë perandori Kantakuzen i përdorte turqit si në luftën kundër të dhëndrit Joan Paleologu, ashtu dhe për të hequr qafe gjenovezët më 1336, kundër shqiptarëve më 1341 (Kantak., II, 3, 12). Më 1358 turqit, që Kantakuzeni dorëpër dorë i quante “persë”, i ftonte despoti i Epirit Niqefor II për të luftuar po kundër shqiptarëve (Epirotica § 4). Më 1380 turqit i kërkonte edhe despoti i Janinës, Thoma Preluboviqi, për të shtruar shqiptarët e Gjin Bua Spatës (Epirotica § 23). Madje edhe rioshi fiorentin Esau Buondelmonte, i gdhirë despot i Janinës prej martesës me të venë e Preluboviqit, për të luftuar shqiptarët e Spatës u mësua t’i lypte ndihmë ushtarake sulltan Bajazitit I (1389), me të cilin vendoste lidhje të ngushta (Epirotica § 32). Do të vijonte kështu deri kur Janina më 1431, për t’i dhënë fund rivalitetit mes sunduesve vendës, t’u nënshtrohej osmanëve vullnetarisht. Në këtë mënyrë, vëren H.A. Gibbons-i, osmanët erdhën e u bënë “të domosdoshëm” për Perandorinë (f. 92).
Nga një pjesë e historiografisë është bërë traditë të përmendet, në këtë mes, edhe rasti i një princi shqiptaro-frëng, Karl Thopisë, i cili më 1385 i paskësh thirrur turqit për ta ndihmuar në luftën kundër të kunatit, prijësit sllavo-shqiptar Balsha II (Balša Balšic), i cili i kishte marrë Durrësin. Simbas kësaj tradite, turqit e ndihmuan Karl Thopinë t’i kthehej qyteti i tij, mandej mbetën zotër disa visesh shqiptare. Kjo traditë duket ta zërë fillin në një interpretim subjektiv bërë ngarjes nga historiani i Balshëve G. Gelcich, në Zeta dhe dinastia e Balshëve (1899, 133-134) ose nga A. Galanti, autor i një vepre shumë të vyer, Shqipëria, të vitit 1901 (f. 124). Këtë commonplace e kanë përsëritur historianë me rëndësi, si K. Jirecek-u në disa punime të vitit 1916 (Die Lage, 163; Valona, 179 etj.), A. Gegaj në veprën Shqipëria dhe pushtimi turk në shek. XV (1936, 18-19), Co rdignano në Shënime historike mbi Shqipërinë (1937, nr. 4, 114) Hartuesit e Burimeve (1962) janë treguar të kujdesshëm ndaj këtij momenti duke shënuar vetëm: “Pas inkursionit të madh që kryen në vitin 1385, kur u përzien në luftën feudale midis Karl Thopisë dhe Balshës II, turqit u dukën përsëri më 1388 përpara Durrësit…” (II, 196). A. Ducellier-i, që njëherë e ka pasë përmendur këtë rast, në një punim të vitit 1981 i është kthyer atij për të shënuar: “Me gjithë pikëpamjen e përgjithshme, duket me pak gjasë që princërit shqiptarë në luftë të kenë thirrur turqit për ndihmë” (Ekonomia, 7). Ajo çfarë mund të pranohet si e dëshmuar historikisht është se, mbas betejës së Savrës, ku Balsha II u vra, Karl Thopia e mori së rishti Durrësin që ia kishte pushtuar i kunati, i cili e kishte shpallur veten “dukë i Durrësit” me një dokument në sllavisht (“duka drackii”) simbas botimit të Novakovic-it (Spomenik, nr. 197).

Impulsi i Perëndimit

Gjatë fushatave të tyre për t’u shtrirë në Europën jug-lindore, në fillim sulltanët kishin menduar se qëndresën e shqiptarëve mund ta shtypnin me po atë lehtësi me të cilën kishin vepruar ndaj popujve të tjerë të rajonit. Por, sidomos mbas disfatave që pësuan trupat e Muratit I, ata do të kuptonin se pushtimi i Shqipërisë nuk ishte një problem i njëjtë me atë të pushtimit të viseve greke, bullgare apo serbe. Mbasardhësve të Muratit I, Mehmetit I dhe Muratit II, do t’u duhej të shtinin në punë taktika të tjera ndaj shqiptarëve, të cilët e refuzonin përfshirjen në njësinë e re perandorake që po vinte duke u përftuar me rënien e Perandorisë së mbetur.
Ky refuzim i ka dhënë shkas një vargu pikëpyetjesh, të cilat shfaqen më shumë në shkrime publicistësh se në punime historianësh. Pyetjet ngrihen pak a shumë kështu: Si ka mundësi që popujt e tjerë iu shtruan fuqisë osmane, ndërsa shqiptarët jo? Pse prijësit e tjerë ballkanikë e pranuan statusin e vasalitetit, ndërsa prijësit shqiptarë do ta refuzonin atë, madje me armë në dorë? Si ia nxente mendja Skënderbeut që, me një ushtri prej 15.000 vetësh, t’i kundërvihej fuqisë më të madhe ushtarake të kohës, asaj të sulltanëve me ushtri prej 150.000 vetësh? A nuk kishte, në këtë refuzim, diçka që “nuk shkon”? Një osmanolog në zë, si H. Kaleshi, e parashtron këtë kontrast duke e quajtur qëndresën shqiptare “të pashembullt dhe ende sot të pakuptueshme dhe të vështirë për t’u shpjeguar” (Disa të dhëna, 211).
Të kujtojmë se në vargun e pyetjeve të mësipërme nuk ka thuase asgjë të re. Moskuptimi i këtij refuzimi është, së paku, pesëqind vjet i vjetër, dhe e zë fillin te vetë ata që refuzoheshin. Të parët që e kanë shprehur kanë qenë kronistët osmanë, të cilët janë rrekur t’ia gjejnë shpjegimet brenda kufijve të botëvështrimit të tyre. Duke përshkruar “konsultën” e sulltanit me Hamzë Kastriotin, Hoxha Saddudini tregon në kronikën e vet se vezirët i quanin shqiptarët një “popull tekanjoz”. Në një vend tjetër po ai shton: “Ky popull është shumë i çuditshëm. Po të punohet me nder dhe drejtësi, ai dëftohet besues ndaj atij që i sillet me besim, kurse ndaj atij që e trajton armiqësisht i zgjidh punët me shpatë” (Tacu t-Tevarih). Më vrazhdë vihet në dukje kjo situatë në kronikën e Tursun Begut: “Zhgani shqiptar është krijuar për të kundërshtuar, për të mos iu nënshtruar askujt, për të ngritur krye” (Tarih-i Ebu l-Fet’h). Për shqiptarët që nuk dorëzoheshin gjatë rrethimit të Krujës, ai thotë: “Deri atje kishte mbërritur mllefi i armikut të mallkuar, sa hangri qentë, macet dhe gjithë kandrat…” (po aty). Një tjetër kronist, Idris Bitlisi, bën një përkufizim sintetik: “Sigurisht mes të pafeve të Rumelisë dhe mes banorëve të atyre viseve, nuk ka popull aq të ashpër sa ky popull rebel” (Hest Bihist). Më tej: “As në kohën e të pafeve, as në kohën e Islamit, nuk janë nënshtruar vullnetarisht dhe s’kanë pasur farë respekti për asnjë urdhër dhe asnjë ndalim të sulltanit dhe te pushetit mbretëror” (po aty). Këso shembujsh ka me shumicë.
Shpjegimet e shumta, dhe më se një herë të ndryshme, që i kanë bërë historianët këtij refuzimi fillojnë me konfiguracionin e thyer fizik të vendit të shqiptarëve dhe përfundojnë me nxitjet e “qëndresës” nga ana e Papatit dhe legatëve të tij. Njëra ndër arsyet e këtij refuzimi, madje arsye dore së parë, e cila është vështruar më pak, mendoj se është ajo që në njërin nga shkrimet e përparshme e përmenda si “impulsi i Perëndimit”. Është fjala për një impuls të përftuar te shqiptarët gjatë marrëdhënieve të tyre pikërisht me Perandorinë romane të Lindjes.
E kam shpjeguar tanimë se si në jug-lindjen europiane Perandoria romane e Lindjes kishte nevojë kryesisht për bregun e Adriatikut dhe për rrugët që e lidhnin me të. Një nevojë e tillë e Kostandinopojës u bë shkaku numër një i integrimit të shqiptarëve në Bizant, por njëherësh kjo pozitë gjeopolitike e shqiptarëve u bë edhe motivi kryesor i shkepjes së tyre gjithnjë më të madhe prej Bizantit nën ndikimin e “impulsit të Perëndimit”.
Prirja e shqiptarëve për t’i ikur Lindjes dhe për ta bërë jetën me Perëndimin mund të quhet e filluar qysh prej momentit kur perandorët romanë i kaluan ata artificialisht me Kostandinopojën. Por, së paku prej vitit 1204, kur perëndimorët i ndanë mes syresh territoret e Perandorisë së rrëzuar, shqiptarët shfaqeshin sheshit në rajon si prijës të depërtimit perëndimor veshur në petkat e “latinit”. Procesi duhet përfytyruar i përkundërt me atë që do të zhvillohej në Bizant, ku urrejtja për “latinin”, dhe jo ajo për “turkun”, u shndërrua në element përbërës të “ndërgjegjes kombëtare bizantine”. Prej këtij momenti shqiptarët llogariten të dalluar prej Bizantit dhe larg “ndërgjegjes bizantine”. Nga shek. XIII dhe më mbas mund të renditen me shumicë fakte historike që e dëshmojnë distancimin e shqiptarëve si ndaj “bizantinëve”, të cilët tanimë për ta s’qenë veçse “grekë”, ash tu edhe ndaj sllavëve. Iorga këtë proces e përshkruan kështu:
“Nën një flamur të huaj ose nën një tjetër, nganjëherë edhe pa asnjë flamur, këta shqiptarë një pjesë e të cilëve ishin vllehë, ushtronin në fakt një veprim latin ngadhënjimtar në gadishullin e Ballkanit. Në këto rajone, ku dinastitë që vijnë njëra mbas tjetrës përbëjnë një kaos të vërtetë edhe për gjenealogjistët më të sprovuar, për të sqaruar situatën do të mjaftonte t’i shihje këta shqiptarë tek zëvendësonin serbët dhe grekët si sundimtarë të Epirit e të Thesalisë, për t’u hapur rrugën do italianëve me prejardhje napoletane, martuar me princesha greke dhe spitulluar me të gjithë titujt dinastikë të analeve bizantine. Mes këtyre zotërinjsh që vijnë e ikin ka të tillë me cilësi aq të ngatërruara, sa prej kronikave të thjeshta e naive të vendit cilësohen se janë, në të njëjtën kohë, serbë, shqiptarë dhe vllehë, por që ndjekin një impuls i cili nuk është as serb, as sh qiptar, as vllah dhe as grek: impulsin e Perëndimit” (Forma, 187).
Me betejat antiosmane të shqiptarëve, sidomos në shek. XV, ky “impuls” do të mbërrijë një kulm të realizimeve të veta.

Qëndresa si refuzim

Në burimet e historisë së Shqipërisë, për shek. XIV regjistrohen edhe dy dokumente të rralla, që njihen si “Anonimi i Gorkës” (nga emri i botuesit) i vitit 1308 dhe Relacioni i hartuar prej arkipeshkvit të Tivarit, Guljelmit të Adës, në Avinjon më 1332 për dukën e Burgonjës, Filipin VII Vallois. Për të dyja këto dëshmi duhet thënë se ato bëjnë pjesë, në të vërtetë, në dokumentacionet përgatitore për kryqëzata të reja, që i ideonte Perëndimi, pikërisht si ajo e vitit 1396, e udhëhequr prej birit të dukës së Burgonjës, Busikoit (Boucicaut) apo Zhanit të Vjenës. Anonimi i 1308-s sqaron se Shqipëria tanimë është angjevine, atë e qeveris princi i Tarentit, i cili “e ka atë me vullentin e lirë të atyre zotërinjve të vendit që e pranuan atë vullnetarisht për kryezot të tyre nisur nga dashuria e vetvetishme që ata kanë për galët” (Anomymi, 26). Koncepti “dashuri e vetvetishme ” duket si përftesë e regjistrit shpirtëror të një kleriku; por ai gjithsesi s’mund të trillohej nga asgjëja, sikur Anonimi të mos kishte ndeshur ndër shqiptarët një dispozim properëndimor. Ndërsa Arkipeshkvi i Tivarit përshkruan urrejtjen e shqiptarëve ndaj sllavëve: “çdonjëri syresh do të shuguronte duart në gjakun e sllavëve, po të shihnin ndonjë princ të nisur nga Franca që do të vinte tek ata dhe ata do ta bënin udhëheqësin dhe komandantin e luftës kundër të sipërpërmendurve sllavë të mallkuar, armiq të së vërtetës dhe besimit tonë” (Historianë armenë, 484); njëherësh edhe ai nënvizon dispozimin properëndimor të shqiptarëve ushqyer, simbas tij, nga Kisha e Romës nën dëgjesë të së cilës ishin.

Po ta llogarisësh këtë kontekst, atëherë shfaqet më e kuptueshme dukuria e këtij refuzimi e emërtuar si “qëndresë antiosmane” e shqiptarëve. Tradita perëndimore, e thjeshtuar si “latine”, bëhej pengesa numër një për pranimin e osmanëve si pushtues dhe sundues të rinj. Sado me elemente disparate, kjo traditë e ngulitur prej marrëdhënieve me normanë dhe amalfitanë, napoletanë dhe venedikas, sidomos me angjevinë dhe deri “navarrezë”, kontrastonte me atë çfarë sillnin bijtë e Osmanit nga gadishulli i Anadollit. Si një mekanizëm që funksionon vetvetishëm, kjo traditë do t’i pengonte shqiptarët qoftë edhe për të hyrë me osmanët në të njëjtin model bashkëpunimi si popujt e tjerë të të njëjtit rajon: grekë, serbë apo bullgarë, të cilët kishin bashkëpunuar në mënyrë aktive me osmanët qysh në takimet e para, madje duke iu shtruar atyre shumë para Bizantit. Në këtë kuptim, t ë rrezikuarit prej ekspandimit osman në jug-lindjen europiane, në shekujt XIV-XV, nuk do të ishin as grekët, as serbët, as bullgarët. Të rrezikuara do të ishin ato popullsi që banonin në bregun perëndimor të Ballkanit, të cilat i perceptonin të sapoardhurit si një “botë tjetër”.
Refuzimi i “botës turke” gjatë periudhës të parë të takimit me osmanët (shek. XIV- XV) do të shfaqej në mjediset e aristokracisë shqiptare në trajta të ndryshme; simbas këtyre trajtave do të zgjidhej edhe mënyra e “kundërveprimit”. Ky refuzim do të ushqehej, ç’është e verteta, edhe nga stereotipat e formuar në Perëndim për këtë “botë turke”. Sepse në Perëndim, pikërisht në këtë periudhë, qe konstiuuar një guidë e tërë antiislamike, e cila i vinte theksat në “inferioritetin kulturor” të turqve, në frymën e tyre të tepruar luftarake, në prirjen e tyre të shfrenuar seksuale, madje në zhvillimin e tyre të madh demografik. Në këtë guidë ngatërroheshin “selgjukët” me “turkomanët”, shpërdorohej me besimin e tyre në një yll që quhej Hobar a Zobar, zmadhoheshin aftësitë asimiluese të popullit turk etj.
Sikurse historia e mëtejshme e Perandorisë osmane do ta dëshmojë, për shqiptarët kjo guidë e tipologjive negative të “turqve” do të korregjohet me kalimin e kohës. Së toku me të, do të ndërrojë edhe regjistri i marrëdhënieve të shqiptarëve me Perandorinë që do të përftohet; marrëdhëniet e tyre me këtë Perandori jo vetëm do të emancipohen, por do të përparojnë në krahasim me popujt e tjerë që në të do të bëjnë pjesë. Ajo çfarë do të mbetet si tregues me ndikim në historinë e kontinentit do të jetë trashëgimi i “impulsit të Perëndimit” nga shqiptarët dhe funksionimi i tij origjinal në rrethanat e reja që për ta do të krijohen brenda Perandorisë së re.

 Bota Shqiptare nr. 53, 14-28 janar 2002