NDIHMESI I MUSOLINIT PER ZOGUN - Alessandro Lessona
 |
| Alessandro Lessona |
Si firmoste Zogu në këmbim të parave
Asnjë
nga diplomatët që e kishte takuar e kishte biseduar më të, nuk e kishte
përshkruar me aq detaje. Sigurisht, atij i ishte dashur ta takonte
shpesh dhe të diskutonte me të për çështje të një rëndësie të veçantë
dhe madje tepër sekrete.
Alessandro Lessona do të bëhej papritur një nga njerëzit më të besuar të Musolinit gjatë viteve ’30-’40. Ishte fare i ri atëherë, kur mori përsipër të bëhej ndërmjetës mes Italisë dhe Shqipërisë, për lidhjen e një traktati të fshehtë. Ishte ai që do të bindte mbretin Zog me të gjitha mënyrat të hidhte firmën dhe në këmbim do të sillte vetë valixhen me paratë që i duheshin Zogut për të mbajtur pushtetin e tij, të kërcënuar nga të tijtë, në një krizë të thellë financiare. Shtëpia botuese “55″ hedh në treg librin me kujtime të gazetarit dhe politikanit italian Aleksandër Lessona, botuar në maj të vitit 1958 nga shtëpia botuese “Sansoni”, në Firence. Libri është përkthyer nga Kostaq Xoxa, dhe është një vështrim mbi misionin italian në Shqipëri. “Alessandro Lessona ishte një ndër përgjegjësit më të spikatur të politikës italiane në kohën kur Ahmet Zogu ishte në krye të vendit. Në vitet 1929-1936 ishte nënsekretar për kolonitë italiane. Drejtoi dikasterin në vitet ’36-’37 kur, pas shpalljes së Perandorisë, u emërua ministër i Afrikës italiane. Ka pasqyruar arsyet e natyrës politike dhe ekonomike për kolonizimin demografik të Libisë, që u realizua nga Kuixhi Raca (Razza) më 1932 dhe veçanërisht nga Italo Balbo, në vitin 1938. Në vitin 1936 ndërtoi një forcë ushtarake të re, por jo të rregullt, “Trupin e policisë koloniale”, i cili u quajt më vonë (1939) “Trupi i policisë të Afrikës italiane”, që njihej zakonisht nën fillestaret PAI (Policia e Afrikës italiane). Ka pasur detyra në dikastere që kishin të bënin me çështjen e sigurisë publike. Lessona ka qenë një njeri i besuar i Musolinit”, thotë Alda Bardhyli, drejtoreshë e botimeve “55″. Sipas saj, kujtimet e Lessonës hedhin dritë mbi “traktatin e fshehtë italo-shqiptar të 1926-s”. Lessona na ofron të dhëna se si u arrit kjo marrëveshje, “dredhitë” që i është dashur të përdorë për t’i marrë firmën Zogut dhe mendimin që Musolini kishte për Shqipërinë. Por libri merr edhe më shumë vlera prej përshkrimeve të shumta të Lessonës, jo vetëm mbi Shqipërinë e atyre viteve, gjendjen e mjeruar e të prapambetur, por edhe të presidentit shqiptar të asaj kohe, Ahmet Zogut, i cili ende nuk ishte bërë mbret.
Pjesë nga libri
Musolini e ngarkon Lessonën për bisedimet me Zogun
-Jam në një mendje me ju, – më tha Musolini, – por në këtë çast do të
ishte e përshtatshme që veprimi juaj të zhvillohet zyrtarisht. Merrni
takim me senatorin Kontarini, sekretarin e Përgjithshëm të Ministrisë së
Jashtme. Përcaktoni me të kërkesat italiane dhe pastaj shkoni sërishmi
në Shqipëri.
Senatori Kontarini ishte një person me përvojë të madhe, por ishte i mbërthyer në sistemin tradicional të diplomacisë së vjetër; veçanërisht në rastin konkret, ishte pikërisht ai që hallakatej në marrëveshjen ballkanike dhe duket se për këtë shkak nuk e gjeta entuziast në idenë për një marrëveshje më vete me Shqipërinë. Por urdhrat e kryetarit të qeverisë ishin të saktësuara dhe senatori nuk u luhat që të më jepte elementet e nevojshme për kërkesat italiane ndaj Zogut. Ka gjasa (dhe në trurin tim vagëllonte ky dyshim atëherë) se ai do të dëshironte që këto marrëveshje, për të cilat po flisnim, të dështonin.
Këto kërkesa, senatori Kontarini dhe unë, pasi i diskutuam gjerësisht së bashku, na çuan në përpilimin e një traktati ushtarak të fshehtë, me anë të të cilit Shqipëria do të vinte në dispozicion të Italisë truallin e saj, në çastin e një lufte me Jugosllavinë; Shqipëria do të ofrohej për koncesione në zonat naftëmbajtëse, për koncesione në zonat bujqësore që do të përcaktoheshin; në ndërtimin e një Banke me monedha shqiptare, të ndihmuar nga kapitali italian.
Kërkesat tona të forta e bënin, sipas mendimit të Kontarinit, të flaktë misionin tim. Por isha i ri dhe, kur i hipa në Bari torpedinierit që u vu në shërbimin tim, isha tërë vrull pune. Detyra ime ishte lehtësuar nga (dëshira e Zogut që të njiheshin synimet e tij ndaj popullit shqiptar që jetonte jashtë kufijve zyrtarë), si edhe të kuptohej nevoja e ngutshme për para dhe për ndërtimin e një ushtrie të rregullt, me përgatitjen e oficerëve dhe me zotërimin e materialeve luftarake të përshtatshme. Kjo pika e fundit kishte të bënte me kundërbalancimin e ndikimit anglez që kishte arritur në pranimin shqiptar për të pritur instruktorët anglezë për policinë.
Në bisedimet me Zogun e dalloja lehtësisht se ishte i prirë gjithmonë që të ma hidhte. Prandaj kam thënë se ishte pa skrupuj. Vetëm kur më fliste për vëllezërit e tij, të cilët ofshanin nën zgjedhën e huaj, m’u duk se shihja në sytë e tij një shkëndijë sinqeriteti dhe ngashërimi.
Populli shqiptar, fukara dhe në mjerim, ruante një ndjenjë të
pamatshme të krenarisë kombëtare dhe krekosej me të kaluarën, që
përmblidhej në heroin shqiptar, Gjergj Kastriot Skënderbeun, i cili
ishte quajtur si shpëtimtari i krishterimit të kërcënuar nga turqit. Çdo
gjest imi, çdo veprim, do të duhej të kishte parasysh këtë sedër të
madhërishme, që ta bindja se ne bisedonim si i barabarti me të
barabartin.
Sapo zbrita në Shqipëri, puna e parë që më duhet të bëja ishte krijimi i marrëdhënieve me ministrin italian në Shqipëri. Para se të nisesha, senatori Kontarini, me urdhrin e kryetarit të qeverisë, më porositi që të mos zbulohej nga askush qëllimi i vizitës sime në Shqipëri, as nga ministri italian madje. Qeveria jonë donte të ishte e përmbajtur për çdo rast, që të mundej të bënte përgënjeshtrimet e mundshme, për çdo pjesëmarrje zyrtare në këtë problem. Kjo më vinte në një gjendje të vështirë, sepse prania ime në Shqipëri dhe vizitat te Zogu nuk mund t’i shpëtonin vëmendjes së autoriteteve publike italiane, të cilat e gjykonin jo me sy të mirë qëndrimin tim (në kundërshtim me rregullat e protokollit, që përcaktojnë që çdo italian jashtë shtetit t’u paraqitej përfaqësuesve të vet diplomatikë); madje mund të më krijoheshin edhe vështirësi pranë Zogut.
Në krye të një shteti me arkat bosh
Bisedat me Zogun, për zhvillimin e të cilave nuk do të zgjatem, qenë më të ngatërruara e të vrazhda, nga ç’i kisha përfytyruar. Vështirësitë që më paraqiti, kur u hymë bisedave për çështje të ndryshme në hollësi, nëse kishin njëfarë justifikimi në qëndrimin ndaj Anglisë dhe ndaj Jugosllavisë, për dyshimin e pranisë sime në Shqipëri, do të duheshin, për më tepër, të shpjegoheshin me këmbënguljen e Zogut në kërkesat e këtij të papranueshme, me synimin e qartë që të kundërbalancohej sa më shumë.
Më propozoi që t’i shisja qeverisë italiane një shtrirje të madhe pyjesh në krahinën e Matit, në pronësi të tij, përveç një subvencioni sa më të shpejtë për një shumë prej një milion e pesëqind mijë liretash. Iu përgjigja se kjo blerje nga ana e italianëve mund të bëhej. Por, që të tregonte nga ana e tij vullnetin e mirë në pranimin e kërkesave italiane, ai duhet të zgjidhte, së paku, koncesionin më të lehtë dhe më të dobishëm për Shqipërinë, atë të Bankës Kombëtare të emetimit të pareve. Ma premtoi. I telegrafova atëherë Romës duke shfaqur mendimin tim që të pranonte propozimin e Zogut dhe, si mora miratimin, u ktheva në Itali për të tërhequr shumën që t’ia bija Zogut. Pyjet u dokumentuan të blera nga hekurudhat e shtetit italian; por në faturën që unë mëtoja për shkarkimin tim, të firmuar nga Zogu, shënohej se ky kishte marrë nga kryetari i qeverisë italiane shumën për shitjen e pyjeve, në pronësi të Zogut.
Dokumenti, që ishte açik komprometues, e habiti mikun tim Paoluçi de’ Kalboli Baronen, shefin e kabinetit të Ministrisë së Jashtme. Kur e lexoi, buçiti: – “Po si ia arrite që të vësh në dorë një dokument me vlerë kaq të madhe?”.
Zogu e mbajti fjalën dhe, pas disa ditësh nga kthimi në Shqipëri, më tha se kishte vendosur që të firmoste konventën ndërmjet qeverisë shqiptare dhe një grupi financiar italian, të përbërë nga bankat kryesore, me përparësi të kreditit italian.
Më së fundi u hodh hapi i parë drejt qëllimit që kisha për detyrë të arrija. I telegrafova Romës që të bëhej akti zyrtar për çka isha marrë vesh. I ngarkuari me aferat, Ugo Sola e vuri në kartë atë që kisha arritur. Komentator Mario Alberti, i kreditit italian, u ngarkua që të ndihmonte Solën si teknik. Më 12 shtator 1925 u krijua Banka Kombëtare e Shqipërisë, duke ruajtur ekskluzivitetin për nxjerrjet e kartëmonedhave. U themelua edhe “Shoqëria për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë (S.S.E.A.), e përcaktuar për t’u bërë ballë nevojave më të ngutshme shqiptare, përmes një huaje italiane prej 50 milionë frangash ari.
Puna ime dhe durimi im kishin përfunduar një pjesë të mirë të marrëveshjes. Tani mbetej më e rëndësishmja dhe më e vështira: ajo e traktatit të fshehtë. Presidenti Zog më kishte siguruar vazhdimisht për çështjet ekonomike. Në të vërtetë, menjëherë pas koncesionit të Bankës, më tha se edhe koncesionet e tjera, ato naftëmbajtëse dhe ato bujqësore do t’i jepeshin Italisë. Më ngurrues tregohej kur fliste për traktatin e fshehtë, nga halli se mos shkaktonte zemërimin e Anglisë, kur ne kujtonim se çështja e këtij traktati ishte vënë në vijë. Një ditë më tha:
-Nëse Anglia do të binte një skuadrilje e të bombardonte Durrësin, a jeni ju të mendimit se Musolini do të rrezikonte një luftë kundër anglezëve për Shqipërinë?
Edhe në këtë pikë më ndihmoi fati. Zogu gjendej në kushte financiare aq të dëshpëruara, saqë ushtarakët nuk ishin paguar prej shumë muajsh. Tani ndihej një pakënaqësi kundërvepruese gjer në ngritje të kryes ose, në rastin më të mirë, për të braktisur detyrën ushtarake e për t’ia mbathur për në shtëpi.
Një pasdite, Zogu më thirri me ngutje dhe, ndonëse mundohej sa më shumë që të ishte i përmbajtur, më njoftoi, përmes shprehjesh dramatike, se edhe malësorët e tij besnikë ia thanë troç se ishin lodhur duke pritur dhe i jepnin ende një afat prej katër ditësh, që të merrnin atë që ua kishte borxh, përndryshe do t’i linin pendët.
-Arkat e mia janë bosh, – më tha, – dhe nëse ju nuk do të jeni në gjendje të më siguroni një hua nga Italia brenda tri ditësh, unë do ta humbas pushtetin dhe për Italinë do të perëndonin shpresat që të vendosnin në këtë anë të Adriatikut ndikimin e tyre.
-Nuk është çasti që të bëjmë ankime, – i thashë, – por nuk mund të rri pa ju thënë se, po të ishit paksa më i shpejtë dhe më pak zvarritës në arsyetime në pranimin e kërkesave italiane, tani nuk do të ndodheshit në një gjendje kaq të rrezikshme. Unë do të bëj gjithçka kam në dorë për t’ju ndihmuar, sepse është edhe interesi i Italisë në këtë mes. Me këtë rast më duhet t’ju përsëris, ndonëse nuk do t’ju duket aq e mirësjellshme, se në të ardhmen do të duhet të jeni pak më i gatshëm e më i papërtueshëm me miqtë tuaj italianë.
Ai u hallakat atëherë në një mal justifikimesh të stërholluara, si për të kërkuar ndjesë, në atë mënyrë që vetëm orientalët janë të zotët ta bëjnë dhe më tha se unë nuk e çmoja si duhet gjendjen e tij skajshmërisht të vështirë. Sidoqoftë, më premtonte solemnisht se do ta nënshkruante traktatin e fshehtë, për të cilin kishim folur gjatë, sapo të kthehesha nga Italia. Atëherë, për të zbutur paksa pjesën e parë të bisedës, i thashë se kisha besim në ndjenjën e tij të nderit dhe e quaja traktatin e fshehtë si të firmosur qysh tani, meqë presidenti i republikës më jepte siguri për këtë.
Shuma e siguruar
Ishte një mbrëmje e së premtes. Unë kisha në shërbim vetjak për udhëtimet e shpeshta Itali-Shqipëri dhe anasjellas, anijen ushtarake “Bafile” dhe një torpedinier të Marinës mbretërore. Në vendin e ankorimit në Durrës këtë herë më priste anija ushtarake “Bafile” që komandohej nga dhëndri i D’Anuncios, komandanti Montanarela.
Pas bisedës me Zogun, me shpresën se do t’i hipja në kohë anijes për të mbërritur në Bari në mëngjesin tjetër, para orës tetë, në mënyrë që t’ia arrija për të marrë trenin pa ndalesa për në Romë, përgatita me nxitim valixhet në hotel dhe u nisa vrap për në Durrës. Për fat të keq, megjithëse dhashë urdhër që të ecnim me të katërta, mbërrita në Bari mjaft vonë dhe u detyrova të merrja trenin e mbrëmjes, duke mbërritur, kështu, në Romë, të dielën në mëngjes. Që të mundja t’ia sillja paratë që i nevojiteshin Zogut të martën, do të duhej të nisesha po atë mbrëmje. Pra, më mbeteshin vetëm pak orë (duke qenë, madje, edhe në ditë pushimi) që të arrija të pritesha nga kryetari i qeverisë e që të mund të merrja shifrën që më duhej. Një rekord i pabesueshëm.
Për fat të mirë, ia arrita të pritesha nga kryetari i qeverisë po atë mëngjes. Pas shpjegimeve të mia të gjata e të hollësishme, për të treguar se si u zhvilluan marrëveshjet, ai ishte me mua, se Italisë i interesonte që ta përkrahte Zogun për ta mbajtur fuqinë. Jugosllavia e kuptoi se unë nuk isha një inxhinier, por një deputet fashist. Anglia po nuhaste që diçka po luhej nën rrogoz. Por tashmë letra ishte hedhur dhe duhej bërë çdo flijim që të ishte një kartë fituese.
-Tani, Lessona, më tha Musolini, fillojnë vështirësitë më të mëdha. Ku ta gjejmë atë shumë që na duhet? Mbase nuk e besoni, por nuk është e lehtë. Ju duhet të niseni sonte dhe sot është ditë pushimi.
Duçja mori në telefon Kostanco Çianon dhe nga biseda telefonike kuptova se vetëm një pjesë e asaj shifre mund të bëhej gati nga Ministria e Komunikacioneve, që rastësisht mund ta kishte në dispozicion. Po pjesa tjetër? Këtu na polli groshi. U ndodha përpara shfaqjes vërtet interesante me këtë kryetar, përpara të cilit përkuleshin të gjithë, që thuhej se kishte fuqi të jashtëzakonshme, që duhej të vinte në veprim të gjithë autoritetin e tij, që të mund të vinte në dorë shifrën prej 6 milionësh, që na duhej.
Në mbrëmje u bë mrekullia dhe, në orën 20, në trenin që do të nisej për në Bari, m’u dorëzuan gjashtë pako të vëllimshme, brenda të cilave ndodhej çimentoja çudibërëse, për të mbajtur ndërtesën në rënie të Shqipërisë. I mbylla në një valixhe të madhe dhe, i pajisur me dy agjentë të veshur civilë, iu vumë të gëzuar udhës së kthimit. Në stacionin e Barit më priti komandanti i “Bafiles”, që u lajmërua telegrafikisht nga Ministria e Marinës që të ishte gati për të ngritur çengelin e anijes, sapo të mbërrija unë.
Udhëtim në gjendje ankthi
Nga ai çast filluan shqetësimet e mia për valixhen që përmbante ato pako tronditëse. Askush nuk e dinte ç’kishte brenda dhe prandaj ishte e natyrshme që të shtiresha sikur ishte një mall i çfarëdoshëm. Ia dorëzova një marinari, duke i thënë se përmbante dokumente të rëndësishme dhe i dhashë si roja të dy agjentët, por nuk mund ta fitoja qetësinë, pa e parë valixhen në kabinën e komandantit. Gjendja ime ishte boll e vështirë. Kisha me vete paratë, që m’u dorëzuan në mirëbesim, e që duhet të shërbenin për një qëllim të rëndësishëm politik. Po të më vidheshin, apo nëse do të më humbnin, si do të mund të provoja që tamam në atë valixhe ishte shuma që më ishte dorëzuar? Dhe, për më tepër, ç’pasoja rrënuese do të shkaktoheshin për Shqipërinë?
Zogu më ishte lutur që të mos zbrisja në Durrës, kur të mbërrija nga Italia, duke dashur të shmangte që prania ime të binte në sy nga mjaft spiunë jugosllavë dhe anglezë. Vendosëm, së bashku, që të mbërrija në një copë vendi në veri të Durrësit, në natën ndërmjet së hënës dhe së martës, në orën 22.
-Është një pikë e shkretë e bregut shqiptar, – më tha, – dhe unë do ta ruaj përgjatë 4 kilometrash, duke mos lënë të kalojë aty këmbë njeriu. Po të jetë e mundur, do të afroheni me drita të shuara në pikën e saktë dhe bëni atëherë një sinjal të ndritshëm. Ne do të përgjigjemi duke përsëritur po atë sinjal, për tri herë, në pesë minuta ndërprerje. Ju do të përgjigjeni se e keni kuptuar, duke përsëritur tri herë të njëjtat shenja. Atëherë do të ndizet një zjarr i vogël, drejt të cilit ju do të afroheni me varkë. Unë do të jem atje, duke ju pritur.
Aventurë e denjë për Emilio Salgarin
Arrita në orar në pikëtakimin dhe, pasi u shkëmbyen shenjat nga anija në plazh, zbrita në barkë, ku zura vend. Valixhja e famshme u soll nga një marinar, i cili, duke zbritur shkallëzën, rrëshqiti; dhe unë pashë me gjak të ngrirë valixhen që brodhi nëpër atë lakoren e shkurtër nga anija ushtarake në varkë, në të cilën u dëgjua përplasja në këtë të fundit. Dhe nuk mund të përshkruaj se sa i madh ishte çlirimi nga ankthi që më kishte kapluar, se mos ngarkesa përplasej në valët e detit e jo brenda varkës. Që ta nxirrje nuk ishte e lehtë dhe, nga ana tjetër, do të kërkonte mjaft kohë.
Zbarkova me valixhen e famshme në një zonë pa njerëz dhe të shkretë. Gjatë plazhit dhe më prapa, nëpër shkurret, aty-këtu gjendeshin malësorët besnikë të Matit, që ruanin se mos afrohej ndonjëri që nuk e njihte parullën. Ky skenar, i denjë për ngjarjet e përshkruara nga Emilio Salgari, m’u duk i tepruar, ndonëse më zbaviste si një lojë fëmijësh. Por Zogu kishte, natyrisht, arsyet e tij, që të merrte çdo lloj masash, që unë nuk isha në gjendje për t’i vlerësuar.
Qëndrova në pritje për pak kohë dhe, befas, doli nga errësira Koçi, që ishte dërguar për të më pritur.
Ecëm të heshtur. Mund të kishim bërë rreth një gjysmë kilometri, kur një dritë që fekste nga një kolibe, më bëri të mendoja se po i afroheshim vendit të takimit. Dhe kështu ishte. Hyra në dhomën ku më priste Zogu, një dhomëz me mobiliet ibret, të ndriçuar nga drita e mekur e një llambe me vajguri.
Presidenti ishte në një cep, në gjysmëhije. Kur më pa, vura re se mundohej të mos tregonte asnjë emocion; por sytë e tij zhbirues e tradhtonin. Kisha sjellë shpëtimin e tij apo rrënimin e tij? Do të duhej të shkelte gjurmët e mërgimit dhe të heqjeve të përditshme, – që i kishte provuar edhe më parë, – duke hequr dorë nga ambicia e ëndrrës për të qeverisur Shqipërinë? Nga mënyra se si e përshëndeta dhe nga shprehja e fytyrës sime, e kuptoi vetëtimthi se misioni im ishte kurorëzuar me sukses. Për më tepër u sigurua kur pa valixhen. Atëherë, në mënyrë të befasishme, fytyra iu ndriçua nga një kënaqësi e thellë dhe e papërmbajtur, duke e humbur, madje, edhe kontrollin e vetvetes e duke harruar ato largësi në takimet, për të cilat ishte treguar gjithmonë xheloz. Më erdhi përballë dhe, duke më shtrënguar duart, më tha:
-Nuk kam për ta harruar kurrë atë që bëtë për mua. Mirënjohja ime për Musolinin ka për të qenë e përjetshme.
Sa keq! Sa herë gëzimi shpesh të bën të shpërthesh në ndjenja të zjarrta, të cilat shpejt bien në harresë!
Përgatitur: Alma Mile Gazeta "Panorama" , 19 tetor 2011
Alessandro Lessona do të bëhej papritur një nga njerëzit më të besuar të Musolinit gjatë viteve ’30-’40. Ishte fare i ri atëherë, kur mori përsipër të bëhej ndërmjetës mes Italisë dhe Shqipërisë, për lidhjen e një traktati të fshehtë. Ishte ai që do të bindte mbretin Zog me të gjitha mënyrat të hidhte firmën dhe në këmbim do të sillte vetë valixhen me paratë që i duheshin Zogut për të mbajtur pushtetin e tij, të kërcënuar nga të tijtë, në një krizë të thellë financiare. Shtëpia botuese “55″ hedh në treg librin me kujtime të gazetarit dhe politikanit italian Aleksandër Lessona, botuar në maj të vitit 1958 nga shtëpia botuese “Sansoni”, në Firence. Libri është përkthyer nga Kostaq Xoxa, dhe është një vështrim mbi misionin italian në Shqipëri. “Alessandro Lessona ishte një ndër përgjegjësit më të spikatur të politikës italiane në kohën kur Ahmet Zogu ishte në krye të vendit. Në vitet 1929-1936 ishte nënsekretar për kolonitë italiane. Drejtoi dikasterin në vitet ’36-’37 kur, pas shpalljes së Perandorisë, u emërua ministër i Afrikës italiane. Ka pasqyruar arsyet e natyrës politike dhe ekonomike për kolonizimin demografik të Libisë, që u realizua nga Kuixhi Raca (Razza) më 1932 dhe veçanërisht nga Italo Balbo, në vitin 1938. Në vitin 1936 ndërtoi një forcë ushtarake të re, por jo të rregullt, “Trupin e policisë koloniale”, i cili u quajt më vonë (1939) “Trupi i policisë të Afrikës italiane”, që njihej zakonisht nën fillestaret PAI (Policia e Afrikës italiane). Ka pasur detyra në dikastere që kishin të bënin me çështjen e sigurisë publike. Lessona ka qenë një njeri i besuar i Musolinit”, thotë Alda Bardhyli, drejtoreshë e botimeve “55″. Sipas saj, kujtimet e Lessonës hedhin dritë mbi “traktatin e fshehtë italo-shqiptar të 1926-s”. Lessona na ofron të dhëna se si u arrit kjo marrëveshje, “dredhitë” që i është dashur të përdorë për t’i marrë firmën Zogut dhe mendimin që Musolini kishte për Shqipërinë. Por libri merr edhe më shumë vlera prej përshkrimeve të shumta të Lessonës, jo vetëm mbi Shqipërinë e atyre viteve, gjendjen e mjeruar e të prapambetur, por edhe të presidentit shqiptar të asaj kohe, Ahmet Zogut, i cili ende nuk ishte bërë mbret.
Pjesë nga libri
Musolini e ngarkon Lessonën për bisedimet me Zogun
Senatori Kontarini ishte një person me përvojë të madhe, por ishte i mbërthyer në sistemin tradicional të diplomacisë së vjetër; veçanërisht në rastin konkret, ishte pikërisht ai që hallakatej në marrëveshjen ballkanike dhe duket se për këtë shkak nuk e gjeta entuziast në idenë për një marrëveshje më vete me Shqipërinë. Por urdhrat e kryetarit të qeverisë ishin të saktësuara dhe senatori nuk u luhat që të më jepte elementet e nevojshme për kërkesat italiane ndaj Zogut. Ka gjasa (dhe në trurin tim vagëllonte ky dyshim atëherë) se ai do të dëshironte që këto marrëveshje, për të cilat po flisnim, të dështonin.
Këto kërkesa, senatori Kontarini dhe unë, pasi i diskutuam gjerësisht së bashku, na çuan në përpilimin e një traktati ushtarak të fshehtë, me anë të të cilit Shqipëria do të vinte në dispozicion të Italisë truallin e saj, në çastin e një lufte me Jugosllavinë; Shqipëria do të ofrohej për koncesione në zonat naftëmbajtëse, për koncesione në zonat bujqësore që do të përcaktoheshin; në ndërtimin e një Banke me monedha shqiptare, të ndihmuar nga kapitali italian.
Kërkesat tona të forta e bënin, sipas mendimit të Kontarinit, të flaktë misionin tim. Por isha i ri dhe, kur i hipa në Bari torpedinierit që u vu në shërbimin tim, isha tërë vrull pune. Detyra ime ishte lehtësuar nga (dëshira e Zogut që të njiheshin synimet e tij ndaj popullit shqiptar që jetonte jashtë kufijve zyrtarë), si edhe të kuptohej nevoja e ngutshme për para dhe për ndërtimin e një ushtrie të rregullt, me përgatitjen e oficerëve dhe me zotërimin e materialeve luftarake të përshtatshme. Kjo pika e fundit kishte të bënte me kundërbalancimin e ndikimit anglez që kishte arritur në pranimin shqiptar për të pritur instruktorët anglezë për policinë.
Në bisedimet me Zogun e dalloja lehtësisht se ishte i prirë gjithmonë që të ma hidhte. Prandaj kam thënë se ishte pa skrupuj. Vetëm kur më fliste për vëllezërit e tij, të cilët ofshanin nën zgjedhën e huaj, m’u duk se shihja në sytë e tij një shkëndijë sinqeriteti dhe ngashërimi.
Sapo zbrita në Shqipëri, puna e parë që më duhet të bëja ishte krijimi i marrëdhënieve me ministrin italian në Shqipëri. Para se të nisesha, senatori Kontarini, me urdhrin e kryetarit të qeverisë, më porositi që të mos zbulohej nga askush qëllimi i vizitës sime në Shqipëri, as nga ministri italian madje. Qeveria jonë donte të ishte e përmbajtur për çdo rast, që të mundej të bënte përgënjeshtrimet e mundshme, për çdo pjesëmarrje zyrtare në këtë problem. Kjo më vinte në një gjendje të vështirë, sepse prania ime në Shqipëri dhe vizitat te Zogu nuk mund t’i shpëtonin vëmendjes së autoriteteve publike italiane, të cilat e gjykonin jo me sy të mirë qëndrimin tim (në kundërshtim me rregullat e protokollit, që përcaktojnë që çdo italian jashtë shtetit t’u paraqitej përfaqësuesve të vet diplomatikë); madje mund të më krijoheshin edhe vështirësi pranë Zogut.
Në krye të një shteti me arkat bosh
Bisedat me Zogun, për zhvillimin e të cilave nuk do të zgjatem, qenë më të ngatërruara e të vrazhda, nga ç’i kisha përfytyruar. Vështirësitë që më paraqiti, kur u hymë bisedave për çështje të ndryshme në hollësi, nëse kishin njëfarë justifikimi në qëndrimin ndaj Anglisë dhe ndaj Jugosllavisë, për dyshimin e pranisë sime në Shqipëri, do të duheshin, për më tepër, të shpjegoheshin me këmbënguljen e Zogut në kërkesat e këtij të papranueshme, me synimin e qartë që të kundërbalancohej sa më shumë.
Më propozoi që t’i shisja qeverisë italiane një shtrirje të madhe pyjesh në krahinën e Matit, në pronësi të tij, përveç një subvencioni sa më të shpejtë për një shumë prej një milion e pesëqind mijë liretash. Iu përgjigja se kjo blerje nga ana e italianëve mund të bëhej. Por, që të tregonte nga ana e tij vullnetin e mirë në pranimin e kërkesave italiane, ai duhet të zgjidhte, së paku, koncesionin më të lehtë dhe më të dobishëm për Shqipërinë, atë të Bankës Kombëtare të emetimit të pareve. Ma premtoi. I telegrafova atëherë Romës duke shfaqur mendimin tim që të pranonte propozimin e Zogut dhe, si mora miratimin, u ktheva në Itali për të tërhequr shumën që t’ia bija Zogut. Pyjet u dokumentuan të blera nga hekurudhat e shtetit italian; por në faturën që unë mëtoja për shkarkimin tim, të firmuar nga Zogu, shënohej se ky kishte marrë nga kryetari i qeverisë italiane shumën për shitjen e pyjeve, në pronësi të Zogut.
Dokumenti, që ishte açik komprometues, e habiti mikun tim Paoluçi de’ Kalboli Baronen, shefin e kabinetit të Ministrisë së Jashtme. Kur e lexoi, buçiti: – “Po si ia arrite që të vësh në dorë një dokument me vlerë kaq të madhe?”.
Zogu e mbajti fjalën dhe, pas disa ditësh nga kthimi në Shqipëri, më tha se kishte vendosur që të firmoste konventën ndërmjet qeverisë shqiptare dhe një grupi financiar italian, të përbërë nga bankat kryesore, me përparësi të kreditit italian.
Më së fundi u hodh hapi i parë drejt qëllimit që kisha për detyrë të arrija. I telegrafova Romës që të bëhej akti zyrtar për çka isha marrë vesh. I ngarkuari me aferat, Ugo Sola e vuri në kartë atë që kisha arritur. Komentator Mario Alberti, i kreditit italian, u ngarkua që të ndihmonte Solën si teknik. Më 12 shtator 1925 u krijua Banka Kombëtare e Shqipërisë, duke ruajtur ekskluzivitetin për nxjerrjet e kartëmonedhave. U themelua edhe “Shoqëria për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë (S.S.E.A.), e përcaktuar për t’u bërë ballë nevojave më të ngutshme shqiptare, përmes një huaje italiane prej 50 milionë frangash ari.
Puna ime dhe durimi im kishin përfunduar një pjesë të mirë të marrëveshjes. Tani mbetej më e rëndësishmja dhe më e vështira: ajo e traktatit të fshehtë. Presidenti Zog më kishte siguruar vazhdimisht për çështjet ekonomike. Në të vërtetë, menjëherë pas koncesionit të Bankës, më tha se edhe koncesionet e tjera, ato naftëmbajtëse dhe ato bujqësore do t’i jepeshin Italisë. Më ngurrues tregohej kur fliste për traktatin e fshehtë, nga halli se mos shkaktonte zemërimin e Anglisë, kur ne kujtonim se çështja e këtij traktati ishte vënë në vijë. Një ditë më tha:
-Nëse Anglia do të binte një skuadrilje e të bombardonte Durrësin, a jeni ju të mendimit se Musolini do të rrezikonte një luftë kundër anglezëve për Shqipërinë?
Edhe në këtë pikë më ndihmoi fati. Zogu gjendej në kushte financiare aq të dëshpëruara, saqë ushtarakët nuk ishin paguar prej shumë muajsh. Tani ndihej një pakënaqësi kundërvepruese gjer në ngritje të kryes ose, në rastin më të mirë, për të braktisur detyrën ushtarake e për t’ia mbathur për në shtëpi.
Një pasdite, Zogu më thirri me ngutje dhe, ndonëse mundohej sa më shumë që të ishte i përmbajtur, më njoftoi, përmes shprehjesh dramatike, se edhe malësorët e tij besnikë ia thanë troç se ishin lodhur duke pritur dhe i jepnin ende një afat prej katër ditësh, që të merrnin atë që ua kishte borxh, përndryshe do t’i linin pendët.
-Arkat e mia janë bosh, – më tha, – dhe nëse ju nuk do të jeni në gjendje të më siguroni një hua nga Italia brenda tri ditësh, unë do ta humbas pushtetin dhe për Italinë do të perëndonin shpresat që të vendosnin në këtë anë të Adriatikut ndikimin e tyre.
-Nuk është çasti që të bëjmë ankime, – i thashë, – por nuk mund të rri pa ju thënë se, po të ishit paksa më i shpejtë dhe më pak zvarritës në arsyetime në pranimin e kërkesave italiane, tani nuk do të ndodheshit në një gjendje kaq të rrezikshme. Unë do të bëj gjithçka kam në dorë për t’ju ndihmuar, sepse është edhe interesi i Italisë në këtë mes. Me këtë rast më duhet t’ju përsëris, ndonëse nuk do t’ju duket aq e mirësjellshme, se në të ardhmen do të duhet të jeni pak më i gatshëm e më i papërtueshëm me miqtë tuaj italianë.
Ai u hallakat atëherë në një mal justifikimesh të stërholluara, si për të kërkuar ndjesë, në atë mënyrë që vetëm orientalët janë të zotët ta bëjnë dhe më tha se unë nuk e çmoja si duhet gjendjen e tij skajshmërisht të vështirë. Sidoqoftë, më premtonte solemnisht se do ta nënshkruante traktatin e fshehtë, për të cilin kishim folur gjatë, sapo të kthehesha nga Italia. Atëherë, për të zbutur paksa pjesën e parë të bisedës, i thashë se kisha besim në ndjenjën e tij të nderit dhe e quaja traktatin e fshehtë si të firmosur qysh tani, meqë presidenti i republikës më jepte siguri për këtë.
Shuma e siguruar
Ishte një mbrëmje e së premtes. Unë kisha në shërbim vetjak për udhëtimet e shpeshta Itali-Shqipëri dhe anasjellas, anijen ushtarake “Bafile” dhe një torpedinier të Marinës mbretërore. Në vendin e ankorimit në Durrës këtë herë më priste anija ushtarake “Bafile” që komandohej nga dhëndri i D’Anuncios, komandanti Montanarela.
Pas bisedës me Zogun, me shpresën se do t’i hipja në kohë anijes për të mbërritur në Bari në mëngjesin tjetër, para orës tetë, në mënyrë që t’ia arrija për të marrë trenin pa ndalesa për në Romë, përgatita me nxitim valixhet në hotel dhe u nisa vrap për në Durrës. Për fat të keq, megjithëse dhashë urdhër që të ecnim me të katërta, mbërrita në Bari mjaft vonë dhe u detyrova të merrja trenin e mbrëmjes, duke mbërritur, kështu, në Romë, të dielën në mëngjes. Që të mundja t’ia sillja paratë që i nevojiteshin Zogut të martën, do të duhej të nisesha po atë mbrëmje. Pra, më mbeteshin vetëm pak orë (duke qenë, madje, edhe në ditë pushimi) që të arrija të pritesha nga kryetari i qeverisë e që të mund të merrja shifrën që më duhej. Një rekord i pabesueshëm.
Për fat të mirë, ia arrita të pritesha nga kryetari i qeverisë po atë mëngjes. Pas shpjegimeve të mia të gjata e të hollësishme, për të treguar se si u zhvilluan marrëveshjet, ai ishte me mua, se Italisë i interesonte që ta përkrahte Zogun për ta mbajtur fuqinë. Jugosllavia e kuptoi se unë nuk isha një inxhinier, por një deputet fashist. Anglia po nuhaste që diçka po luhej nën rrogoz. Por tashmë letra ishte hedhur dhe duhej bërë çdo flijim që të ishte një kartë fituese.
-Tani, Lessona, më tha Musolini, fillojnë vështirësitë më të mëdha. Ku ta gjejmë atë shumë që na duhet? Mbase nuk e besoni, por nuk është e lehtë. Ju duhet të niseni sonte dhe sot është ditë pushimi.
Duçja mori në telefon Kostanco Çianon dhe nga biseda telefonike kuptova se vetëm një pjesë e asaj shifre mund të bëhej gati nga Ministria e Komunikacioneve, që rastësisht mund ta kishte në dispozicion. Po pjesa tjetër? Këtu na polli groshi. U ndodha përpara shfaqjes vërtet interesante me këtë kryetar, përpara të cilit përkuleshin të gjithë, që thuhej se kishte fuqi të jashtëzakonshme, që duhej të vinte në veprim të gjithë autoritetin e tij, që të mund të vinte në dorë shifrën prej 6 milionësh, që na duhej.
Në mbrëmje u bë mrekullia dhe, në orën 20, në trenin që do të nisej për në Bari, m’u dorëzuan gjashtë pako të vëllimshme, brenda të cilave ndodhej çimentoja çudibërëse, për të mbajtur ndërtesën në rënie të Shqipërisë. I mbylla në një valixhe të madhe dhe, i pajisur me dy agjentë të veshur civilë, iu vumë të gëzuar udhës së kthimit. Në stacionin e Barit më priti komandanti i “Bafiles”, që u lajmërua telegrafikisht nga Ministria e Marinës që të ishte gati për të ngritur çengelin e anijes, sapo të mbërrija unë.
Udhëtim në gjendje ankthi
Nga ai çast filluan shqetësimet e mia për valixhen që përmbante ato pako tronditëse. Askush nuk e dinte ç’kishte brenda dhe prandaj ishte e natyrshme që të shtiresha sikur ishte një mall i çfarëdoshëm. Ia dorëzova një marinari, duke i thënë se përmbante dokumente të rëndësishme dhe i dhashë si roja të dy agjentët, por nuk mund ta fitoja qetësinë, pa e parë valixhen në kabinën e komandantit. Gjendja ime ishte boll e vështirë. Kisha me vete paratë, që m’u dorëzuan në mirëbesim, e që duhet të shërbenin për një qëllim të rëndësishëm politik. Po të më vidheshin, apo nëse do të më humbnin, si do të mund të provoja që tamam në atë valixhe ishte shuma që më ishte dorëzuar? Dhe, për më tepër, ç’pasoja rrënuese do të shkaktoheshin për Shqipërinë?
Zogu më ishte lutur që të mos zbrisja në Durrës, kur të mbërrija nga Italia, duke dashur të shmangte që prania ime të binte në sy nga mjaft spiunë jugosllavë dhe anglezë. Vendosëm, së bashku, që të mbërrija në një copë vendi në veri të Durrësit, në natën ndërmjet së hënës dhe së martës, në orën 22.
-Është një pikë e shkretë e bregut shqiptar, – më tha, – dhe unë do ta ruaj përgjatë 4 kilometrash, duke mos lënë të kalojë aty këmbë njeriu. Po të jetë e mundur, do të afroheni me drita të shuara në pikën e saktë dhe bëni atëherë një sinjal të ndritshëm. Ne do të përgjigjemi duke përsëritur po atë sinjal, për tri herë, në pesë minuta ndërprerje. Ju do të përgjigjeni se e keni kuptuar, duke përsëritur tri herë të njëjtat shenja. Atëherë do të ndizet një zjarr i vogël, drejt të cilit ju do të afroheni me varkë. Unë do të jem atje, duke ju pritur.
Aventurë e denjë për Emilio Salgarin
Arrita në orar në pikëtakimin dhe, pasi u shkëmbyen shenjat nga anija në plazh, zbrita në barkë, ku zura vend. Valixhja e famshme u soll nga një marinar, i cili, duke zbritur shkallëzën, rrëshqiti; dhe unë pashë me gjak të ngrirë valixhen që brodhi nëpër atë lakoren e shkurtër nga anija ushtarake në varkë, në të cilën u dëgjua përplasja në këtë të fundit. Dhe nuk mund të përshkruaj se sa i madh ishte çlirimi nga ankthi që më kishte kapluar, se mos ngarkesa përplasej në valët e detit e jo brenda varkës. Që ta nxirrje nuk ishte e lehtë dhe, nga ana tjetër, do të kërkonte mjaft kohë.
Zbarkova me valixhen e famshme në një zonë pa njerëz dhe të shkretë. Gjatë plazhit dhe më prapa, nëpër shkurret, aty-këtu gjendeshin malësorët besnikë të Matit, që ruanin se mos afrohej ndonjëri që nuk e njihte parullën. Ky skenar, i denjë për ngjarjet e përshkruara nga Emilio Salgari, m’u duk i tepruar, ndonëse më zbaviste si një lojë fëmijësh. Por Zogu kishte, natyrisht, arsyet e tij, që të merrte çdo lloj masash, që unë nuk isha në gjendje për t’i vlerësuar.
Qëndrova në pritje për pak kohë dhe, befas, doli nga errësira Koçi, që ishte dërguar për të më pritur.
Ecëm të heshtur. Mund të kishim bërë rreth një gjysmë kilometri, kur një dritë që fekste nga një kolibe, më bëri të mendoja se po i afroheshim vendit të takimit. Dhe kështu ishte. Hyra në dhomën ku më priste Zogu, një dhomëz me mobiliet ibret, të ndriçuar nga drita e mekur e një llambe me vajguri.
Presidenti ishte në një cep, në gjysmëhije. Kur më pa, vura re se mundohej të mos tregonte asnjë emocion; por sytë e tij zhbirues e tradhtonin. Kisha sjellë shpëtimin e tij apo rrënimin e tij? Do të duhej të shkelte gjurmët e mërgimit dhe të heqjeve të përditshme, – që i kishte provuar edhe më parë, – duke hequr dorë nga ambicia e ëndrrës për të qeverisur Shqipërinë? Nga mënyra se si e përshëndeta dhe nga shprehja e fytyrës sime, e kuptoi vetëtimthi se misioni im ishte kurorëzuar me sukses. Për më tepër u sigurua kur pa valixhen. Atëherë, në mënyrë të befasishme, fytyra iu ndriçua nga një kënaqësi e thellë dhe e papërmbajtur, duke e humbur, madje, edhe kontrollin e vetvetes e duke harruar ato largësi në takimet, për të cilat ishte treguar gjithmonë xheloz. Më erdhi përballë dhe, duke më shtrënguar duart, më tha:
-Nuk kam për ta harruar kurrë atë që bëtë për mua. Mirënjohja ime për Musolinin ka për të qenë e përjetshme.
Sa keq! Sa herë gëzimi shpesh të bën të shpërthesh në ndjenja të zjarrta, të cilat shpejt bien në harresë!
Përgatitur: Alma Mile Gazeta "Panorama" , 19 tetor 2011
