Vjeshta e Xheladin Beut
Mitrush Kuteli
I
As vetë Xheladin Beu nuk dinte përse ndjente një zbrazëtirë aq të madhe
në zemër atij mëngjezi vjeshte të dytë. Një zbrazëtirë sa një zgërbonjë
gështenje që e ka brejtur krymbi përbrenda, një shembëtirë, një
trubullirë e një neveritje pa fund e pa anë...
Edhe çudi: mëngjezi s’ishte i keq. E rrallë dhe e verdhë, vërtet, fleta e
plepit përtej dritareve me hekura e kafazë, po qielli i kulluar, i
ëmbël. Shpeshëria që, siç na duket neve, njerëzisë, s’ditka kurrë se
ç’qenka dhembja e pikëllesa, cicërinte e ngazëllohej me bujë të madhe
aty pranë konakëve të beut e tej e tutje – arave, pemëve, qiellit –
kurse ay, Xheladin Beu i Shemshedin Beut të xheladin Pashait, apo “Beu i
madh”, siç i thosh tërë bota, zot i patundur mbi çifligje e mbi njerëz,
ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër. Gojën e kish të hidhur sikur
paskej ngrënë shafran, qiellëzën të thatë, gjuhën të trashë si shuall
bualli. Dhe herë-herë, një të therur në tepelekun e kokës.
As
nga shëndeti, as nga malli e gjeja s’ish qarë shumë gjer ahere Beu i
madh. Shëndetin e kish patur grurë: burrë i ngjeshur, dërdëng, ta çaje
bëje katër: kamjen të rëndë, shumë brezash, sa as vetë s’ja merrte dot
radhën me të numëruar e me kalem; bujqit, rajej e harbutë, të gjithë me
dorën në zemër, si nuse kaurri: s’guxonin as t’i thoshin me emër, as ta
shikonin në dritën e syrit. Edhe sikur t’u bënte urdhër që të
shtirheshin përdhe që t’i shkelte me këmbë, siç shkelet balta për të
bërë plitharë, shumë prej tyresh do të shtriheshin t’i shkelte. Se jo më
kot Xheladin Beu kish në dorë bukën e kopaçen, tamam ç’i duhet
fusharakut që të bëhet i butë si dele, jo aq fort për jetën e tij sa për
atë të fëmijve të njomë e shumë brenga të tjera të kësaj dore. Tua të
qaheshin? Po kujt t’i qaheshin? Kush i dëgjonte? Të ngriheshin e të
iknin? Mirë, të iknin, po ku? Kudo që të shkonin i priste qaforja, sepse
gjithë bejlerët e pashallarët kishin kërbaç e qahjanj. Tërë dheu që
jepte bukë ishte e tyrja. Mirë thoshin ata që thoshin: gjithë derrat një
turi kanë...Ca që ishin ngritur e kishin ikur natën, në erësirë, me
fëmijët në kosha e pleqtë në tezga, kishin humbur si uji nëpër ujë, nuk u
qe ndjerë nami e nishani. Prandaj ata që kishin mbetur, rrinin aty ku
ishin, bënin grurë e hanin misër. Kur s’kish misër të mirë, hanin misër
gjarpri, këlkëzë, të shkuar nëpër tri ujra, zienin përbrenda siç ziejnë e
roniten në lyrën e vet ato kokat e këmbët e bagëtisë të futura në një
poçe të madhe balte, me këltyrën të zënë me brumë, brenda në furrë. Nuk u
ndjehej as regëtima, as cicërima. Herë-herë binte ndonjë sëmundje e u
vinte kosën të vegjëlve e të mëdhenjve; shtëpi e fshatra të tëra
mbeteshin të shkrta. Po, çudi, çudi, pas sëmundjes shtroheshin përsëri
si fara e sinapit.
Ta pret mendja se ndër rajenj e ndër harbutë kish edhe kokëndezur, që
nuk duronin më tej e mateshin t’ja shkrepnin, po Xheladin Beu, që ishte
brezi i tretë zot në atë mëngë të mbretërisë së madhe të Baba sulltanit,
e kish vënë punën në vijë të mos bënte rrëk njeri, kështu që
kokëndezurit mbeteshin pa kokë përpara se të ndiznin koka të tjera. Këtë
punë e bënin qajhallarët, “trimat” siç u thosh beu, apo “lanxhot”,
“larot”, “zybat”, siç u thoshin me gjysmë goje ata të tjerët, vegjëlia.
Ja kështu!
Puna e bejllëkut dhe e çiflikllëkut do marifete. Dhe marifetet mblidhen e
shtohen brez pas brezi, nga babai, nga gjyshi e më tej. Këto marifete
Xheladin Beu i kish në xhepdhe i nxirrte një nga një a të gjitha bashkë,
si t’ja donte puna. Veç kësaj, duhet ta dini se ai kishte zënë të
gjitha shtigjet, shpatullat i kishte të ngrohta dhe i kthente gjithnjë
andej nga ngrohte dielli, duvaxhi me mish e me shpirt i “llambës së
dynjasë”, Baba sulltanit, të cilit i dërgonte kur e kur peshqeshe:
mahmudije të verdha e çupa të bardha, nga çifligjet e tija. Nuk e
harronte Kapu Aganë, as sadrazemin, as sulltan-validenë, as adëmin e
madh, të parin e haremllëkut të sulltanit, që të mbyllnin sytë kur
Xheladin Beu zgjeronte çifligjet lart e poshtë, në stërkat e bujqësisë,
në zabelët dhe tokat e buta pa zot. Nuk përzihej fort në gërnjat e të
mëdhenjve të mbretërisë, po kur i vinte ndonjë bumbashir e i thosh se
Baba sulltani kish luftë s’di se ku, në Qyrdistan, në Rabistan apo në
Tinglimajmunistan, beu i dërgonte karvanë me imdate e njerëz me dyfegje,
që do të linin kokat andej. Po mbi të gjithë, beu mbështetej tek i
vjehri, që ish bir veziri, mbështetej tek të kunetërit, që ishin të
gjithë në bukë të madhe.
Me gjithë këto të mira që zumë në gojë e ato që nuk i zumë fare –
kazanët e qypat dinga me mahmudije të verdha nga ato të merhum sulltan
Mahmutit, me dupje lira, ingjiliska e verdhashka të ndryshme të
kauristanit (s’prish punë se i kish prerë kauristani, alltën ishin edhe
këto, nuk i hante ndryshku) dhe që i shtoheshin mot për mot, kukumale –
me gjithë ata trimat mustaqepresh e mustaqerruar, që kish nënë urdhër e
që s’linin të fluturonte as zogu pa lënë poshtë ndonjë pendë, se nuk i
ushqente më kot me mish të majmë e somune të bardha, Xheladin Beu
ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër (po, brenda në zemër) atij
mëngjezi të ëmbël vjeshte.
Dhe kjo oda e madhe e konakut të madh me mure kalaje, me ca dritare me
nga dy palë hekura të përdredhura si brirë dashi e me kafazë, nëpër të
cialt drita e diellit hynte e çjerrë si nëpër ca kula drizash, i
qerthullohej beut ashtu siç qerthullohen kuajt në lëmë. Jo, nuk
qerthullohej oda, po qerthulloheshin trutë e Xheladin beut. Dhe nuk
dinte ç’ishte kjo punë. I sëmurë nuk ishte, sepse ishte ngjallur, dhe të
ngjallurit, thonë, nuk sëmuren kurrë. Kish patur, vërtet, në të ri, një
si frëngjyzë a si i thonë asaj sëmundjes së frëngut, që ja kish dhënë
peshqesh një cingi e trashë, brenda në Manastir, ku kish vajtur me
ftesën e valiut dhe kish “këmbyer gjellën”, po kjo s’ish gjë: punë e
vjetër, e harruar. Fshikën ja kish mbyllur një xherah plak me melhem
zhive e hudhër të shtypur në havan e s’di çfarë tjetër. Ca më vonë i qe
mbushur trupi me pushkuriza prush të kuqe, po edhe këto i kish mbyllur
me melhem dhe trupi i qe zbardhur përsëri. Pastaj i kish rënë leshi i
kokës, po rroftë festja me xhufkë, që ja mbulonte tullupanen. S’di se
kush i kish thënë se po të kesh ndonjë sëmundje të kësaj dore, duhet ta
hedhësh, t’ja japësh dikujt, ta përndash mbarë e prapë: peshqesh e dhe!
Kjo isht epunë që dihej. Filan be, hanedan i madh, e kish hedhur oftikën
duke pështyrë fshehur në gjellët e mira që u shtronte mysafirëve dhe,
thoshin, ish bërë mirë, kish rrojtur edhe mjaft vjet. Ç’është e drejta,
me kohë e mot, shumë nga mysafirët e të afërmit ishin sëmurur, po kësaj
s’ke ç’i bën: sikush si ta ketë shkruar nga dora e zotit. Fundi i
fundit, përse ata të mbeteshin faqekuq si molla, kurse ai, beu handean,
të zverdhej e të thahej dita ditës? Ata të rronin, ai të vdiste - ë?
Kështu bëri edhe Xheladin beu; i suall një çupë të mitur (sa më e mitur,
thoshin, aq më e mirë është për benë, se të miturat e kanë gjakun të
hollë, të valë, dhe gjaku i hollë dhe i valë e hollon, e ngroh dhe e
spastron gjakun e trashë, të ftohtë...) dhe beu e pishi. E prishi e dha
urdhër ta shpinin tutje që të mos shihej e të mos dëgjohej. Pastaj e
përndau frëngjyzën anembanë, në gra e në dylberë, dhe u shërua fare...
Dhe ja tani, oda e madhe e konakut të madh i qerthullohej si kuajt në
lëmë. I therte tepeleku i kokës. Ndezi një cigare, esëll, që t’ja priste
vrundullin rrotullimit e të mbante mendjen në vend dhe zuri ta pinë
shqeto, pa çibuk, po cigarja, aq e shijëshme herët e tjera, tani ju duk e
hidhur e pështirë. E kafshoi dhe e hodhi tutje, në vatër.
Ç’ishte kjo punë? A mos beu s’ishte mirë? Jo, jo. Gjer dje kish qenë fare mirë.
Asaj nate kish bërë, vërtet, një aheng të vogël, me raki të fortë e meze
nga të gjitha llojet – mish gjahu, pa dhjamë, të shuar në uthull, me
hudhra, pra me shije shumë; mish të butë e të majmë, që e kish shqyer me
dorë, e kish ngrënë dhe kish hedhur tutje koskat dhe kish lëpirë të
persë gishtërinjtë e më the të thashë (ca jevga me daire e a të tjera me
këngë në gojë, me çitjane të fryra si bajrakë dovleti, kur i nget era,
me nga një flori të verdhë të ngjitur në ballë me sherbet të trashë, që
thyenin belin e tundnin vithet aman-aman, që ta ndiznin benë...), them,
kish bërë një aheng të vogël, po kjo s’ishte punë e re. Se Xheladin Beu
kish qenë gjithnjë, që në të ri, njeriu i qejfit, hashari, dhe jo një
herë e dy e zinte mëngjezi ku s’ta pret mendja, në konakët e afërm a të
largët, në përdhesat e tebabisë, që mbanin erë myku e memish-haneje e
shumë erëra të tjera. Bile edhe aty brenda, në selamllëk, ku priste
miqësinë, meshkujt, beu kish në njërin krah odat e tija për punët e
tija, me fjalë të tjera për gjerdheqe mbi gjerdheqe. Pastaj, kur velej
së tepërmi nga mishi i bardhë i haremlëëkut (kësaj here hanëmi as që
ishte aty: kish shkruar teferiç në sarajet e babait, të pashait),
ngrihej vinte atje ku desh vetë apo sillte në jatak ato që desh vetë,
dhe defi binte pa pushuar në dera, gjersa beu i madh mbaronte punë, po
të ishte i kënaqur, e hidhte groshnë me grusht, që ta dinte vegjëlia sa
të madhe e kish zemrën beu i madh...
Këto teke ja dinin të gjithë, e më fort ja dinin e ja druanin ata që
kishin çupa të mitura në shtëpi, prandaj përpiqeshin t’u gjenin shpejt e
shpejt ndonjë burrë sido-kudo e t’i martonin, për të hequr ferrën nga
dera e për të shpëtuar faqebardhë. Po edhe në bri të buallit sikur t’u
futkeshin këto, të bukurat, prapë Xheladin Beu i gjente pas erës, sepse
era e çupës së bukur qenka si ajo e mollës së mirë, u përhapka anembanë.
Dhe, si ja gjente gjurmën, Xheladin Beu akrosej si ai kali i zhdëpur me
elb e nuk i zinte vendi gjersa e bënte vollen e tij, ja me të mirë, ja
me të keq. Po, po: edhe me të mirë, sepse kur ja donte puna, beu bëhej,
si i thonë, qumësht e mjjaltë. Dhe ju e dini sa shumë hie i ka një beu
të madh kur qesh; i zbardhin dhëmbët, i xixëllojnë sytë, i shkëlqen
lëkura e lyrshme e faqeve, i tundet xhufka e festes. Kjo të bënte t’i
harroje të gjitha e të thoshe: “Oh, ç’burrë babaxhan është beu ynë, e
paçim sa malet! Tamam si dielli i muajit maj!” Kështu thoshin syleshët,
po ata që nuk ishin syleshë e dinin se Xheladin be “babaxhani” ishte si
ata qentë e kiq që të hanë nga prapa: të fshinte nga faqja e dheut! Ay
kish edhe një fjalë të tijnë, që e kish trashëguar nga i gjyshi: “Çdo
gjë e gjallë që pillet, rritet e kullot në dhenë tënd është e jotja.
Merre e bëj ç’të duash”.
Kur ja donte puna të bënte tembillëk” u jepte urdhër trimave që të
fillonin spastrimin. Atëherë njeriu zhdukej pa gjurmë, siç nuk le gjurmë
zogu në erë. Kish qenë e s’ishte më...Ai nuk harronte amanetin e vjetër
të gjysh pashajt: “Mbaje e shtoe atë që ke; preja kokën atij që
mundohet ta ngrerë lart: mos lërë të dalin në kasabanë tënde e në
çifliget e tua njerëz më të mençur se ti: mos e prsih me të madhin; kij
mendjen të shikosh nga fryn era e nga ngroh dielli. Për punët e tjera
bëj ç’të duash, si zot malli.” Dilte nganjëherë një i krisur ndër rajenj
e ndër hajdutë (nga një i veçuar), që vinte shpirtin në majë të dyfegut
e ja shkrepte, po vendi se mbante dot me bukë dhumë kohë dhe shpejt
mbulonte balta baltën, rritej bari mbi varre dhe Xheladin Beu bënte siç
kish bërë...
Dhe ja sot, pas një ahengu të vogël, Xheladin beu ndjente një zbrazëtirë
të madhe në zemër. Oda i vinte rrotull, zverkun e kish të rëndë,
cigarja i dukej shafran.
U shtri në divan, vuri pëllëmbët prapa kokës, në jastëk, hodhi këmbë mbi këmbë e u mundua të platitej.
Krisën dërrasat e thata të çardhakut, tringëlliu rezja e derës së parë,
në hyrje, dhe më tej rezja e derës së odës, kërcitën menteshët dhe hynë
brenda katër a pesë kopile, kush me legen a ibrik, kush me sapun e
peshqir në dorë. Këto të gjitha i printe një ballabane zeshkane me një
shami aliskë në kokë, tërë tule mbarë e prapë, po gojëmjaltë. Kjo i tha
tërë dhele: “Mirmëngjes, be. Si m’u gdhive, be? Si më je zotrote, be? Ta
marrtë të keqen Sheqerja, be. Ditët tona në të tuat, be” e sa e sa të
tjera të tilla. Kopilet përsëritën fjalët e ballabanes, por me zë më të
ulët, të drojtur, si me gjysmë goje. Xheladin Beu u përgjunj e u la me
zhurme e me grahmë, duke hapur rreth e qark shumë stërkala, siç e kish
zakon: fërkoi zverkun bojë vishnje, u fshi me peshqir gjersa i krisi
mishi, duke bërë “ohoho” e “ahaha”, se e ndjente veten më mirë. Vetëm
gojën e kish të hidhur, megjithqë e lau dhe e shpëlau me ujë. Kur dual
të gjitha, bashkë me ballabanen, hyri kopilja më e vogël e shtëpisë, një
miturake me ca faqe si pjeshka që sapo e ke këputur nga dega, me
vetulla të holla si tirtir serezi. Sytë nuk i dukeshin, se i mbante
përdhe e ja mbulonin qepallat e gjata. Kish një fustan me lule, as të
gjatë, as të shkrutër, dhe një palë papuçe Stambolii, që qëndisura, që i
kish futur në këmbët e zbathura. Kjo ishte, si të thuash, kopilja e
fundit që kish hyrë në konak të beut, një jetime që ja kish gjetur s’di
se ku një myftar fshati e ja kish sjellë peshqesh, për të forcuar veten.
Beut i kish pëlqyer shumë dhe e kish marrë që atë natë në dysheg, e
kish bërë grua: ai me të gulçuar, si buall kënete, ajo me të blegërirë,
si shqerrë në therrtore. Kështu edhe më tej, shumë net me radhë.
Shoqet, kopilet e tjera, i kishin zili, po më kot: ajo i priste me ankth
e dhembje netët e dyshegut. Po të kish mundur do të kish zbathur,
zhveshur, uritur nga kjo shtëpi e urryer, nga ky njeri i urryer. Të
ikte, po nuk mundte: dritaret kishin hekura, oborret kishin mure,
qahjanj. Kështu, vajza ish shtruar, kish hyrë në sërën e grave të tjera
dhe vinte në jatakun e beut sa herë që i jepte urdhër Sheqerja.
Tani ajo mbante në duar një tabaka të artë me një xhezve të verdhë e një
filxhan sa një lagjin, pa vegël, të stolisur me yj e hënë. Beu e shikoi
me epsh dhe i qeshi buza – për herë të parë atë ditë - pastaj u ngrys
përsëri: kopilja ishte gjithnjë e bukur, me qafën të gjatë e të bardhë,
me gjinjtë as të mëdhenj as të vegjël, të shtrënguar me jelekun e
qëndisur, po benë nuk e gënjente syri. Kopilja ishte ndryshuar s’di se
si, nuk ishte më ajo e para. Fytyrën e kish pak si të zbetë, të munduar;
belin më të mbushur. A mos vallë?...
I tha:
-Gurie (kështu i thoshin aty, po emrin e vërtetë nuk ja dinte njeri), hap atë penxher.
Kopilja bëri siç i tha i zoti: la tabakanë me xhezve dhe filxhan, u
përkul sa hyri pothuaj e tëra në pezuli i murit të trashë, u zgjat,
ngriti xhamin, e mbështeti në të dy zemberekët djathtas e majtas. Brenda
në odë hyri më shum dritë dhe, bashkë me dritën edhe era e freskët e
vjeshtës.
-Edhe atë tjetrën – tha beu, që ja kish mbërthyer sytë shtatit të Gurijes.
Kopilja u përkul shumë e më shumë, fundi i fustanit iu ngrit lart e më
lart dhe, për një çast, përpara syve të beut llambaritën pulpat e
zëmbakta. Hyri brenda edhe më shumë dritë e më shumë ajër, që e
gjallëruan Xheladin Benë. Ndjeu një fërgëllim të këndshëm në rrembat dhe
kërceu më këmbë.
-Edhe atë, Gurije!
Ajo u përkul ne dritarja tjetër, përsëri i zbardhën pulpat gjer në kyçet
me damarë të hollë, të kaltër, prapa kupës së gjurit. Kur u kthye të
marrë tabakanë, kopilja u gjend në krahtë e shëndoshë të Xheladin Beut,
që e hoqi vrulltaz dhe i ngjeshi kokën në kraharorin e tij leshtor. Beu i
madh kundërmonte raki, gromësinte shpesh “gup-gup” duke përhapur një
erë të rëndë. Gurija u drodh, bëri të prapsej, uli kryet, po ay e hoqi
më fort dhe i puthi gropën e qafës. Buzët i kish të vala, të thata;
mustaqet të ashpra si kreshta derri. E shtyu ngadalë drejt divanit, duke
ja shtypur vrazhdë gjinjtë - si zot malli – ndonse ajo klithi nga
dhembja. Gurija priste me tmerr e krupë se ç’do të ndodhte më tej. Ah,
sikur të kish një pus aty pranë, një greminë, që të hidhej, të
vdiste...Vetëm të ndodhej sa më larg këtij divani të butë, larg Xheladin
Beut të ndezur, të lemerishëm, që e shtrëngonte, gufonte, kafshonte.
Mirëpo ndërkaq beut i qe shuar zjarri i ndezur një çast më parë në
damarët e fryrë. Ju prenë këmbët, u zverdh, u ngrys dhe e largoi vetë,
duke e kqyrur me ca sy të skuqur, të kërcyer.
-Efendëm...Ti je “ashtu”? – e pyeti Xheladin Beu sa për të thënë një fjalë.
-“Ashtu”...be...më tha...
-Efendm, kush të tha?
-Dado Sheqerja.
Sheqerja ishte ajo ballabaneja zeshkane, e para mbi të gjitha kopilet
dhe këto i thoshin “dado”, ndonëse beu s’kish fëmijë, sepse hanëmi ishte
shterpë.
Një herë e një kohë, Sheqerja kish qenë zjarrshojtësja e epsheve të
parakohshme të Xheladin Beut dhe kjo punë kish zgjatur shumë vjet, bile
edhe pasi atij i qenë zgjuar epshe të tjera: për çupa miturake e për
dylberë bardhoshë, e më tej, pasi ish martuar me hanëmin. Më vonë, kur
Sheqeres i qenë flashkur e varur së teprëmi tulet dhe kur as të bardhët e
zhivës nuk ja fshihte dot rrudhat e dërudhat e shumta (doemos, ajo
ishte disa vjet më e madhe nga beu) ky e kish pajosur mirë dhe e kish
martuar me nallbanin e konakëve, shumë më të ri se veten, sepse,
hej-hej! Dadua dinte shumë ledhe dashurie që i kish nxënë nga koha e
Shemshedin Beut, babait të Xheladin Beut, kishte mbetur “folë-e-qesh”
mbante kyçet e qilarëve dhe shkopin me të cilin rrihte kopilet. Nallbani
ishte i kënaqur se qe bërë “baxhanak” me benë e madh e puna i vinte
mbarë, tamam “ibrishim në qilim”, siç thosh kënga.
Po meqë zumë në gojë “baxhanakët”, duhet të themi se Xheladin Beu kish
mjaft të tillë, të cilëve u falte kopilet e konakut, pasi velej me to e
sillte të tjera, të njoma. Në këtë punë beu ndiqte gjurmë për gjurmë
tragat e Baba sulltanit, “diellit të dynjasë”, i cili u falte
sadrazemëve, pashallarëve, nedimëve, javerëve dhe gjithë të mëdhenjve të
mbretërisë, të afërm dhe të largmë, odaliskat e bukura që kishin shkuar
nëpër jatakun e tij, pasi i pajoste me pajra të mëdha. Dhe këta burra
të mëdhenj të mbretërisë të madhe – sadrazemët, pashallarët, nedimët,
javerët e belerët e të gjithë kallëpeve – e kishin për nder të madh të
quheshin “baxhanakë” të “diellit të dynjasë” dhe të bënin fëmijë me
bukuroshet që kishin lënë vajzërinë në dyshegun e sulltanit e të
forconin themelet e mbrtërive të tyre të vogla nën hien e së madhes. Sa
për punë “vajzërie” atyre nuk u bëhej vonë, sepse, kur u tekej, kishin
çifligjet e tyre: “Zgjat dorën e merr”.
Tani dado Sheqerja ishte ajo që gjuante e shtinte në dorë vajzat e njoma
– zakonisht miturake, jetime, pa krahë, po ndodhte edhe ndryshe..- që
duhej të shuanin epshet e Xheladin Beut. Ajo vetë bëhej bullë e i
stoliste para gjerdhekut, i mësonte se ç’të bënin e si të bënin që ta
kënaqnin të zonë. Asaj vetë, Sheqeres, i mjaftonte nallbani i shëndoshë,
që mund të thyente potkuan me dorë, e që punonte gjithë ditën me
sandraç e çekan dhe mbante erë të fortë djerse burri.
...Beu iu afrua Gurijes, e hoqi lehtë pas gjerdhanit të inxhinjve dhe e
pyeti duke i fryrë në turinj kundërmimin që i dilt enga plënci:
-Efenm, hanëmi di gjësendi?
-S’di...
Nuk u muar vesh mirë: s’dinte ajo, Gurija, apo s’dinte hanëmi dhe se si i kuptoi beu këto fjalë. Tha:
-Sot do ta pi ahven (kështu i thosh beu kafesë: “kahve”, siç e kish dëgjuar nga i vjehri e nga e shoqja) në ballkon.
Kopilja nxori tabakanë në ballkon, mbushi filxhanin me “kahve” pak si të ftohur, pa ajkë, dhe u kthye në odë.
-Mirë. Shko – tha beu.
Gurija doli kryeunjur, me sytë të përlotur, duke u përkundur, sepse
papuçet e qëndisura i futeshin thellë në qilimin e butë. Ajo dinte
ç’dinte, nga të dëgjuarat, se kopilet që mbeteshin me barrë në konakët e
beut...dhe prandaj kishte përse të lotonte. Kujt t’i ruhej më parë:
hanëmit, shembrave, apo beut? Një çast harroi puset e greminat, që kish
menduar një çast më parë, thosh të kthehej, t’i binte në gjunjë e t’i
thosh: “Aman, be, mos më vraj...mos...Mos...Lëshomë të shkoj gjëkund”.
Por nuk u kthye.
Xheladin Beu mbeti vetëm, Tha të delte në ballkon, të pinte “kahven”, po
e ktheu mendjen e i ra rrotull odës, qëndroi një çast përpara pasqyrës
sa një derë, u shikua e nuk e njohu veten: nga pasqyra e vështronte një
burrë tjetër me ca sy të skuqur, të kërcyer, me një grykë të shfryrë e
të varur si ato laprat e misërokut, me ballin brazda-brazda. Aty-këtu,
nëpër mustaqet e kreshpëruara, i dukeshin fije ergjëndi. Vetëm nën
hundë, ku ndaheshin më dysh shtëllung, i kish pak si të zverdhura nga
tymi i duhanit, tamam si ca qime përçi plak.
A mos e kish fajin pasqyra?
Jo, pasqyra e ndritur, me yll e hënë të bardhë, në cep, s’kish asnjë
faj. Fajin e kishin vjetët e shumta që i kish rrojtur e gëzuar si shumë
të paktë janë ata që i rrojnë dhe i gëzojnë, e kishin ahenjgjet e
gjerdheqet e shpeshta, të cilat Sheqerja ja nxiste me pije xhenxhefili e
karafili. Sidoqoft, tani, për herë të parë, xheladin beu vuri re se
sikur i kish shkuar një damaluk nëpër fytyrë. Megjithatë, vajti e u ngul
përpara një pasqyre tjetër. Po edhe kjo ishte si e para dhe i tregonte
një burrë me lapra, brazda e sy të skuqur. I ra lehtë festes, me gisht,
dhe e shtyu në majë të kokës tullupane. E ktheu në vend, e vuri mbi sy,
si ngaherë. Hej, sa zët i kish atë çast ata derra çifçinj që rronin me
bukë misri e dhallë po leshrat i kishin si penda të korbit...
-Efenm, u mplake, Xheladin Be...
Kush foli kështu? U kthye e shikoi përqark. S’kish njeri. Kish folur
vetë beu. Këtë zakon kish kohë që e kish filluar dhe po e shtonte dita
ditës: fliste e përgjigjej vetë. Njerëzit e tij të afërm e dinin, po
bënin sikur s’dëgjonin, sikur s’vinin re kur çuçuriste kot më kot nëpër
mustaqet, që i ngriheshin dhe uleshin. Domosdo, ata e dinin fjalën e
moçme: “Beu edhe gomar të bëhet, mos i hyp”.
Dhe përsëri:
-U mplake, u mplake...Ike...
Dhe i vozitën mornica të ftohta nëpër trup jo për kohën që kish shkuar,
po për atë që do vinte pasandaj. Ja, nëpër qytet e nëpër fshatra zunë të
rriten çupa të reja. Aty më parë i shihje pragjeve e udhës, nëpër
pluhur, të dregosura, të qurrosura, të palara, kurse tani s’i sheh fare:
janë “mbyllur”. Domosdo, duhet të jenë zbukuruar. Kujt do t’i mbeten
këto? Kujt do t’i mbetej mjalti i zgjonjve, rrushi i ëmbël, tërë pemët e
çifligjeve? Xheladin Beu po mplakej, Xheladin Beu ish mplakur...
Mendja zuri t’i qerthullohej, sa ment ra poshtë, në sixhade. Bëri ca çape e ndenji në cep të divanit.
-Po pas pleqërie? – pyeti.
Dhe u përgjegj vetë:
-pas pleqërie, efenm? Ti e di: varri...
I hypën djersë të ftohta, që ja njomën rrethin e festes. Atëhere, po të
shihej në pasqyrë, do të dukej si një kufomë e pakallur në varr. Kish
parë shumë të vdekur, kish dëgjuar e dëgjonte ditë për ditë se vdisnin
njerëz, po ata, thosh ai, ish in budallenj. Budallenjtë vdisnin...Ata që
s’kanë ç’të hanë, ata që tërë jetën s’dinë të bëjnë gjë tjetër veçse të
ngasin qetë e t’i rëndojnë dorakut të parmendës. Ay ishte be, ishte
Xheladin Beu i Shemshedin Beut të Xheladin Pashajt, që e kishin pritur
nä shparga mëndafshi dhe e kishin tundur në djep floriri. Ai nuk ishte
si të tjerët, rajenjtë e harbutët, që i pjellin gratë në arat, i
mbështjellin me lecka e i tundin në govatë, në vend të djepit. Një ishte
Xheladin Beu në atë mëngë të mbretërisë, një e me vulë!
Po pas pak e ktheu:
-Mirë, mirë tha, duke përtypur nëpër gojë “efendëmin”, që e kish, siç
thotë bota, “araret” – po edhe babai vdiq, edhe gjyshi vdiq...budallenj
ishin ata?
Dhe u përgjegj vetë me një fjalë që e kish marrë nga Xhixhi-hanëmi:
-Afedersën! Afedersën!
Dhe më tej padashur: a s’ka edhe aty, Xheladin Beu dy duar e dy këmbë,
si gjithë bota? A s’duhet të punojë si gjithë bota për të nxjerrë bukën?
Këtu nuk e mbajti dot të qeshurin, me të madhe: “Ha-ha-ha! Ku është parë bej, nip pashaj, të ngasë qetë? Ptu!”
Dhe u çudit se si mund t’i kish bërë vetes një pyetje kaq të shëmtuar.
Si mund të vihej ay, beu i madh, burrë “temis” – siç i thosh pastërtisë,
ndonëse kundërmonte nga kalbësit e brendëshme si ato saraxhatë e kuajve
– në radhën e çifçinjve të thatë, nofullmëdhenj, të palarë, barkbosh,
që Zoti, me të madh të tij, i kish jaratisur t’i bënte grurë e berra?
Doemos, edhe çupa për gjerdheqe...
-Jok, jok! – tha siç thoshte xhixhe-hanëmi.
Kështu thirri beu sa kumboi tërë oda, si shpellë, dhe doli në ballkon,
ndenji këmbëkryq në shaneshin, ndezi një cigare nga ato që dridhte
Sheqerja e ja ngjitte me pështymën e saj. Aty, në ballkonin si kafaz me
hekura të dendura e të përdredhura si ca rrathë buti, të teptisur jashtë
e ë lidhur lart me murin e gurtë - që ku shihte dhe nuk e shihnin –
cigarja ju duk pak më e shijshme. Zgjat dorën, mori filxhanin dhe e
shpuri në buzë, po e la prapë menjëherë: kafeja ish ftohur fare. Ngrysi
ballin, përpoqi duart fap-fap, një herë, dy..Hyri një kopile e vogël si
zog pule, e zbathur, që beu nuk e thërriste më në dysheg dhe që, së
shpejti, do ta vinte të ruante patat, sepse i kish shkuar koha, i kish
kapërcyer të tetëmbëdhjetat. Kopilja u mat t’i kërkonte urdhërin, po nuk
guxoi, ngriu me duart të mpleksura mbi gjinjtë e mëdhenj, shumë të
mëdhenj për shtatin e saj të vogël. Vajza ish trembur: fytyra e tërë
trupi i përkulur i Xheladin Beut ishin tërë vija drite e hije. Drita
vinte nga rrezet e diellit, hija nga hekurat e ballkonit. Për një çast
asaj ju duk i llahtarshëm, si qoftëlargu, dhe prandaj u mek.
-Moj ti, si të thonë... – tha beu – Kahvja m’u ftoh. Të më sjellë një tjetër. Ajo..
“Ajo” ishte Gurija...
Kopilja heshtur hyri, heshtur doli: Nuk ju ndje as hapi, as zëri.
Beu ktheu kokën nga ana tjetër. Në oborr shkonin e vinin njerëz pa
zhurmë. Ata e dinin se beu ishte në ballkon. Nuk e shihnin, po e dinin:
nga tymi i cigares që dilte nëpër hekurat, nga të murmuriturat me
vetveten.
Konakët e Xheladin Beut ishin ndërtuar në një vend të lartë, pothuaj në
krye të qytetit. Që aty dukej qyteti, apo “kasabaja ime”, siç i thosh ai
vetë, dukej si në pëllëmbë të dorës, me pak shtëpi të larta e shumë
shtëpi të ulëta, me minare të bardha e këmbanore të hirta, të gjitha të
mbështjella në kithin e përndritur të vjeshtës së thatë. Një pjesë e
madhe e dyqaneve dhe gjithë hanet në vrom të tregut, një pjesë e
shtëpive, kopshteve dhe vendeve viranë, plot troskë, hithra e gjemb
gomari dhe gjithë mullinjtë, ishin të beut. Qiratë i mblidhte dhe ja
sillte Zylfua, muaj për muaj. Aty, në “kasabanë e beut” nuk bëhej gjë pa
i marrë dorän atij. Mëngjez për mëngjez vinte bylyk-bylyk parësia e
vendit, që t’i falej beut ose, siç thoshin, “t’i pinte kafenë”. Sillnin
lajme se ç’kish ndodhur nga një ditë tek tjetra – kush ish vrarë e kush
kish vdekur, kush kish ardhur e kush kish shkuar, kush gjykohej e përse
gjykohej, kush shiste e kush blinte, kush kish zhveshur ndonjë karvan,
kush ish martuar e kush do të martohej e sa të tjera të kësaj dore –
merrnin urdhëra e pastaj shkonin me nxitim sikush në punë të tij. Rrallë
e tek, kur ish fjala për ndonjë punë të madhe, a kur vinte ndonjë njeri
i madh – kajmekam, kadi, yzbash ose duvaxhi i parë - dilte e priste
vetë beu; më të shumtat e herës e prisnin veqilët, Zykua a Zylfua. Beu
bënte sehir nga ballkoni ose ngjitej lart, në kullë, një odë e vogël me
katër dritare, që ku mund të shihej në të katër anët, ose rrinte në
shilte prpa perdes, si sulltani i Stambollit, dhe njerëzit ja dëgjonin
vetëm kollën ose pëllëmbët që i përpiqte fap-fap, dhe atëherë u ngrinte
gjaku në zemër: përpoqi duart beu!
Domosdo, në konakët e beut vinin edhe agallarë dhe myftarë fshatrash,
vinin fshatarë për të qarë ndonjë hall. Ta pret mendja: asnjë nuk vinte
me duart bosh.
Mirëpo kësaj here Xheladin Beu s’kish nge të merrej me vogëlsira të këtilla; ai ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër.
Hoqi sytë nga qyteti dhe i hodhi tutje, në fushë: këtu të verdhë, më tej
të murrme dhe vende-vende të gjelbër, me selvi. Atje ku dukeshin selvi
kish varreza, të vdekur, shumë të vdekur, sepse fshatarët e “kishin
zakon” të vdisnin me shumicë, më fort fëmijët. Andej, në fushë, kish
shumë shtëpi “të shuara”, shumë të tjera të braktisura. Nejse, tëi lemë
fshatarët e të zemë një gjë tjetër më të mirë: dhenë. Pothuaj tërë ky
dhe, gjer larg, ku piqej me qiellin ishte i tija. Me gjith varreza. Edhe
kodrat në të djathtë e në të mëngjër. Të tijat, po ç’i do? Beu s’ishte
mirë atij mëngjezi vjeshte. Pse e qysh? Po mplakej...Ja mbrëmë, i kishin
sjellë një “ftujë të njomë”, si Gurijen. Jo, më të njmë: Gurija ishte
persëmbëdhjetë vjeç, ajo tjetra që s’ja dinte as emrin, trembëdhjetë.
Kishin kënduar me gojë e i kishin rënë defit: “Jarnana, jarnani” dhe
prapë: “Jarnana, jarnani;/ Ato cica sherbetli,/ M’i bëj naze t’i pi
raki...” Dhe ai, Xheladin Beu, zot mbi dhera e zot mbi njerëz, s’ish
bërë burrë, ish lidhur. Kësaj here s’kish bërë ferk as xhenxhefili, as
karafili, e as rakia me meze. Xheladin Beu po mplakej. Vogëlushja çupë
hyri, çupë doli...dhe ish e bukur me vetullat të bëra me mazi, me
thonjtë të lyer me këna, me sytë e bukur, me faqet me vrima.
Dhe beut i vinte keq, i vinte inat, i vinte turp. Ai goxha bej.
Aty për aty i shkrepi një mendje tjetër: kujt do t’i mbetej tërë ajo
pasuri që kish mbeldhur e ajo që po mblidhte? Tërë ajo kasaba, tërë këto
çifligje? Vërtet, e shoqja, Xhixhe-hanëmi, ishte nga derë e madhe, bijë
pashai e mbesë veziri, po shterpë, barkthatë. Veziri kish qenë
“baxhanak” i sulltanit; edhe vetë pashai. Pra Xheladin Beu kish hyrë në
radhën e të parëve të mbretërisë dhe priste ta ngrinte oxhakun lart e më
lart, të bëhej pasha. Peqe, po kujt do t’ja linte këtë oxhak? Mund të
bënte një gj: të shtinte kurorë të dytë e të tretë me grua pjellëtore.
Këtë të drejtë ja jepin të gjitha kanunet e dheut e të qiellit, po
Xheladin Beu – i madhi Xheladin Be, i forti Xheladin be – duhej ta
prishte punën me të vjehrin, me të kunetërit, me tërë farefisin e së
shoqes, gjer lart në Porta e Lartë. Ai ja kish frikën sidomos
Xhxhi-hanëmit, një gamile tërë koska e kokalla, sikur të paskej qenë
ushqyer jo me qumësht e mjaltë, po me karkalecë të pjekur. Kur endej
nëpër çardhak e kur sillej nëpër odë, tërë këto kocka e kokalla bënin
trak-trak sikur të paskej vozitur vetë shapatani apo ai kadiu i vjetër i
Libohovës, që thoshin se ish ngjallur lugat, sepse kish qenë i
shtrembër e rryshfetçi i madh. Po ashtu, trak-trak, edhe kur ulej në
shilte, kur binte në jatak: vetëm koska e kokalla. Mirëpo këto ishin
koska e kokalla bije pashaj e mbese veziri, dhe prandaj i mbulonte me
mëndafsh e pembe e belluz jeshil, të qëndisura me fije ari e të
stolisura me xixa xhevahiri. Xixa të tjera të këtilla i ndritnin e i
përndritnin në kapuç, në leshrat, në qafë, në kyçet e duarve, në
gishtërinjtë me thonj të skuqur.
Ajo dhe të vëllezërit prisnin që Xheladin Beu të hidhte topnë - kështu
apo ashtu... – dhe t’i përlanin pasurinë. Doemos, dinin se beu bridhte
si maçok kobash poshtë e lart, brenda në qytet e jashtë nëpër fshatra,
po kjo ishte punë mashkulli, le të bënte ç’të donte. Vetëm dy gjëra
s’donin ata: kurorë të dytë, me shembër, dhe niqa...
Tani Xheladin Beu vështronte e nuk shihte gjë, sikur t’i qenë perdelisur
sytë. Mendja e tij bluante po atë punë: kujt do t’ja linte emrin,
oxhakun, mallin? Niqa – jo, kurorë të dytë - jo, po atëherë si? Këtë
kokël duhej ta kish zgjidhur që qëkuri, dhe nuk e kish zgjidhur. Tani
ish vjeshtë, tani beu...
Dha e mori me vete, murmuriti, u përgjegj vetë e së fundi tha me zë:
-Efenm, në djall të venë e bija e pashajt, të bijtë e pashait dhe vetë
pashai, i biri i vezirit” Do të bëj siç bëri im gjysh! Ja, po të pjellë
kjo një djalë (“Kjo” ishte Gurija) do t’i shtie kurorë e do ta marr grua
të dytë! Pastaj le të bëhet ç’të bëhet!
Po ç’kish bërë i gjyshi?
Edhe gjyshit, Xheladin Pashajt, i kish qëlluar shterpë gruaja e parë. E
mirë ishte, e bukur ishte, po shterpë...dhe pastaj e donte me gjithë
shpirt e nuk desh t’ja thyente zemrën, t’i hidhte kurorë të dytë. Po si
mund të rronte pa fëmijë? Dhe ja, një ditë vere, tek po rrinte në
dritare, prapa hekurave, hyri në oborr një fshatar me një çupë të vogël,
që e ndiqte si ogiçe. Fshatari ishte me opinga, çupa ishte zbathur. Ai
ju afrua çezmës së pashait, piu ujë, lau sytë, u hoq mënjanë e i bëri
vend çupës, zgjidhi shaminë e kuqe nga brezi e zuri të fshinte fytyrën,
qafën. Çupa bëri siç kish bërë fshatari: piu ujë, lau sytë, po nuk i
fshiu se s’kish shami. I la të thaheshin vetiu. Faqet e kuqe ju skuqën
edhe më fort. Aty afër s’kish njeri. Megjithatë, çupa shikoi rrotull,
pastaj ngriti pak fustanin dhe vuri njërën këmbë nën lyfyt, për të hequr
pluhurin e udhës. Vuri edhe tjetrën, u përkul, i fërkoi. Këmbët i
kishte, poshtë, të nxira, po lart, të bardha si niseshteja në diell. Piu
edhe një herë, u hodhi edhe dy a tre grushta ujë syve. Pashai e pa që
prapa dritares me hekura dhe e pëlqeu. Ai ish njeri i dhënë pas këlliçit
e pas luftërave e jo pas grave, po kjo çupë i pëlqeu e më shumë. “Mirë,
tani nxirre këtë çupë, i tha ay qehajajt. Të presë jashtë”. Qahjaj dhe
çupa dualën. Pashai u kythe e e pyeti fshatarë cili ishte e nga ishte,
ç’e kish atë çupë, ku vinte. Fshatari i tha emrin, fshatin. Fshati ishte
pronë e pashait; çupa ishte mbesa e fshatarit, e bija e të vëllait,
jetime. Sa vjeç? Dymbëdhjetë. Fshatari shkonte në pazar. Çupën do ta
martonte me një që i jepte njëqind grosh, tre kreë dhen, një palë rroba,
një shami e s’di çfarë. Ay që e merrte – filani i biri i filanit nga
filan fshat – ishte i pasur. Kish edhe tri gra të tjera, shumë djem e
vajza, me të tria. Disa djem e disa vajza i kish tëmartuar e me fëmijë
më të mëdhenj se sa nusja e re, që i qe tekur të merrte, për pleqëri.
Pashai e dëgjoi dhe, fundi, i tha: “Mirë e mora vesh. Ti shko, çupën
lere këtu, se është malli im, nga çifligu im. Do ta martoj vetë me kë të
dua”. – “Aman pasha! Derman pasha! Vetë dorë në zemër! Çupa është
jetime, kam marrë kapar që t’ja jap filanit...” – të gjitha shkuan kot;
pasahi nuk u tund nga fjala e parë. “Eshtë malli im, do ta martoj vetë”.
Nxori qesen, i numëroi pesëqind grosh, i hodhi përsipër xhing-xhing
edhe nja tre mexhite të bardha, i dha fjalën se do t’i jepte një pendë
që, pesë krerë dhen e s’di çfarë, pastaj përpoqi duart. Hyri qahjai, e
zuri lehtë përkrahu e nxori jashtë me të butë. Fshatari ishte edhe i
gëzuar – pesëqind e kusur grosh, një pendë qe, pesë krerë dhen! – po
edhe i trembur. “aman, - i tha qahjajt, mos më merrni në qafë! Kam në
shtëpi fëmijët e mi e fëmijët e tjerë të vëllait. Druhem mos bie në gjak
me atë miknë që më ka dhënë kaparë”. – “Verë kësulën mbi sy, e qetësoi
qahjaj, - e i thuaj se çupën e mbajti pashai dora vetë. Në do gjak, le
të vijë këtu”...
Që atë natë pashai e mori çupën në jatak. Edhe netët e tjera...Kur mbeti
me barrë, e dërgoi në një fshat të largët, që të lindte. Bëri djalë.
Atëhere pashai ishte dyzet e kusur vjeç. Këtë punë e mbajti të fshehtë.
Të fshehtë-të fshehtë, po fjala i vajti në vesh së shoqes, pashalleshës.
Në vend të pikëllohej, kjo u gëzua e i tha pashait: O imzot, pse ma
fsheh mua gazin tënd? Gazi yt është edhe imi. Unë dnodha të jem kështu
siç jam, barkthatë. Ti, Pasha, s’më ke faj...Kështu desh zoti. Hidhi
kurorë çupës, sille këtu me gjithë djalë. Do të ta dua si birin e gjirit
e të pëqirit. Do të ta tund në djep floriri, do të ta lish me shparga
mëndafshi, që të rritet, të shtohet e të mos na shuhet oxhaku”. Pashai e
shikoi i çuditur, po e kuptoi se e shoqja i fliste nga zemra. Dërgoi e
solli fshataren e vogël, me gjithë djalë. I hodhi kurorë. E shoqja e
parë, pashallesha, e mbajti fjalën: e lidhi djalin me shparga mëndafshi,
e tundi në djep floriri. Nuk i mbajti kurrë mëri shembrës së re, të
bukur si hënë. Kjo s’bëri fëmijë tjetër. Djali u rrit dhe u bë
Shemshedin Be. Pashai vdiq pas disa vjet, po e la me fjalë që i biri të
martohej i ri e të bënte shumë fëmijë. Shemshedin Beu nuk ja shkeli
porosinë. Bëri shumë djem, nga të cilët mbeti gjallë vetëm Xheladin Beu;
të tjerët vdiqnë apo u vranë nëpër luftra, për të fituar ofiqe e
çifligje. Ama pasurinë e shtoi shumë e më shumë, mbushi kazanë e qypa me
verdhashka, se ish lakmonjës i madh i parasë, dorështrënguar, i rripte
të gjallë të gjithë ata që kish nën urdhër. Mbyllte grurin e misrin në
hambarë të mëdhenj, që i hapte në mars a në prill, kur binte zia e bënte
kërdinë. Mbante njerëz apostafat për të zhveshur karvanët, pastaj bënte
sikur i dërgonte për të ndjekur hajdutët, ndërsa kuajt e mushkat e
karvanëve, me gjithë barrë, i kishte në ahur. Ua kthente të zotërve me
pagesë, dhe, më vonë, ua grabiste përsëri. Shkonte për gosti nëpër
fshatrat e nëpër stanet, hante e pinte dhe, më në fund, në të ikur,
kërkonte “dhëmb-parasi” – pagesë për dhëmbët që ishin munduar për të
ngrënë mishin e pjekur. Shpesh trimat e tij grabisni tufë të tëra
bagëtish. Qanin çobenët e çobankat, që kishin mbetur lugëthatë, po
shemshedin Beut nuk i bëhej vonë. Një herë, s’di se kur, thonë se një
çoban i krisur, që beu i kish rrëmbyer kopenë, i ra me dyfeg të gjatë e
krisi e iku. Nuk e vrau, po e plagosi: i futi një plumb në mollaqet. Që
atëherë Shemshedin Beu s’mundi as t’i hypte kalit, as të ecte me dy
këmbë. Plaga ju bë xhivadi e madhe, që ja punonin me fitil. Lëngoi shumë
vjet, përmbys, gjers vdiq, apo gjersa ngorshi, siç thosh harbutëria a
rajallëku.Gjithë pasurinë që kish trashëguar nga i ati, nga pashaj, e
atë që kish mbledhur vetë, ja la të birit, xheladin Beut. Ky ra pas
qefeve e ahengjeve, pas grave, pas zullumeve. Më tej, për të forcuar
oxhakun u martua me një bijë pashai, mbesë veziri, baxhanakë e
stërbaxhanakë sulltani, me atë gamilen koskëmadhe e hundësamare, që i
thoshin Xhixhi-hanëm apo xhixhiko-hanëm. Beu s’e kish parë fare, se
mblesëria e martesa ishin bërë, siç e donte puna, me lajmëtarë, që ja
kishin ngritur në qiellin e shtatë të mbesën e vezirit, duke thënë se
kjo ishte e bukur si hëna e gushtit, si dudia e butë e sa të tjer të
kësaj dore. Krushqit ja suall nusen në shtëpi, me suvarinj, me salltanet
të madh, me allajka e stërallajka prapa, po pa çupëri...Çupërinë ja
kish falur s’di se kujt, që në kohën kur i thoshin Xhxhi.hanëmkëz (këtë
punë e dinte ajo vetë dhe ai mashkulli festekuq, që kish hyrë i pari në
jatakun e saj), po xheladin Beu s’guxoi të bënte gëk as mëk, se binte në
luftë me pashallarë e vezirë, me baxhanakun e tyre sulltanin.
Ja kështu! Xhixhiko-hanëmi doli, siç thamë, shterpë. Jo tamam shterpë
se, siç thoshin gojët e këqia, dikur kish hedhur në diell fëmijën e parë
dhe më tej kish shterur. Këtë punë, ajo e dinte që qëkuri, dhe prandaj
ja kish bërë fora, andej, në pashallëkun e babait, duke ndërruar jaranët
si fustanët.
Tani sikush bënte jetën e vet në konak të vet: hanëmi në haremllëk, me
të pritur e me të përcjellë zonjat e parësisë (helbete, shpesh s’dihet
ç’fshihet nën ferexhe: ti pandeh se është femër e të del një bandill
mustaqedredhur...); beu, në selamllëk, me ato që dimë e ato që s’dimë.
Dhe prisnin.Çfarë prisnin? Kushedi...Rrallë e tek shtroheshin në sofër
bashkë; beu me sheqeren pranë, gjithnjë sytë katër; hanëmi, me allajkën
më këmbë, prapa kurrizit.
Xheladin Beu nuk shkelte kurrë në pashallëkun e vjehrrit, plak, se kish frikë mos kthehej meit, në tabut..
Ama “selámet” dhe “aleqym selámet” bashkë me peshqeshet, shkonin e vinin
pa kursim. Dhe ndërkaq, beu e nxirrte dufin duke bredhur poshtë e lart,
si ata maçokët e shkurtit, duke përhapur në të katër anët sëmundjen e
frëngut, kurse hanëmi shkonte e rrinte muaj të tërë në pashallëkun e
babait apo në atë të vëllait të madh, dhe atje, tym të dalë: sonte një
feste, nesër një tjetër, pasnesër një sarëk – shterpë që shterpë ish!
Pashai plak i kish dërguar fjalë disa herë të dhëndrit që t’i jepte për
grua të dytë një mbesë, çupën e çupës a nuk di çfarë (që të mos i shuhej
oxhaku e të mos i dilte pasuria nga dora), po Xheladin Beu, që ish
djegur nga çorba, tani i frynte edhe kosit e s’desh të bënte më krushqi
me pashallarë.
-Evet, efenm! – thirri Xheladin Beu, si e pleqëroi punën në mendje – do të bëj ashtu siç bëri gjyshi!
Kur e ngriti kokën, pa se përpara tij qëndronte Sheqerja me tabaka në dorë, me xhezve e filaxhan.
-Ti? Po pse, pse...ajo? Hëm...Hëm...Hëm Efenm – dhe u ngrit në këmbë.
Sheqerja buzëqeshi me atë gojën e madhe, u përkul e mbushi filaxhanin, sa një lagjin, me kafe avulloshe.
Xheladin Beu ishte burrë i pashëm, i mbushur, i gjatë, po Sheqerja vinte
një pëllëmbë më e gjatë. Domosdo, edhe shumë më e mbushur, prapa e
përpara. Ajo e dinte se po të qëndronte më këmbë, ne pragu i ballkonit,
do të duhej ta shikonte benë nga lart poshtë, kurse ky duhej të ngrinte
kokën. Punë pa lezet...Prandaj u ul e ndenji burrërisht ne pragu i
ballkonit, duke hapur djathtas e majtas palat e shumta të dimiteve
dyzet-kutëshe, dhe ngriti kryet të shikonte benë, që ndërkaq ish ulur
përsëri dhe kish ndjellë e zhurmë, sikur të thithte palcën e ndonjë
koske, gllënqet e para të “kahves” së valë, zinxhirli, plot kajmak.
Sheqerja tha:
-Ajo, be, t’u bëftë Sheqerja e ka marrë punën me frikë. S’di ç’i kanë
thënë ato ziliqaret, kopilet. Të këtejshmet e të andejshmet – dhe tregoi
me dorë konakët e Xhixhi-hanëmit.
-E kanë marrë vesh se është “ashtu”?
Sheqerja bëri me kokë:
-E kanë marrë...E kanë trembur çupën. I kanë thënë se, gjoja, zotrote do
ta vrasësh me gjithë foshnjë. Ka lojtur pak...Kështu e ka barra e parë,
ta marrtë Sheqerja, po kjo bën veç botës. Flet përçart: “Bubu, beu!
Bubu (hanëmi! Do të më hedhin në pus. Do të më mbërthejnë në mur të
gjallë” Të ik, të ik, në mal, me ujqit! Bubu, beu! Bubu beu!” Kështu
bën. – dhe Sheqerja qeshi.
Xheladin Beu ndezi një cigare, lëshoi një shtëllungë tymi mbi filxhanin, që ja mbushi Sheqerja së dyti, e tha:
-Jo, moj, jo” Këtë nuk e vras, nuk e mbyt. Unë...unë...efenm, them...
-Ka frikë edhe nga allajkat, nga të gjithë.
-Jo, jo! Të mos ketë frikë.
Për ca çaste biseda u kthye në çuçurimë. Beu e hoqi për jeleku, i tha në
vesh ç’kish për të thënë. Dhe kur e kur: “Hëm, more vesh, Sheqe?
Kështu...Unë...atë...po të bëjë djalë...efenm...si gjyshi!” Ajo dëgjonte
e bënte me kokë në të djathtë e në të mëngjër: “Peqe, be. Sa mirë të
paska rënë në mend. Si të urdhërosh zotrote, be, ta marrtë sheqja, t’u
bëftë Sheqja. Këtë punë ma lerë mua, që t’i gjej vendin. Djalin do të ta
rrit unë. Ti i bukur, ajo e mirë, djali si pëllumb! Të pëlcasin nga
inati ata që s’na duan”. Herë pas here bënte me kokë lart e poshtë, duke
nxjerrë ca tinguj shumë të thatë a shumë të lëngtë nga qiellza, nga
gjuha e dhëmbët, që veshi i shquan dhe i kupton mirë, po kalemi nuk i
merr dot: “ncuk”, “ncuq”, “ntxk”, “ntck” e kështu më tej. Kur mbaroi,
beu i vuri pëllëmbën mbi supin e tultë, të dhjamur, rëndoi, shtërngoi,
sa Sheqe i dhembi, zgurdulloi sytë.
-More vesh, Sheqe? Ashtu të bësh. Po të më sjellësh myzhdenë se bëri djalë do të të jap një mulli!
-Më rrofs be.
-Tani shko.
Sheqerja u ngrit më këmbë, pothuaj e gëzuar – sepse pëllëmba e rëndë e
beut ja kish bërë supin zdrame – dhe, për një çast, me ato kindat e
dimiteve të hapura djathtas e majtas, prapa e përpara, u duk si një
mullar me bar që e kishin çarfalitur me gojë e me brirë ca buaj shumë të
uritur. Ndreqi palat, u mat të dalë. Beu po e shikonte tërë epsh. Aty
për aty iu ndez një dëshirë e re për Sheqen e tij të vjetër. La filxhanë
e tha:
-Jo Sheqe, mos shko. Futi llozin derës dhe eja.
Sheqeres i qeshi fytyra:
-T’u bëftë Sheqja, be...ti me mua e ke shpirtin.
Shkoi i vuri llozin derës dhe u kthye me dhele, si dikur. I ndritnin tengllat e mëdha, të arta. Shkopsiti me naze jelekun...
Edhe kështu, atij mëngjezi vjeshte, Xheladin Beu i Shemshedin Beut të
Xheladin Pashajt u bë përsëri burrë dhe “ortak” me “baxhanakun” e tij,
nallbanin, të shoqin e Sheqeres.
Nga jashtë vinte trokëllima e çekanit të nallbanit që mbathte kuajt. Dimitet dyzet-kutëshe kishin mbetur jetime, nëmes të odës.
-Me Sheqen tënde e ke shpirtin, be...
-Me ty, Sheqe, me ty...-thosh beu duke gulçuar si kalë teknefes.
...Sheqerja u vesh përsëri, kopsiti sumbullat e jelekut dhe u mat të çelte, po diç ju kujtua:
-Jashtë presin ca njerëz.
-Ç’janë?
-S’janë gjë, hallexhinj: kasaballinj, fshatarakë. Ndofta kanë ardhur të qahen.
-Të qahem, efenm? U thuaj të flasin me Zykon. Sot jam zaif.
Zykua ishte veqili i parë i beut, një shkurtabiq i çalë e dredhak, që të shkonte në hell, të diqte e nuk të piqte.
Beu shtoi:
-Jam zaif. I thuaj Rizait të nxjerrë kuajt, të më shaloj Allçanë. Do të
dal teferiç, andej – dhe tregoi vagël fushën. – Për gjah. Me shtatë
veta. Sillmë rrobat, Sheqe.
-Peqe, be. A je mirë? – e pyeti ajo me buzë në gas.
-Shumë mirë Sheqe.
-Me mua e ke shpirtin, be, me mua.
Veshi me nge rrobat e kadifesë së gjelbër me vija e sumbulla argjendi,
që i kish apostafat për udhë e gjah. Sheqerja u ul në bisht e i mbërtheu
kopsat poshtë, nën gjunjë; i lidhi lidhëzat e gjata të çizmeve të
verdha, duke i shkuar kanxhë më kanxhë. Kur u mat të ngjeshte kollanin
me fishekë, u dëgjua një trokëllimë në derë. Sheqerja e hapi. Hyri një
zhgan kopilesh që sillnin mëngjezin. Xhelain Beu u shtrua në sofër, i ra
festes dhe e largoi nga balli. Hëngri llap-llup, me zhurmë, si ngahera.
E nisi me çorbë pule të majme, tërë sythe lyre, po të athët të prerë me
limua (dinte Sheqerja se ç’t’i gatuante që t’i hiqte gromësirat e
rakisë), e vazhdoi me mis të bardhë pule e miske, me qengj të pjekur, e
mbylli me shqerpare të mybtur në sherbet të trashë, të mbuluar me pluhur
xhenxhefili, kanelle e karafilke. Çliroi kopsat, përpoqi buzët e gjuhën
me “oh! oh!...”, lëpiu të pesë gishtërinjtë. Lakmoi shumë e u ngjesh
paq, pastaj kur s’mundi të hante më, i largua nga strofa, lau duart, u
mbështet në jastëk dhe shikoi togun me koska, poshtë, dhe strofën plot
mishra e ëmbëlsira.
-Eh, efenm! Mirë i ka jaratisur të gjitha i madhi zot, ama një gjë s’e
ka bërë mirë: i ka dhënë njeriut vetëm një bark, si kamësit, ashtu edhe
skamësit, që s’ka ç’të hajë...Punë i thonë kësaj? Ja unë hëngra e u
ngopa, po tepëroi. Kush do t’i hajë këto që lashë? Hë? Jo, këtë s’e ka
bërë mirë!
Kjo ishte fjala që thosh dendur beu, kur ish me miq, kur hante shumë
velej e tepëronte. Tani s’kish miq, po prapë e tha fjalën dhe vështroi
me pikëllim sofrën plot: kish ngrënë shumë, po edhe kish tepëruar.
Për një çast harroi gjahun, Rizanë dhe pelën e kullme, që zbriste në
oborr duke çukitur kalldrëmin me potkonjtë e nallbanit të Sheqeres,
harroi langonjtë dhe qahjallarët, dhe po e ndillte gjumi. Por, më në
fund, e mundi veten, u ngrit, ngjeshi lehtë-lehtë kollanë mbi plënxin
plot, mori çiften e zbriti. Tirmat e pritën me dorë në zemër e u hodhën
ta ndihnin t’i hypte pelës: kush i ndreqi yzengjitë e kush i mbajti
këmbën me të dy pëllëmbët dhe e ngriti lart. Puna shkoi zor, se beu qe
rënduar shumë, po i dha hov trupit e u gjend majë pelës, doli nga porta
me qemer guri e u nis për në fushë: ai përpara, trimat prapa, langonjtë
kur përpara e kur prapa.
Qielli ishte i kulluar, fusha e kodrat të veshura e dritë, udha e butë,
me pluhur, vende-vende, në hije, e lagur nga vesa e natës. Zogj
udhëtarë, të renditur si perusti, fluturonin lart, shumë lart, duke
fërfëllirë krahët. Langonjtë çafkëllonin nëpër dternishtet mbi udhë e
nën udhë. Nga një brryll udhe dual një tufë fshatarësh me qerre, kuaj,
mushka e gomerë të ngarkuar me drithë, qepë, presh, kunguj, pemë, dru: i
shpinin në konakët e beut. Kur e panë, mbajtën kafshët e qëndruan buzë
hendekut, si të ngrirë, me dorë në zemër.Beu as që u hodhi sytë. Tani e
kish marrë pak veten dhe kulloste rreth e përqark sytë e skuqur. Nata e
ahengut kish mbetur prapa, larg, në mjegull, me gjithë jarnanitë e
jarnanatë e saj, që dukeshin të paqena, si një ëndërr e keqe e një nate
dimri, kur të bëhet sikur të ndjek një llavë ujqsh, të afrohet të të
çajë e ti bën të vraposh, të shpëtosh, po nuk ik dot, je mbërthyer në
vend, thërret me të madhe e as veshi yt s’ta dëgjon zërin. Edhe
Xhixhi-hanëmi ishte zhdukur bashkë me natën e dmrit, me ujqit. Xheladin
Beu ishte në diell të mirë, bënte, i gëzuar, “ohoho!” e “ahaha”, jepte e
merrte me vete. Ata që vinin prapa dëgjonin, po nuk ja shkoqitnin dot
fjalët.
Papritur, era solli një kundërmim kërme. Beu e trimat kaluan të ngrysur
pranë një gomari të ngordhur me këmbët përpjetë, me kokalla të kuqe, dhe
trembën një tufë galash të shtruara në gosti. Këto u ngritën e shqitën
sipër kalorësve si ca hije të zeza, krokërinë me zemërim, ranë në një
ugar, u ngritën përsëri e u kthyen në gostinë e tyre.
Beu nxori cigare, e ndezi, që të shpëtonte nga kundërmimi i kërmës.
Nëpër arat me misër të paprerë, zbardhën, skuqën, zverdhën për një çast
ca shami, pastaj s’u panë më. Domosdo, Xheladin Beu e kish hijen të
rëndë, prandaj gratë e vajzat u tulitën nëpër misrat.
Më tej era e u bë përsëri e pastër, e këndëshme, si në vjeshtë. Një çast ju kujtua Gurija e trembur, me barrë.
-Në djall të vejë edhe kjo! – tha dhe hodhi tutje bishtin e cigares.
Vetëm një gjë nuk harronte dot: atë gjerdhekun e dështuar të natës që
shkoi, që i qe ngulur si një gozhdë në tru, megjithqë Sheqerja e kish
kënaqur në mëngjez si ngahera. Ju duk sikur ja dëgjoi zërin e butë,
ledhatonjës: “Me mua e ke shpritin, be...me mua! Të vesh ku të vesh, me
mua e ke shpirtin!” Dhe Sheqerja kish të drejtë: me të e kish shpritin
Xheladin Beu. Dhe s’di se si, i vinte keq që ja kish falur nallbanit,
baxhanakut. Më në fun tha:
-Prapë imja është. Kur të dua...
I futi mamuzet pelës dhe e ngau vrap përpara. Më tej dërgoi një qahja të
lajmëronte të parin e akcilit fshat se do t’i vinte për drekë e pastaj u
fut nëpër korie, pas gjahut.
Gjahu i vajti shumë mirë atë ditë: turtuj, thëllëza, pëllumba...Ay vriste, langonjtë e qahjanjtë ja sillnin.
II
Drekën e hëngri jashtë, në “jeshillëk”, pranë Kroit të dardhës plakë, se
aty e kish kërkuar vetë. Të trapiturat pas gjahut, rakia e mirë, e
ftohur brenda në krua, mezetë e shijshme ja hapën oreksin sa për katër
barqe. Beu mbushi vetëm një, sepse aqe kishte, po e ngjeshi mirë, si
targaç kurbati: hodhi brenda shumë, nga të gjitha.
Tani, ndërsa trimat ishin shtruar e po hanin pak më tej, në një brinjë,
beu rrinte shtrirë në qilim, me tëmblën e djathtë të mbështetur në
pëllëmbë. Burrat e fshatit, pothuaj bujq në çiflik të beut, kishin lënë
punën e grindjet dhe kishin ardhur t’i faleshin, t’i bënin nder, siç e
do puna. Këta rrinin nja dhjetë çapë larg, posht, kush më këmbë e kush
më bisht a më gjunjë, duke pritur një shenjë, një urdhër. Ca të tjerë u
shërbenin trimave të beut, që hanin bukë e mish e ua hidhnin kockat
langonjve. Beu mbajti pranë tij vetëm disa pak burra nga parësia, me
qosteqe e pafta ergjendi në gjoks e “peqepeqe” në gojë. Këtyre u hodhi
vëp e vëp nga një cigare të hazërtë, që ishin shumë të mira, sepse i
kish dredhur vetë Sheqerja e i kish ngjtiur me pështymën e saj.
Drita e ditës ishte e butë, e ëmbël, si e kulluar nëpër gjergjir. Beu
foli për punët e mëdha e të vogla të mbretërisë; për “djellin e
dunjasë”, Baba sulltanin, që ja kish vënë këmbët në një këpucë gjithë
“Avropës” ja kishte hedhur hallkën tejpërtej nëpër hundë e bënte të
loste si ari. Së shpejti, Baba sulltani do të nxirrte këllëçin e madh e
do t’i bënte hi e pluhur gjithë kralet e mëdhenj e të vegjël, do t’u
merrte gratë e çupat e do t’i mbyllte në haremin e Stambollit. Domosdo,
ato që do të tepëronin do t’ua falte të mëdhenjve të mbretërisë. Tha se
ay,, Bab sulltani, mblidhte njerëz me harxhe, paguante tink-tink alltën e
argjën. Pastaj, papritur, vuri re se burrat që kishin ardhur t’i
merrnin dorën ishin të paktë. Pyeti:
-Efenm, vetëm kaq burra paska fshati? Ku janë ata të tjerët?
-Ka vdekur një si çun i vogël, be. Kanë shkuar ta kallin në varr – tha njëri.
-Ka vdekur edhe një si grua, me nder të zotrisë sate, një nuse e re – tha tjetri.
-Hëm, hëm, xhenaze biçimi...Dy të vdekur në një ditë. A mos i ka rënë
murtaja fshatit? – pyeti beu edhe si me të qeshur, po edhe me frikë.
-Murtaja jo, be, po na ngrinë ethet. Edhe dje...
Beu s’pyeti më tej si e qysh, si nuk pyeste kurrë për punë vdekjeje.
“Këta derra çifçinj janë të shtuar si fara e sinapit...Vdesin, po nuk
shuhen fare. Po të kenë bukë misri shtohen gjene, se ato dosa fshatarake
pjellin stërc e stërc për mot”. Aty për aty e ktheu bisedën: “Më kini
mbetur borç kaqe grurë e kaqe misër, kaqe dru...Dushk i dua. Mjaltin
s’ma kini sjellë. Harruat ku jini? Do t’ju dërgoj Zylfon a Zykon që të
ndajmë hesapet bashkë. Hëm...hëm...” Fshatarët dëgjonin me sytë përdhe.
“Grurin e msirin i kemi larë. Edhe drutë i kemi larë. Sot dërguam të
fundit”. Dhe me gjysmë goje: “A mos i ka mbajtur Zylfua për vete?” Po
fjalët e tyre s’i ranë në vesh beut, se askujt s’ja mbante të fliste me
zë të lartë. Beu ligjëroi:
-Shkoni bre, andej, me harxhe – dhe tregoi tutje me dorë. – Të mbushni
qeset e të lani borxhet. Dovleti ka haznë të madhe, ka taraphanë. U jap
kartë për tim vjehrr, pashanë, se më ka bërë haber: do njerëz. Dovleti
ka luftë, lufta sjell pare, të mbush me plaçkë.
Dhe, si rrinte kështu, me cigaren të shuar ndër gishtrinj, e preu një
gjumë i lehtë, i ëmbël, pa jarnani e jarnana, po me gurgullimë kroi, me
shushurimë fletësh të zverdhura, që shkundeshin e binin duke u tundur
nëpër erë. Sapo e preu gjumi, ata me qosteqe në gjoks u shikuan sy në sy
e u larguan së prapthi, ngadal, duke shkelur në majë të gishtërinjve.
Trimat kishin mbushur barqet e çlodheshin duke kruar dhëmbët me ndonjë
kleçkë. Langonjtë rrinin aty pranë me gjuhën jashtë, të kuqe, varur si
llapë.
Kur u zgjua, Xheladin Beu pa se kish përsipër një mbulesë të leshtë, që
ja kish hedhur Rizai. E largoi tej, u ngrit shesh, fërkoi sytë e tha:
-Efenm, më paska marrë gjumi.
Ndenji sa ndenji kështu, pastaj shtoi:
-A ikim, o Riza?
-Si të urdhërosh zotrote, be.
U ngritën të shkonin, po nuk shkuan. Moti i ëmbël e gjahu i mirë i
mbajtën gjer vonë, kur dielli kish kthyer më të perënduar. Edhe një copë
herë të mirë çiftet e teket krisën bambum, nëpër korie.
Vetëm një gjah nnuk pa me sy kësaj radhe: çupa e nuse. Në asnjë nga
fshatrat që shkeli. Ta pret mendja: ish hapur fjala anembanë se kish
dalë beu për gjah dhe...”Ama derra këta çifçinj! I mbajnë dosat
mbyllur!” Pa beu aty-këtu ca plaka leckamane të ngarkuara me dru e
karthje, po ç’i do këto? Janë si pastërmaja e dhisë. Beu s’desh
pastërma; desh mish thëllëze.
Tani gjendej në një çukë me këlpishte. Rizai vinte prapa me torbat plot.
Kuajt prisnin tutje, në udhë, në anën tjetër. Fërshëlleje me dy
gishtërinj në gojë e vinin sakaq. Po nuk fërshëlleu njeri. Aty poshtë,
midis sallkëmësh, ishte një pus me çikrik, që bënte gau giu kur zbriste e
ngjitej kova. Që aty vinin ca zëra të hollë, zëra çupash. Qeshnin, i
thërrisnin njëra-tjetrës. Beu mbajti çapin e i bëri me dorë Rizait: mos
luaj nga vendi! Dy turtuj topolakë kishin qëndruar në një degë
këlpishteje mu mbi krye të tij. Çiften e kish të mbushur. Po nuk u ra.
Më në fund, ndajnata i sillte një gjah tjetër në grykë të dyfegut. Çupat
e fshatit e dinin të ikur dhe kishin ardhur të mbushnin ujë.
Vragës-vragës, Xheladin Beu zbriti çukën, hyri nëpër sallkëme, iu afrua
pusit. Aty ishin nja shtatë a tetë çupërlina që flisnin e qeshnin. Ca
kishin mbushur stomnat, ca po i mbushnin e nja dy prisnin radhën.
Namëta, ay me një këmbë u nxori përpërpara Xheladin Benë!
Çupërlinat klithën sikur të paskej rënë ujku, lanë stomnat e u përhapën
ku mundën: kush hodhi ledhin, kush çau drizat e kush mori vijën
tatëpjetë. Shumë gjemba hynë atë ditë në mish të butë, po më mirë nëpër
gjemba se sa në dorë të beut...Sa të mbyllësh e të hapësh sytë ikën të
gjitha. Të gjitha, veç njëje, që i ra stomna nga dora e iu thye. Çupa e
shikonte benë si zogu gjarpërin, që i afrohet t’i hedhë helmin, dhe
s’ikte dot. Sikur e mbante të rëndët e dheut. Një ciflë e stomnës së
thyer ja kish gjakosur njërën këmbë, po shkaku nuk ishte ky: frika e
kish mbërthyer në vend. “Qënka pëllumbeshë e butë, peshqesh nga zoti”
tha beu me vete dhe ju qas më pranë. Çupa sikur s’ish nga kjo botë, po
nga bota tjetër: një hyrije e veshur e tërë në të bardha: linjë të
bardhë, shami të bardhë mbi leshrat e verdha, trup të hedhur, sy të
gjelbër si bari i njomë i kënetës. Beu e peshoi me sy, që nga kiskat e
holla, mbi noçkë, ku zbriste një fije gjaku, gjer lart në pulpat që
ngjiteshin nën linjë, pastaj lart, në belin si të shkuar nëpër unazë,
edhe më lart, Në gjinjtë e vegjël, në qafë, në gojën e vogël, me ca buzë
të tulta, të këryera, me hundën të derdhur si qiri, me sytë e blertë të
kënetorë dhe ballin e sheshtë, të bardhë. “Shiko, shiko, efenm,
ç’bereqet bëka çifligu i Këlpishtes e unë s’ditkam gjë. Hyrije e zbritur
nga xheneti! Po t’ja dërgoj padishahut më bën menjëherë pasha. Jo, s’më
duhet pashallëku! Imja është e do ta mbaj vetë. Kjo ja shkon njëqind
herë Gurijes e gjithë të tjerave. Do ta marr që tani! Sonte, në
jatak...” Kur ju afrua më shumë, sa ta prekte me dorë, çupa u drodh, po
më fort ju drodh buza e poshtme. Dhe ndërkaq, nën linjën e qëndisur me
të kuq e të zi gjinjtë ngjitu-zbrit, ngjitu-zbrit, sytë ju mbushën plot
lot. Po beut s’iu bë vonë; ay ish mësuar me gjëra të këtilla: qengjet
blegërijnë kur u vë thikën kasapi çupat qajnë kur i merr beu në dyshek.
Pastaj, kur e shkon në hell dhe e pjek, qengji bëhet shumë i shijshëm;
çupa e marrë së dyti e së treti në jatak bëhet edhe më e shijshme se
qengji.
Xheladin Beu zgjati dorën, i çiku lehtë faqet dhe ndjeu ëmbëlsi të madhe në trup, sikur u përtëri e u bë djalë njëzet vjeç.
-Mos më qaj, moj sulltane, mos...Unë të kam xhan, unë s’të ngas. Do të të bëj zonjë mbi zonja.
Çupa u drodh edhe më shumë, u mat të ikte, po beu i shtrëngoi krahun si në mengene. Atëherë ajo lëshoi zërin e klithi:
-Nëëëno! Nëëëno moj!
Beu u ngrys, po i foli butë:
-Jo kështu, moj sulltane, jo kështu...Mos thirrë. Si të thonë? Ti je
çupa e çifligut; çifligu është imi! Edhe ti je imja. Do të të marr në
konak, do të të bëj...
-Nëëëno! Nëëëno!
Nuk shkoi shumë e u dëgjua një zhaurimë e madhe nëpër degat e varura,
sikur të çante udhën ndonjë derr i egër nga ata të mëdhenjtë. Beu ktheu
kokën andej. Jo, s’ish derr, po një grua e gjatë, e thatë, e nxirë si
çotillë lisi që e ka djegur rrufeja. Gruaja u turr, i shkëputi beut
çupën nga dora e i thirri:
-Po ta bësh edhe këtë punë s’të djeg as zjarri i xhenemit, Xheladin Be. S’të tret dheu!
“Ç’është kjo e krisur që më del përpara?” tha Xheladin Beu me vete dhe u
zbyth. Çiften e kish në dorë, të mbushur, me imniet të hequr. Mund ta
zbrazte, po nuk e zbrazi: u praps edhe më tej. Ai u praps, gruaja e
ndoqi ballë për ballë. Tani vetë beu ish si një zog që sheh gjarpërin
tek afrohet e nuk ik dot. E mban të rëndët e dheut. Gruaja u kthye e i
thirri çupës:
-Ikë shpejt!
Kjo s’priti t’i thosh së dyti: hodhi ledhin e ua mori me të katra. Kish qenë e s’ish më.
Xheladin Beu e shikonte gruan e s’fliste dot. Kjo ish e gjatë, e thatë,
po ndryshe nga Xhixhiko-hanëmi. Dukej nga nishanet se dikur kish qenë e
bukur, kurse e bija e pashajt kish qenë ngaher anjë thes me kokalla si
ato të gomarit të ngordhur që kish parë udhës. Dhe ishte e fortë: të të
binte një herë me atë pëllëmbë - të linte në vend e vinin të tjerët të
të ngrinin në trirë e të hanin hallvën.
-Ta dish, o pushtanik – thirri gruaja si iku çupa – po të bësh atë punë
me këtë çupë do të ta hanë mërshën krimbat, do të t’i qitin sytë galat!
Jo galat, po do t’i qit unë, me thonj. Çnderove gjithë çupat e botës,
tani kërkon të çnderosh edhe tët bijë!
“Ç’po thotë kështu kjo e marrë? Ku kam unë çupë? S’kam as çupë, as djalë...”
Gruaja mori vrull, e zuri benë për jeleku, e tundi dhe shkundi me atë dorën e fortë, sa i kërcyen edhe më fort sytë e skuqur.
-S’më njeh ti mua? S’e njeh Maron e Kovit, që e çnderove në të ri, se
kishe kamxhik në dorë, se ishe i fortë? Ja, ajo që kishe pranë është jot
bijë! Ta dish se unë do të ta shtyp kokën, si gjarpërit, po të bësh me
çupën ç’bëre me mua! Y-y-y murtajë. Pusht Stambolli! Matuf!
E shtynte, e hiqte, e tundte, e shtynte prapë, si leckë, dhe ai,
xheladin Beu, zot kasabaje e zot çifligjesh, zgurdullonte sytë si të
bufit e s’bëhej dot burrë t’i shkëputej nga dora, s’ishte i zoti t’i
binte me çifte a të nxirrte koburen nga brezi.
-Më ke marrë nderin të marrtë zoti mentë! Më ke lënë me turp e në zi më
të lëntë perëndia pa sy, të heqshin për peri! Më ke ngrënë jetën të
hëngërt mortja!
E tundi sa e tundi, pastaj i dha një të shtyrë sa beu i madh mënt u
shemb përdhe. Gruaja shkoi e mblodhi copat e stomnës së thyer e ja hodhi
përpara, ku mundi: këmbëve, gjunjëve, duarve, duke mallkuar papushim:
-Ja theve thefsh arrëzën e qafës! U kalbsh së gjalli përmbys, siç u kalb
yt atë, që e hëngër krimbat! Ngorç në ndonjë përrua si qen i zgjebur!
Na shojte, t’u shojttë emri, të këndoftë kukuvajka në shtëpi! Ku është
parë e dëgjuar të çnderojë i ati të bijën?
Copat e shtambës i vinin breshër, dhe ai, beu, rrinte i ngrirë në vend; nuk fliste dot, nuk ikte dot.
Gruaja u përkul mbi kovë e zuri t’u hidhte ujë syve, me grusht. U hidte e
mallkonte. Stërkalat e qullën Xheladin Benë. I dukej sikur dheu kish
nisur t’i vinte rrotull, sikur dëgjonte daire e daulle bashkë:
xhing-xhing, dum-dum. Dhe në mes të kësaj bubullime shquante zërin e
çjerrë të Difes:
Sa të dua unë ty,
Më rri mendja gjithë në ty;
Ato cicat sherbetli
M’i bëj meze t’i pi raki...
Po Difja ishte larg, s’di se ku, Marua ishte afër. Dhe Marua u hidhte ujë syve e mallkonte:
-Të çaftë ujku e të nxjerrtë zorrët! Të pjekshin në hell, të gjallë! Humbsh e mos u duksh, mos u dëgjofsh!
Të gjitha i dëgjonte beu e s’thosh dot një fjalë, të paktën “efnm” ose “hëm-hëm””, siç e kish zakonin. Sikur i qe kyçur goja.
-Na plase, më të plastë dhjamët e syrit! Na kalle frikën, më të kallçin të gjallë në varr! Na dogje, të djegshin lugat!
Fjalë e mallkim, fjalë e kanosje. Dhe më e keqja: ndofta e dëgjonin trimat përtej, ndofta e dëgjonte Rizai.
...xheladin Beu u zbyth pa bërë zë, rotulloi çukën e doli në udhë, ku
prisnin kuajt, i hypi Allçasë, i futi mamuzet e ngriti kamxhikun.
-Ike, mos u kthefsh; ike, të ikshin mendtë e kokës! Mos arrifsh i gjalli
në shtëpi! – vazhdoi gruaja fill i vetëm pranë pusit me çikrik.
Allçaja u bë veri: i ndritnin potkonjtë e bardhë. Po ngrysej, por qielli
kish edhe pakëz dritë - një dritë sedefi, si vragë që e ndante nga toka
e errur. Dhe mbi këtë vragë kish një brez të gjerë, të gjelbërth.
Pastaj u shojtën të gjitha dhe zbriti mugëtira. Bashkë me mugëtirën nisi
të frynte një erë e ftohtë, që ngrinte pluhurin e udhës.
-Hëm, hëm! – bënte beu. – Jezit-grua! Lanet-grua!
Trimat, me Rizanë në krye, që i kish hypur një kali çil kishin mbetur
prapa, sepse pela e beut s’e kish shoqin në vrap. Lluk-lluk, i bënte
barku. Ferrat e pemët iknin si ca hije në të dy krahët e udhës.
Era e ftohtë i vëzhgëllinte veshëve.
Ne ura e drunjtë po vinin ca qerre të ngarkuara me misërishte. Rrotat
kërcisnin thatë, gau-giu. Pranë tyre dhe prapa vinin ca fshatarë më
këmbë. Beu shkoi si shigjetë pranë tyre dhe ata as që patën kohë ta
shihnin mirë cili ish. Ikte, ikte, si ndërkryer.
Pas një copë here tha:
-Ç’po bëj kështu? Unë po e vras Allçanë..
Lehtësoi mamuzet, hoqi frenë, bëri “trrrp” dhe pela zbuti vrapin; më tej nisi t’ja merrte me hap. E arritën trimat nga prapa.
“Ç’është kjo grua?” tha me vete.
Dhe dalngadalë, kur po e mbulonte botën errësira, Xheladin Beut nisi t’i
bëhej përbrenda një dritë e hollë. Ja se ç’pa nëpër këtë dritë:
...pranverë. Kish mugulluar bari, kish çelur dardha. Beu kish dalë në
fushë. Jo për gjë, po konakët nuk e nxinin dot. Pranverë, kjo! I vlonte
gjaku. Sheqerja e ato të tjerat sëi dukeshin gjë, s’e ngopnin më. Donte
gjësend tjetër e s’dinte ç’donte. Dhe kur po bridhte kështu, me dëshira
shumë, poqi udhës një çupë fshati, të njomë, sindozot kjo që kish parë
sot ne pusi me çikrik. Çupa u mundua të ikte, po beu e arriu. Ajo luftoi
me tërë fuqinë që i jepte mosha e re: e shtyu, i shpëtoi nga dora, iku,
thirri, po beu e arriu, e goditi me kamxhik, e rrëzoi. Luftoi përsëri, e
goditi benë, e kafshoi, e gjalosi. Kjo endezi më fort Xheladin Benë dhe
i ra së dyti me kamxhik. Çupa i kish sytë të mëdhenj, të blertë si
barishtat e kënetës, dhëmbët të bardhë, të mprehtë. Dhe luftoi përsëri,
po gjithnjë më dobët. Luftën e vednosi kamxhiku. Po të mos kish qenë ky,
nuk do të kish ndodhur ajo që ndodhi. Po të mos kishte qenë ky, nuk do
të kishte ndodhur ajo që ndodhi. Beu ju hodh si ujku deles. Ajo thirri
përsëri dhe thirrjen e saj e dëgjuan disa grari që ndodheshin aty pranë,
po kush guxonte t’i dilte përpara Xheladin Beut? Çupa nuk lotoi ceçse
kur u ngrit që poshtë me linjën të çjerrë, me vjazërinë të humbur.
Ndenji kryeunjur nën një pemë dhe atje lotët filluan të pikonin përdhe.
Kamxhiku i kish lënë në trup vazhda të përgjakura. Edhe beu e kish
kërcen e veshit të ndarë më dysh. E pyeti si i thonë. Ajo e shikoi si
ulkonjë dhe nuk ju përgjegj. U ngrit e shkoi çalë-çalë, humbi nëpër lule
e blerime. Por beu ja gjeti tragën; i thoshin Marua e Kovit. I ati
hiqte nga oftika, në rrogoz, në kasolle. Beu u përpoq ta merrte kopile,
në konak, si shumë të tjera. S’desh. U përpoq ta shtinte prapë në dorë;
s’mundi. Trimat e beut e rrahën Kovin. Ky lëngoi edhe pak kohë, pastaj
vdiq. Beut i ra në vesh se Marua kish mbetur e rëndë. Atëhere i bëri
fjalë një bujku që ta merrte grua. Bile i taksi një pendë që e s’di
çfarë, po bujku krisi e iku s’di se ku. S’kish dashur të bëhej “baxhanak
e ortak” me xheladin Benë, siç bëheshin vezirët e pashallarët me
sulltanët e Stambollit. Më tej beu ra pas epshesh e gazesh të tjera,
mori grua Xhixhi-hanëmin, që të ngrinte lart e më lart oxhakun, e ja
humbi gjurmën Maros syblertë. Kjo ishte, si i thonë një fjale, “fis i
shquar”, pa krahë. Lindi një çupë, punoi dhenë, si bujkeshë, pleqëroi e
varrosi nënën dhe rrojti e veçuar, e përçmuar, e egërsuar në një cep
çifligu. Dalngadalë ju shua bukuria e dikurshme, ju rreshk e rrudhos
fytyra, po çupën nuk e braktisi. Dhe ja tani, pas kaqe vjet, i del
përsëri përpara. Çupën e ka t’i presësh kokën. I tha se kjo çupë ishte e
tija. Dhe beu i zuri besë..Po në e gënjeu? S’ka se si të jetë e bija!
“Këto dosa çifçesha gënjejnë si ata derrat çifçinj”
-Më gënjeu! – thirri Xheladin Beu me zë dhe e ngau pelën përpara.
Dhe ç’fjalë të rënda i tha ajo deli-grua! “Y-y-y, murtajë, pusht
Stambolii! Matuf! Të marrtë Zoti mendtë! Të lëntë Perëndia pa sy! Ngorç
në ndonjë përrua, si qen i zgjebur! Të këndoftë kukuvajka në shtëpi! Të
plastë dhjamët e syrit! Të djegshin lugat!” Beu i kujtonte të gjitha
mallkimet, s’kish harruar asnjë. Dhe gruaja ju kanos t’ja shtypte kokën,
si gjarpërit. E shtyu, e pështyu. – “Si i durove këto të gjitha, o
Xheladin be?” – “U ndodha gafil”. – “Gafil, apo pate frikë?” –
“Unë...frikë? Unë...” – Hajde, be, hajde...edhe për tët atë të tha fjalë
të rënda nga ato që nuk i ngre kandari”.
Kështu jepte e merrte Xheladin Beu. Trimat e dëgjonin e s’bënin zë.
Ish errur natë. Cicërinin bulkthet. Lart, në qiell, ndriçonte kloshka me
gjithë zogj. Tërë fusha sikur merrte frymë. Befas çau erën një zë i
çjerrë, si zë grifshe. Beu u tremb, po e mori prapë veten: trimat i kish
prapa. Tha:
-Do të kthehem ta rrah me kamxhik atë deli-grua. Më gënjeu...I marr të bijën edhe e sjell në konak. Kështu!”
Ment e ktheu pelën, po atë çast i ra një mendje tjetër.
-Këtë punë e kam në dorë. Dërgoj nesër trimat edhe e mbarojnë. Evet, efenm.
Dhe përsëri: të kthehet, të mos kthehet...
-S’kthehem dot, u bë vonë. U lodh pela. Nesër, që menatë, u bëj urdhër
trimave e ma sjellin. Këtë punë e mbaron Rizai. Ajo, ime bijë? Jo! Më
gënjeu plaka.
Era e mbrëmjes sillte një kundërmim të rëndë: udha shkonte pranë vendit
ku gjendej kërma e gomarit të ngordhur. Beut ju duk sikur e kish zënë
dikush për gryke dhe e shtrëngonte. “Kërmë, krimba. Kështu do të bëhem
edhe unë nesër?” Pastaj doli nga vendi i kundërmimit e ju bë sikur pa
Rizanë, kaluar, me çupën përpara, të mbështjellë me një çarçaf të
abrdhë. Dhe u gëzua. Do ta bënte të tijën, jo si Maron, përdhe, në
fushë, po në jatak. Do ta rrihte, po ta donte puna. Edhe do ta
përkëdhelte.
Pastaj të gjitha këto u shembën siç shembet një shtëpi plitharësh që e
merr lumi. “Mirë, po cili është Rizaj?” – “Rizaj? Djalë fshati”. –
“Djalë fshati, po i kujt?” - “Djali i asaj, si i thonë? Aha, më ra në
mend: djali i Xhemiles!” E bukur kish qenë Xhemilja, i bukur ishte dhe
Rizai. Djalë pa baba. Jetim? Jo, nuk ishte jetim, po pa baba. Beu e mori
në konak, më parë...ndryshe, dylber-hesapi, pastaj qahja, se ay i pari
qe mplakur. I ati i Rizait (që s’ish tamam i ati, sepse Xhemilja ja kish
sjellë djalin, si i thonë, përpara kalit) kish qenë plak dhe e kish
marrë Xhemilen për pleqëri, me gjithë djalë, siç i kish dhënë urdhër
beu..
Pastaj mendimi ju çakërdis. I bënë veshët sikur dëgjoi një këgë të vjetër, të harruar:
O çun, çun; çun, çun,
Gushën si pëllumb,
Mos ma pi rakinë,
Se të bën zullum...
Hëna! Doli hëna! E kuqe, me njërën anë si të ngrënë, po edhe kështu siç
ish bënte mjaft dritë. Bahkë me rrezen e parë, që i goditi bishtin e
syrit, Xheladin Beut ju duk sikur dëgjoi një zë që tha: “Po kur vjen yt
bir kaluar e po të sjell tët bijë për gjerdhek. Vëllai i sjell motrën
babait...Hajde-hajde, ku degdise o Xheladin Be! Si qentë e si derrat!”
Kush foli kështu! Asksh. Aty pranë s’kish njeri. Po atëherë kush?
Dëgjoi çape kuajsh që afroheshin. Ktheu kokën dhe njohu kalin e Rizajt. E
ju duk sikur Rizai kish përpara një gjë të bardhë: i sillte beut të
bijën. Vëllai...motrën “Ta solla baba. Merre time motër, tëtë bijë!”
..Që ku dual këto gala? I prenë udhën, me hijen e tyre të rëndë, pastaj u
zhdukën. U zhdukën dje u dukën prapë, përsipër, mbi krye, duke
krokëritur. Midis tyre ishte edhe një korb i zi, që e kish vrarë atij
mëngjezi, sepse e kish pandehur pëllumb. Ky korb bënte më të madhen e
këndonte si njeri:
Jarnani, jarnana...
Ku ta dish? Korbi ka tre shpirtra e prandaj rron treqind vjet. Rron se ha kërmë. Ngjallet lugat. Jo, ky s’është korb, po lugat!
Xheladin Beut i hypën të dredhura. Aty, mbi udhë, kish ca varre që i
kishin mbytur ferrat. Ju duk sikur pa dritë e sikur dëgjoi një zë:
-Hajde, se të presim, o Xheladin Be! Të presim të na vish në tabut
floriri, me qefin mëndafshi, ashtu siç të kanë tundur në djep.
Dhe galat, lart, që i printe ai korbi i zi:
-Ga, ga, gaaa...
Jo, s’ishin gala, se natën s’ka gala. Ishin bufë kënete.
Hëna hyri në re. Zotëroi errësira.
Xheladin Beu i nguli mamuzet pelës, ngriti kamxhikun, goditi. Pela u bë
furtunë. Në të ikur e sipër beut i ra kamxhiku nga dora. Papritur, ja
preu udhën një hie. Xheladin Beu nxori koburen nga brezi dhe e zbrazi.
Po vritet hija. Ajo i preu udhën përsëri.
Pela ish mbytur në djersë. Ment pëlciste.
...Xheladin Beu i Shemshedin Beut të Xheladin Pashës, njeriu i gjakut, i
ahengut dhe i frëngjyzës, kish humbur mendjen. Dhe ikte nëpër fushë,
natën, në udhë pa udhë, kurse dheu, pemët hijet dhe çdo gjë e gjallë dhe
e vdekur këndonin papushim:
Jarnana, jarnani...
M’i bëj meze t’i pi raki.
.....................................
Jarnana, jarnani...
III
E gjetën të nesërmen në një hendek. Të gjallë. Nuk njihte njeri. E
shpunë me një trirë, në konak, ta përkujdeste Sheqerja. Po si
përkujdeset i çmenduri? Domosdo, i lidhur. Pëlliste. Hante nën vete.
S’di kush i bëri fjalë Xhixhi-hanëmit. Ajo ardhi shpejt, me të vëllanë.
Pa tri ditësh Xheladin Benë e kallën në varr. Xhixhi-hanëmi mori ç’mori e
u kthye, me karvan e suvarinj, në pashallëkun e babait. Çifligjet i
shiti më vonë.
Po Gurija ç’u bë?
Ku ta dish...
PJETËR
GJOKA
