KATËR INTERVISTA NGA KOLEC P. TRABOINI

KOLEC P. TRABOINI

Intervistë

Poeti Kolec Traboini është nga ata krijues që shpreh shpirtin fenomenologjik me të gjithë qartësinë e mendimit filozofik e artistik dhe me dhuntinë e njerëzores. Është autor i 20 librave me poezi, prozë, esé, ku përfshihen 12 vëllime me poezi, nga të cilat tre antologji poetike me bashkautorë, të mirëpritura dhe të vlerësuara nga kritika e kohës, audienca e lexuesve dhe dashamirësve të poezisë dhe letërsisë. Poeti Kolec Traboini është një ndër lirikët më të zjarrtë të letrave shqipe. Kjo dallohet e ndjehet te vëllimet e tij poetike “Itaka Grua” dhe “Lule Pellazgjike”. Gjithashtu pena poetike e Traboinit dallohet për tonin qytetar e intelektual, është nga zërat poetikë më të rreptë i gjendjes sociale në stilin migjenian, kujtojmë poemën “Koha e prostitutave” krejt e veçantë në poezinë bashkkohore e me një forcë të madhe në idetë e mjetet shprehëse e emocionale. Në këtë intervistë poeti i vargjeve lirike shqiptare Kolec Traboini na rrëfen udhëtimin e tij interesant në botën e artit, veçmas asaj të letërsisë, ku sikundër edhe shprehet: “Gjithçka në art konsiston në dashurinë për jetën, madje edhe kur në rrethana të caktuara për qëllime të larta je i detyruar ta japësh atë”. Poeti në këtë intervistë bën një apel të dhimbshëm njerëzor, për vlerësimin e poetit Frederik Rreshpja, duke e konsideruar si një nga lirikët më të mëdhenj të gjysëmshekullit të kaluar.

GJITHÇKA NË ART KONSISTON NË DASHURINË PËR JETËN

Intervistë me poetin Kolec Traboini

- Nëse do të duhej të prezantoje veten para lexuesve si do ta bënit këtë. Do t’ju pëlqenit të quheshit poeti, shkrimtari, kineasti apo gazetari Traboini?

K.Traboini: Njeriu i tunduar nga arti provon veten në të gjitha fushat, por kjo nuk do të thotë se mund të stamposet me një mori epitetesh siç ndodh rëndom. Krijuesi është dalëzots i shpirtit të vet, është njeriu në kërkim të përhershëm të mënyrave dhe formave të shprehjes, në këtë sens nuk mund ta vendosësh as vetëm në një kuadër se do të ndjehej ngushtë. Mes këtyre arteve ku e shpreh veten, autori ka diçka që e dallon dhe ajo është fryma e tij. Poetët në çdo gjini të shkruajnë, në çdo formë arti të shprehen, do të ndjehen si të tillë, sepse në të gjitha do të interferojë ndjesia e thellë e fryma poetike, sinqeriteti deri në brishtësi. Mendoj se e bëra përzgjedhjen...

- Atëherë le të fillojmë me frymën poetike, çfarë është me pak fjalë qëllimi dhe esenca e jetës së një poeti?

K.Traboini: Kur nis e shkruan ai që duhet ta meritojë të quhet poet, ka bërë një marrëveshje me vetveten e kjo është shfaqja e gjithçkaje që përjeton në shpirt para atyre që e lexojnë.

Mosrespektimi i kësaj marrëveshje, pra nëse ai që shkru an kërkon të bëjë të mençurin, të diturin, të zgjedhurin dhe i fsheh trazimet brenda vetes, tregon se është bërë zgjedhje e gabuar. Ky është ndryshimi mes poetit dhe atyre që shkruajnë thjesht se ua kanë mësuar alfabetin.

Poetikën mund ta mësosh në shkolla, por shpirti nuk i përfill zanatçinjtë. Ai është si nëna që e krijon fëmijën në shtatzani pa e prekur një herë me dorë. Nëse do të insistojmë një përqasje me mjeshtëritë do të isha i detyruar të bëja këtë përzgjedhje: arti poetik është si një kudhër kur rrihet gjithnjë hekur i skuqur.

- Çfarë mendime keni për poezinë; a mund ta perifrazoni atë; cili është raporti i autorëve me poezinë; dhe sa në poezi shprehet vetvetja?

K.Traboini: Poezia, lirika e shpirtit është si qielli ku fluturojnë të gjithë zogjtë, ngjashëm qielli i poezisë është hapësira ku fluturojnë të gjithë dëshirat sado mistike të jenë. Më së shumti është i kaltër ...eh, po dhe nxin ngandonjëherë, dhe atëherë, mjerë zogjtë e dashuruar mbetur pa strehëz.

Për mua ka rëndësi që të shpreh çfarë kam me shpirt me çdo kusht e në çdo rrethanë. Anipse edhe vetë përpiqem të shpjegohem, të gjitha teorizimet mbi poezinë më duken veç retorikë. Askush deri tani nuk i ka dhënë një definicion të saktë. Ka edhe groteske të tilla kur ata që sapo kanë shkruar një tufëz vargje naive e kanë botuar një librushkë nisin e flasin për mjeshtrinë e poezisë dhe i flasin seriozisht në televizionet kombëtare. Mjerim i madh është kur media kultivon injorancën.

Nëse hedhim vështrimin jashtë, vëmë re se poezia amerikane është shumë e thellë në mendime, por jo dhe aq në ndjesi. Përpiqem t’i njoh, madje edhe i përkthej herë pas here për t’i kuptuar më mirë. Më i fuqishmi i të gjithëve në poezinë moderne ishte ai që quhej poeti i ndyrë i rrugës me emrin Bukowski dhe unë e pëlqej aq shumë, sepse as nuk do t’ia dijë çfarë thonë për të, i thotë gjithë botës intelektuale akademike : “Shko tej!". Të tjerët janë ndryshe. Ai është më shumë europian, sepse është pinjoll i një babai gjermani përzier me grua polake. Unë i kam jetuar të dyja edhe Amerikën edhe Europën dhe them se arrij të dalloj ndryshimet mes tyre. Poezia amerikane është temperamenti amerikan, të vetmin revolucion të vërtetë në poezi e kanë bërë brezi e Beat Generation. Të tjerët, përjashto Bukowskin, që e thamë më lart, janë më të qetë. Poezia amerikane është jeta amerikane. Madje Xhim Morrison ka më shumë temperament se shumë poetë të atij vendi të madh që natyrisht lind gjigandë në proporcionet e veta. E kjo më bën të mos çuditem që kur u shfaq Khalil Gibran me poezinë e tij mistike arabe, e pritën si një perëndi në qiellin e poezisë e prozës filozofike amerikane e cila i pranon prurjet e artit nga gjithë bota dhe shpesh bëhet frymëzuese e saj.

- Kur shkruan poeti a është në idenë se veprën e vet po e lë në një kohë pas kohës së tij, të djeshmen e përcjell në të nesërmen si testamenti i tij shpirtëror për botën?

K.Traboini: Fort e vështirë të gjykohet prej këtuhi për çka do të jetë e ardhmja e asaj që shkruhet sot. E këtë që nuk kanë arritur ta dinë edhe mendjet më të shquara të botës ku po e dimë ne... Porosia e Kafkës ka qënë të digjet vepra e vet. Kjo tregon shumçka. Profanizmat janë të huaja për letërsinë. E në fund një gjë duhet kuptuar. Kur flas për autorë, nuk kam parasysh mish e gjak e kocka e vese, por diç tjetër që mishërohet brenda veprës së tij. Por më shumë se tek e ardhmja poeti është tek e shkuara. Mendoj se kohët tek poeti nuk vdesin, veçse shtresëzohen në memorien e tij e në vargjet që ndonjëherë ngrenë krye me nostalgjinë e kurrmoskthimit. Sa më e largët të jetë koha, aq më i prekshëm bëhet shpirti njerëzor që e kujton atë. Poeti këtë nostalgji e ka të fuqishme ndaj më së shumti arti i tij nuk është kurrgjë tjetër veç kthim me fytyrë nga fëmijëria.

- Vetë poeti a mishërohet si një dramë kundërshtie me realitetin ku shpesh gjen mospërputhje, shprehja revoltës për qerthullin ku jeton me botën e deziluzionit, poeti a është një ndeshje mes mundësisë e pamundësisë që kurrë nuk ka mundur të përfundojë?

K.Traboini: Eshtë e vërtetë që njeriu ka në thelb tragjizmin sepse lind pa e kuptuar se si e pse dhe vdes me dhembje - e këtë destinë të shuarjes me dhembje e mbart në vetvete tërë jetën. Por në segmentet e jetës ka edhe hapësira të trëndafilta. Ka çaste kur njeriu nuk mendon as lindjen e as vdekjen, veç çastin që jeton dhe në ato çaste i duket vetja i përjetshëm. Për ta krijuar këtë efekt qoftë dhe artificialisht shumë a pak përdorin elementë nxitës e delirues. Të vetmit janë poetët që nuk kanë nevojë për këto lloj stimulantësh, sepse ata dehen edhe pa pirë. Po t’i referohemi Platonit, dishepullit të Sokratit, “poezia është e folura përçart e perëndive”. Mesa duket edhe Platoni jetonte me të tilla ndjesi marramendëse që të jep magjia e krijimit. Apo flas tani edhe unë përçart?! Një zot e di... Por gjithsesi për poetët ka një dënim tjetër që e përjetojnë tërë jetën. Flas për të vërtetët. Ata jetojnë në fund të detit, kanë fatin e perlave zhytur në mes të algave e myshqeve të mediokritetit. Por gjithnjë vjen një kohë që dalin në dritë të diellit, të paktë në të gjallë të tyre. Të shumtët as nuk arrijnë të shohin rreze dielli. Pas vdekjes dalin njerëz pasionantë perlash, që i nxjerrin nga thellësia e detit, i vënë në qiell dhe i quajnë yj. Kavafis a nuk ishte në këtë fat? Ai nuk arriti ta jetojë madhështinë e vet. Bodleri më shumë i shkoi jeta nëpër gjyqe dhe pas vdekjes pushtoi botën. Kafka ishte një njeri me një jetë të mbyllur mizantropi, pa sukses, pa lavdi, pa dashuri, pa asgjë që ta ngrohte në shpirt e mbasi vdiq miqtë e artit dhe kritika letrare e ngriti në atë qiell ku është edhe sot e kësaj dite. Cesar Vallejo Abraham Mendoza ishte poet peruan që botoi vetëm tre libra me poezi gjatë jetës së tij, përkundër kësaj ai është konsideruar si një nga novatorët më të mëdhenj poetikë të shekullit të 20-të dhe për të gjitha gjuhët. Thomas Merton e ka quajtur atë "poeti më i madh universal si Dante." Gjithçka mbi të pas vdekjes. Edhe Migjeni ynë tragjik po ashtu. Homeri do të thoshte se fatet e poetëve i lozin perenditë, ta zëmë si me Odiseun, nga lufta në fitore dinake, në stërmundime ku humbi gjithë shokët dhe u kthye në Itakë me kërrabën e bariut dhe pas kësaj u harrua, sepse pas kalimit të mundimeve që përbëjnë tharmin e artit çdo gjë në lidhje me Odiseun nuk ka më vlerë. Imagjinata mbi të është murrëtyer. Kurrfarë vlere të mëtejshme nuk do të kishte arti mbi të, ndaj dhe pasi e kthen Odiseun në Itakë, Homeri e braktis edhe më tej e lë në harrim. Poeti i madh e di ku fillon e ku mbaron misioni i tij në një vepër.

- Ju keni shqipëruar mjaft poetë të huaj në një libër që keni në dorëshkrim “Nga Safo tek Bukowski”. A ruani mendimin se shqipërimet veçmas poetike mund të rishqipërohen nga autorë të ndryshëm për shkak se shpesh këto shqipërime janë shumë larg poezive në origjinal?

K.Traboini: Ruaj mendimi që edhe shqipërimet mbajnë vulën e kohës, të nivelit të shqipëruesit e disa faktorëve të tjerë që me kalimin e dekadave anashkalohen. Por dua të them diçka për shqipërimet poetike temë të cilën e kam trajtue edhe në një bisedë televizive. Gjatë viteve të rinisë kur rrëmbenim e lexonim çdo gjë, padyshim edhe poezitë e shqipëruara i kishim në preferencë. Por ashtu siç jemi mrekulluar nga ca shqipërues, ashtu dhe jemi zhgënjyer nga të tjerë, sepse kemi lexuar poezi të autorëve të mëdhenj dhe thonim: “si qenka i madh ky poet me këtë lloj poezie, të varfër në shprehje, me shumë celebrale se emocionale”. Ma do mendja se kanë qenë përkthyer nga njerëz që e kishin poezinë larg vetes. Dhe vazhdoj të mendoj se poezinë mund ta shqipërojnë bukur ata që shkruajnë vetë poezi.

- Si i vlerëson raportet e qeveritarëve shqiptarë me poetët dhe artistët në përgjithësi?

K.Traboini: Nëse e keni fjalën për afinitetet e qeveritarëve mediokër këngëtarë “thesi”, ato vërtet janë një mrekulli dhe shtetarët shpenzojnë para pa hesap ndërkohë që për poezinë nuk japin asnjë cent. Por, edhe paradokset vazhdojnë të pafundme në atdheun tonë ku poetët ndjehen jetimë, ka raste kur ndonjë njeri që nuk ka qenë e as nuk mund të bëhet kurrë shkrimtar, të lartësohet e miklohet deri në qiell nga qeveritarët për një libër politik që është thjeshte një mballosje, si një thes me 700 arna që mban brenda eshtnat e një të vdekuni, e kështu autori po na ngjet jo pak me plakën Nicë që në mënyrën më të llahtarshme ia përplas tufën e kockave të kolonelit Z, priftit dhe gjeneralit.

- Pas dy dekadave a ka mundur të shpëtojnë letërsia nga hierarkia e e konsoliduar e një sistemi të ngurtë dhe a vazhdon letërsia të mbetet viktimë e mentalitetit të real-socit?

K.Traboini: Mjerisht ne ende dhe sot e kësaj dite nuk po shpëtojmë dot nga skematizmi i mendimit mbi letërsinë e aq më tepër poezinë. Ca njerëz dinë të shkruajnë, por nuk dinë çfarë thonë, ca tru të ngelur brenda skemave të shabllonizmit të para dy dekadave. Kur duam të shpëtojmë prej kësisoj klasifikimesh a klishesh me idhuj e mite, biem prapë në të njëjtën skemë kur përmendim dy emra X apo Y, duke u nisur nga preferenca vetiake apo shtetare. Dhe kështu mbetemi aty ku ishim dhe harrojmë se poezia është një pyll me drurë të mëdhenj e të vegjël dhe bukuria nuk matet kurrsesi me dimensionet e trungut. Zot na shpëto prej mendimeve të kalcifikuara e sindromave të real-socit që krijonte idhuj e duke mos patur kurrfarë mëshire a bonsensi nuk përtojnë ta na i imponojnë në kokë përdhunshëm.

- A mund të na thuash një poet që vjen e kalon modestish e lë pas një vepër poetike të admirushme larg të gjitha skemave dhe hierarkisë së sajuar që më shumë shfaqet si piramidë tiranie për poetët?

K.Traboini: Do të përmend disa emra poetësh që i kam njohur personalisht dhe e admiroj krijimtarinë e tyre si një thesar kombëtar i artit shqiptar.

Frederik Reshpja që e konsideroj lirikun më të madh të gjysmës së dytë të shekullit që shkoi, e kam njohur, kemi punuar bashkë në Kombinatin e Drurit në Shkodër. Kemi qënë një grup letrarësh të rinj asokohe në Shkodër që e mbanim si idhullin tonë letrar. Eshtë një mjeshtër i madh, një shpirt i kulluar, një dlirësi e pashoqe në poezi dhe tipik - i burgosur nga diktatura dhe i anashkaluar nga demokracia që edhe poetët përpiqet t’i inkuadrojë në klane politike. Frederik Reshpja i përbuzi të gjithë ata shtetarë e nënpunësa rrangallë që e lanë në gjendje të mjerushme në fundin e jetës. Por ai ishte e mbeti një zog shiu, një yll në qiellin e poetikës, një diamant i lirikës shqipe anipse edhe sot e kësaj dite bëjnë sikur nukka ekzistuar kurrë. Ka një rrugë në Tiranë për një poet që ka qënë deputet e militant partiak, edhe një shkollë në Shkodër po ashtu. Mirë kanë bërë që i kanë vënë, por nuk ka as rrugë e as shkollë me emrin e Frederik Rreshpës që i përbuzi pushtetet të cilët janë bërë strehëz batakçinjsh, spekulatorësh dhe njerëzish pa asnjë meritë, që nuk kanë dhënë asnjë kontribut për këtë vend e për këtë popull. Kështu mund të them edhe për poetin tjetër të shquar shkodran Zef Zorba.

Ndoc Gjetja, të cilit i kam bërë një cikël fotografish në Athinë 1993, ato foto që botohen në të gjitha gazetat dhe unë e kam quajtur edhe në ese “Poeti me fytyrë Krishti”. Nëse e jetërsojmë shembëllesën e mirësisë së Krishtit tek një njeri krijues, ai ishte poeti Ndoc Gjetja.

Madu gjithashtu, Jamarbër Marko, të cilin e njoha në fakultet si bashkstudent në gazetari, por edhe në Kinostudio kur e sollën të punonte punëtor në mirëmbajtje pas dënimit. Ishte një poet i çliruar prej të gjitha skemave që ia zënë frymën poezisë. Ky mund të mos jetë një prej korifenjve që disa trumbetojnë me të madhe, por ama është poet i vërtetë...çfarë duhet të jetë ambicja e çdo poeti. Kush lufton të jetë i parë e kthen qëllimin e jetës në luftë karrigesh, por vendin e vet si poet e ka humbur.

- Çfarë mendimi keni për kritikën letrare bashkohëse; a ndjehet dhe sa ndihmon ajo në evidentimin e vlerave letrare?

K.Traboini: Ju keni të drejtë që pyesni dhe pyetja juaj mbart një shqetësim, por unë do ta formuloja pyetjen më të drejtpërdrejtë. A ekziston kjo kritikë? Në një bisedë që kam bërë me të ndjerin pedagogun tim, Adriatik Kallulli, kohë para se të ndërronte jetë, për të cilin mund të them ishte i vetmi kritik pasionant e serioz i letërsisë shqipe, kemi diskutuar edhe problemin e mungesës së seriozitetit në kritikën letrare e cila sot shfaqet si mosekzistente, apo që e shet lëkurën fort lirë. Dhe ky është një shkak që më bën fort skeptik në vlerësimet apo kritikat që aty-këtu shfaqen më së shumti për hir të interesave materiale. Sot recensionet lavdëruese të vetquajturve kritikë po bëhen me para e kësaj të shkretë paraje po i përkulen edhe shumë nga ata që pretendojnë të kenë tituj shkencorë. Këto janë precedentë të rrezikshëm anipse ndokush ka mendimin se nga mediokriteti nuk i vjen e keqja letërsisë. Kjo ka një të vërtetë, por ama po vëmë re një fenomen tjetër, mediokrit nuk mjaftonë të jenë prezentë me veprat, por kanë nisur të bëhen agresivë, po kërkojnë të dalin në krye të punëve, të vetshpallen me tituj të mëdhenj ndërkombëtarë, të cilat i kanë blerë nëpër ca instutucione fantazmë e spekulative deri në Amerikë (se edhe bota i ka këto fenomene). Organizojmë madje edhe manifestime masive mediokriteti që ndonjëherë rrokin edhe pëlqimin institucional të shtetit duke e kthyer krijimtarinë poetike në një kaos të vërtetë. Mendoj se autorët seriozë nuk duhet të bien në këtë praktikë që tashmë është në modë, ata nuk kanë nevojë për paterica kritikësh pa personalitet. Nëse me kritikë mendohen këto lloj recensionuesish-lavdemëdhenj me pagesë, atëherë me të drejtë e plot gojë do të themi se kritika letrare nuk ekziston.

- Ke lindur në Shkodër të cilës i ke thurur shumë poezi plot dashuri e nostalgji, po Shkodra a të pret ngrohtë a ke zhvilluar ndonjë veprimtari poetike apo filmike në këtë qytet ku arti shqiptar mund ta konsiderojë djepin e vet?

K.Traboini: Do të kisha dashtë të mos më bëhej kjo pyetje. T’u bëhej atyre që drejtojnë veprimtaritë artistike në Shkodër prej të cilës veprimtaria ime letrare dhe kinematografike nuk ka sesi të ndahet. Ju kujtoj filmat e mi të hershëm “Kol Idromeno” dhe “Marin Barleti” të çmuar për vlera në rang kombëtar. Por edhe kohët e fundit kam krijuar film montazhet “Martirët”, “Martin Gjoka”. Esetë e mia për Shkodrën janë pjesa më e mirë e publicistikës sime nëpër vite. Ndërsa poetikisht Shkodra ka qenë e mbetet burimi i frymëzimit tim. Nga dy vëllimet me poezi botuar në 2012, një kapitull i gjerë me titullin “Ode për Shkodrën” i kushtohet marrdhënieve të mia shpirtërore me qytetin tim të fëmijërisë. Madje hyrja në vëllimin “U dashka të dal natën vonë” titullohet “Poetika e fëmijërisë” në rrugën Badra.

Më vjen keq të them se nuk jam ftuar në asnjë lloj veprimtarie letrare dhe artistike. Eshtë zgjedhja e tyre, por unë kam qenë e mbetem një krijues shkodran. Këtë lloj trazimi shpirtëror që ma sjellë ky indiferentizëm më ka nxitur të shkruaj një ese “Pellazg i mbetur pa atdhe” të cilin e kam botuar në hyrje të vëllimit me lirika “Lule pellazgjike”. Nëse drejtuesit e kulturës në një qytet të tillë me emër të madh nuk marrin mundimin as të lexojnë çfarë shkruhet për qytetin e tyre kjo është pjesë e përgjegjësive të veta, por kjo nuk më çudit kur shoh se varrin e Kol Idromenos në Rrmaj, që duhej të ishte vend pelegrinazhesh për artistët shqiptarë të mbarë botës e kanë lënë në mënyrën më të mjeruar. Kur me kolosin shqiptar të artit sillen kështu, ç’presin të tjerët?!

- Ju si krijes i ardhur nga djepi letrar i gegnisë, çfarë mendoni për një kondradiktë që po vjen gjithnjë e më shumë në evidencë, raporti mes Gjuhës Standarte dhe asaj Gegnishte?

K.Traboini: Natyrisht edhe sikur të mos dua, kësaj pyetjeje nuk mund t’i shmangem. Për çdo shkodran është një plagë anashkalimi, o më mirë shkelmimi i gegnishtes, çfarë më vjen ndërmend se me këtë po duen të shkelmojnë edhe artin që ka lind në këtë djep të gegnisë. Ka një shprehje të njohur "Uthulla e fortë then enën e vet".

Kapë pas ksaj rrfane, na duket se kjo përkon aq bukur me gjuhëtarët e Tiranës që idhnohen nga se nuk po duen me e afrue të bukurën, gegnishten tonë as në fjalor e as në sintaksë e i gëzohen veç një Drejtshkrimi të cunguem e Fjalori mjeran, që më shumë e turpëron se e nderon Gjuhën Shqipe, sepse në leksik ka 35 mijë fjalë që po të pjestohen me 6 (sepse 6 fjalë janë veç me termin parazit - kooperativë, që nuk e përdor ma kurrkush prej alergjisë kooperativiste), atëherë përfundimi krejt mjerueshëm na del se jemi në kufinjtë e 6-10 mijë fjalëve në rrënjë shqipe. Që pra mbrothësia e përparimi ynë për t`u qarë me lotë: gjuha ma e vjetër me rranjë e degë tek pellazgët, në ilirishte e mandej, po na shfaqet si ma e varfra gjuhë në Europë, e kjo falë gjuhëtarëve të epokës pa lavdi. Në aspektin tjetër ka shumë dëshira me u largue ma shumë se me u afrue. Meqenëse unë jam në rrah të ernave se shkruaj edhe standart, por edhe në gegnishte në ca poetika të veçanta, ndjehem vërtet keq. Në këtë rast nuk më pëlqejnë ekstremet, më pëlqen bashkimi e bashkësia gjuhësore, afrimi e jo largimi. Më pëlqen Kristoforidhi me Mark Shalgjatin e tij, "Prite, o Gjin!"... E nëse e hap këtë temë përsëmbari jam gati me shfry tan dufin tem edhe kundër njënës e tjetrës palë....Tue e tërhjek litarin dy palët e duke mos lëshuar asnji përçik, gjasat janë litari të kputet. E kujt i vlen kjo?

Kurrkujt. Sot nuk ka ma asnjë shkak që të ngulmojmë me frymën e imponimit të dhunshëm edhe në fushë të gjuhës, e cila kurrsesi nuk guxon të bahet fushbetejë klanesh, krahinash, partish apo ideologjish shterpë, aq ma tepër fushë përçarjesh jug-veri.

- Tek ju si autor shfaqen dukuri të tilla, në një aspekt jeni demaskues i rreptë i gjendjes sociale, ndoshta ndër zërat më të rreptë në poezinë e sotme duke ecur në gjurmët e migjeniane si tek “Koha e prostitutave” ndërkohë jeni ndër lirikët më të zjarrtë, kujtoj vëllimet “Itaka grua” dhe “Lule pellazgjike”. A i konsideroni këto kundërshti të pazakonta në gjendjen emocionale të një poeti? Dhe cili mendoni se do të jetë vendi Traboinit në letërsinë shqipe?

K.Traboini: Nëse poeti do të kishte në gjoks një copë shkëmb e jo një det, do të ishte e panatyrshme sepse çdo tronditje e madhe do ta thyente atë. Por poeti është si deti. Përjeton stuhi të mëdha dhe gjithçka nga thellësia i nxjerr në breg. A e keni vënë re ç’ndodh me detin të nesërmen e ditës me dallgë të mëdha. Vjen qetësia. Vjen një ditë e bukur. Deti në horizont kalon nga a kaltra në blu në një vijë të drejtë. Ai të bën magji e ti dashurohesh me të.

Mbaj mend nga fëmijëria se për shitësin ku merrnim ushqime me listë, thonin ai sot është me mot të keq dhe nga ky shkak atë ditë do të përjetonim urinë. Apo ai sot është me mot të mirë dhe ishim të sigurtë se do ta ngopnim barkun mirë. Kohë fëmijërie e varfër që do të më çonte më pas në shtëpinë e fëmijëve jetimë në Shkodër. Konceptet poetike mendoj se qëndronin në vizionin e njerëzve që më rrethonin në fëmijërinë time dhe kjo në një mënyrë a një tjetër më ka injektuar në natyrën time ndryshueshmërinë e motit.

Gjithçka qëndron tek pasioni, dashuria e zjarrtë për të vërtetën, për njeriun, për natyrën, dhe urrejtja po aq përvëluese për çdo gjë që e pengon apo dëmton të bukurën, që shkatërron jetët njerëzore. Gjithçka në art konsiston në dashurinë për jetën, madje edhe kur në rrethana të caktuara për qëllime të larta je i detyruar ta japësh atë.

...Vendi im është në poezinë time, në librat e mi. Aty e ndjej veten mirë. Të tjerat janë vetëm ambicje gjallnorësh që vjen një ditë e shuhen bashkë me njeriun.

Poetët që nuk janë më në jetë nuk grinden për hierarkitë letrare. Nuk kanë më luftë bërrylash, as çmime të marra me tarafe. Përtej daljes së arkeotipit nga skena, poetin e përfaqëson poezia e tij. Mirë keq, çdo gjë është kryer.

Gjithçka ka kohën e vet; lindja, adoleshenca, marrëzitë e rinisë dhe dashuria çmendurake me artin, endacakëria nëpër botë, sistemimi i shpirtit në vargje e libra si testament dhe... këmbana që bie për të mbyllur kapitullin.

Për një gjë duhet të mbetet i qetë e i kthjelltë çdo krijues, koha për vlerat e stisura është e pamëshirshme.

Intervistën e realizoi

Rajmonda Moisiu

Connecticut USA, prill 2013

INTERVISTA  #. 2

MAGJIA NDODH NESE E PREK SHPIRTIN E LEXUESIT

...Por që të ndodhë kjo ka një kusht, që lexuesi të ketë një shpirt të ndjeshëm, ta zëmë si një lirë, që e lejon ta këndojë mrekullisht lirikën tënde.

Me shkrimtarin Kolec Traboini

-“Zhgënjimi i Ambasadorit Amerikan” disi i çuditshëm ky titull i një prej katër librave. tuaj botuar në 2012. Si duhet ta kuptojnë lexuesit tuaj konkretisht...?

K.Traboini: Një ambasador me përvojë si Aleksander Arvizu nuk ka shkak të zhgënjehet, sepse e di mirëfilli me çfarë politikanësh ka të bëjë në Shqipëri. Gjithsesi kur një ambasador i një vendi të madh mik i bën thirrje arsyes së politikanëve tanë që të vënë interesat kombëtare mbi interesa të ngushta dhe nuk gjen jehonë e as reagim prej tyre, është e natyrshme që në mendjen e qytetarëve shqiptarë që i ndjekin këto diskurse të konsiderojnë një zhgënjim thirrjen “Act Now”, por më shumë se zhgënjim i ambasadorit, një zhgënjim i vetë qytetarëve shqiptarë që shohin si  luhet në parlament si në teatrin e kukllave e ku dhe deputetet nuk janë kurrgjë më shumë se marioneta politike. Në një takim me ambasadorin në promovimin e shtëpisë muze të vëllezërve Ivanaj, më tha se e kishte lexuar librin (shkrimi me këtë titull e kam botuar në dy gjuhë, shqip dhe anglisht) por më vuri në dukje se isha disi i ashpër me politikanët. E pohova si të vërtetë ashpërsinë  dhe i shpreha ambasadorit Arvizu mosbesimin tim tek kjo klasë politike e përçudnuar. Merreni me mend çfarë bëhet. Pas jo më shumë se disa ditësh që ambasadori Arvizu doli me thirrjen “Act Now” një grupin gjysëm politik, por që mbahet nën sqetull të qeverisë, doli me një aksion për të  pastruar rrugët e sheshet nën parullën “Act Now - Vepro Tani” sikur kauza për të cilën bëri thirrjen ambasadori amerikan të qe një problem i vogël rrugicash e jo një problem i madh politik që ka të bëjë me keqqeverisjen, korrupsionin galopant, apo me moskuptimin e madh mes krahëve të politikës edhe kur vihen në rrisk interesat e qytetarëve dhe mbarë popullit.

- “Histori me Histeri nuk shkruhet” një domethënie me humor apo realitet...?

K.Traboini: Përtej realitetit do të thosha, një realitet fantazmagorik, ku një kryeqeveritar vendos se si e kujt t’i bëjë monument, si ta lajë e shpëlajë historinë sikur të qe një kauzë e tij personale. Këtu tek ne ndodhin gjërat më të çuditshme në botë. Vihet shtatorja e vrasësit e pak më tej edhe e viktimës dhe nderohen njësoj të dy. Veç realitetit kaotik në politikë, ekonomi, në infrastrukturë, në urbanistikë, në media na duhet edhe një kaos në histori. Del një politikan dhe pa marrë në konsideratë a ka akademi apo studiues e historianë, vendos të rehalibilitojë epoka të errëta të historisë, dhe e gjithë kjo për përfitime politike dhe jo për të dhënë drejtësinë e ngjarjeve e personave historike. Llogaritë bëhen sesa pasues të këtij mbreti të vetshpallur e të jashtligjshëm kemi, dhe nëse i bëjmë për vete a shtohen votat për partinë që drejtojnë. Pra historia është vënë në xhepin e vogël të xhaketës së atij që është në krye të vendit. Akademia e Shkencave është krejt kot. Kemi një Institut Historie  që është atrofizuar dhe kthyer në një vegël politike ku vegjetojnë itharë partish. Politikanët apo nënpunësit e lartë u imponohen studiuesve  si të shkruhet historia,  pa ngurruar të dalin edhe vetë nëpër sheshe ku mbajnë fjalime histerike që të lënë pa mend.

Nëse flasim për historianët kam një polemikë me historianin shkodran Romeo Gurakuqi mbi manipulimet e të vërtetave për ngritjen e Flamurit në Deçiq më 6 prill 1911, sepse në librin e tij thuhet se fiset e Hotit e kanë origjinën nga një serb, gjë për të cilën do të thosha që jo vetëm nuk është e vërtetë, por është fyerja më e madhe që i bëhet kësaj krahine, krenarisë së Malësisë së Madhe e cila ka luftuar për lirinë e Shqipërisë që kur mbahet mend historia. Përtej kësaj, në mënyrë disi manipuluese, po ky historian bën të vërtetë një mashtrim historik, sikur Flamuri që është ngritur në Deçiq është punuar nga terzinjte e Krajl Nikollës. Kur në të vërtetë Flamurin e ngritur në Deçiq, që quhet edhe flamuri i Ded Gjo Lulit dhe është fotografuar nga Kel Marubi, është flamuri që ka sjellë im atë, Palok Traboini, në Hot dhe është punuar në një punishte të Vjenës, prandaj them se ka shumë histeri në historinë e shkruar sipas orekseve e jo mbështetur në realitet.

-Jeni i njohur si autor i shumë librave me poezi, tregime, novela, publicistikë madje edhe si skenarist. Në librin në fjalë keni edhe një kapitull me titull “Trushplarja”.  A thue vërtet sot ia kemi nevojën një gjëje të tillë...?

K.Traboini: Natyrisht që shumë gjërave që ndodhin nuk ia kemi patur nevojën, por kanë ndodhur. Ta zëmë nuk ka qenë nevoja të ndërtojnë një sistem hibrit, një lloj kapitalizmi origjinal shqiptar ku nuk e merr vesh qeni të zonë. Po këtu mund të bësh krime të përbindshme dhe prapë nëse je person me veshje politike mund ta kalosh lumin pa u lagur. Unë nuk mund ta kuptoj ndryshe veç trushplarje që pasi një partie qeverisëse i ka ndodhur Gërdeci me 26 viktima dhe prapë të dalë në qeverisje. Nuk mund ta kuptoj që të vriten në një demostratë 4 vetë dhe askush të mos japë dorëheqjen e të mos thirret në prokurori as kryeministri dhe as ministri i brendshëm që kanë qenë dëshmitarë autentikë në ndërtesën ku ndodhi masakra. Mirëpo askush nuk e quan masakër veç meje, të tjerët e quajnë vrasje, ca duan të thonë edhe padashje. Dhe nuk është çudi që këta qeveritarë si ekip pa asnjë ndryshim të vijë prapë në qeverisje pas zgjedhjeve të reja. Kështu ka ndodhur, edhe mund të ndodhë sërish, sepse gjendemi përpara një trushplarje. Po ju sjell një shembull. Një i varfër e i këputur me një tufë fëmijë, i papunë, dhe gruan e papunë qante hallin se nuk kishte se me se jetonte dhe e kishin lënë në gjendje të tmerrshme. Por kur e pyetën se për kë do të votonte ai mbushi gojën e përmendi partinë që ishte në pushtet. Pra në atë pushtet që e kishte lënë në dorë të Zotit. Tani më thoni se ku, në cilën pikë të globit mund të ndodhë kështu. Dhe kësaj i thonë trushplarje. Trushplajra ka ekzistuar në diktaturë, por eksiston edhe tani me shkakun se ne vazhdojmë të jetojmë në një diktaturë me velaturë demokratike. 

-Thua “Rrënjët tona janë në Arbëri”, domethënëse kjo. Po sot kur eksodi shqiptar është shumë i përhapur në botë, është kjo një kujtesë për emigrantët apo diç tjetër...?

K.Traboini:  Populli ynë ka pas bjerrje të mëdha. Nuk janë vetëm këto të rejat. Nëpër shekuj i kemi lënë trojet, por duke qenë një popull vital jemi rritur pa u zhdukur kurrë. Në të vërtetë kjo shprehje është e dëshmorit të shqiptarizmës, Aristidh Kola, ish president i arvanitasve të Greqisë me profesion avokat por që u muar tërë jetën me studime. Vepra e tij është madhore e ribotuar shumë herë në Greqi, thuhet që “Arvanitët” është botuar 11 herë ndërsa veprat e Aristidh Kolës janë botuar e ribotuar edhe në Shqipëri. Kjo është një shprehje krenarie për të gjithë ata që për një arsye a për një tjetër janë larguar. Ky lajtmotiv, kaluar brez pas brezi, i derdhur në vargje i kënduar në këngë është aktual edhe sot e kësaj dite sepse nuk gjen hapësirë të botës njerëzore të mos gjesh shqiptar. Ata nuk duhet ta harrojnë Atdheun. Humbja e indentitetit kombëtar kam përshtypjen se ndikon edhe në personalitetin e njeriut. Nëse nuk do atdheun tënd si mund të duash një dhé të huaj. Njerëzit e mëdhenj kurrë nuk e kanë humbur origjinën, e kanë ruajtur atë anipse mund të jenë personalitete a burra shtetesh në vendin ku jetojnë. Eshtë dinjitoze që Obama, presidenti amerikan, ka shkuar për të vizituar Kenian,  atë tokë e atë vend ku ka gjysh-stërgjyshërit e vet. Dhe ka shkruar një libër në të cilën e trajton me dashuri ëndrrën e babait të tij afrikan. Shqiptarët kudo ku ndodhen në botë duhet të jenë krenarë për Atdheun.

- Në librat tuaj ka shumë mllef politik. Zemra e shkrimtarit të vërtetë arrin të kapë përmasa realitetesh që politikanët as që arrijnë t’i mendojnë në formimin e tyre, por shfrytëzojnë zhurmën mediatike dhe siç tregon koha ata dalin të fituar...?

K.Traboini: Nëse ka mllef në esetë e mia kjo do të thotë se ka një gjë që nuk shkon në mes meje dhe shoqërisë shqiptare, në mes meje dhe hallkave të  pushtetit, në mes koncepteve të qeverisjes dhe praktikave që ndiqen. Kam bindjen se jam në të drejtën time,  ndryshe  nuk do të shkruaja aq rreptë, por është e drejta e të gjitha këtyre instancave t’i konsiderojnë “mllefet” e mia të ekzagjeruara. Kështu dëshiroj të jetë, por realiteti të cilin pas kaq vitesh mungese tani e prek me dorë më thotë diçka tjetër ndaj do të vazhdoj të luftoj me mjetet e mia të shprehjes publike dhe në të drejtën time si qytetar i këtij vendi. Natyrisht që politikanët sado mediokër të jenë kanë një mjet  më të fuqishëm se shkrimtari se janë portavoçe gënjeshtrash që gjithsesi janë më të bukura se sa t’i tregosh publikut me gisht realitetin që e ka përditë rreth e qark vetes dhe e di, ndërkohë që edhe nga shpresat kanë hequr dorë. Ka elektorat që fare pak apo aspak lexojnë, por përrallat e trëndafilta të politikës i kanë për zemër, sepse janë përralla dhe përrallat janë gjithmonë të bukura. Po kjo tregon edhe një gjë tjetër, foshnjërinë politike të auditorit, ndryshe të paktën gjysma e parlamentarëve shqiptarë nuk do të dilnin asnjëherë të fituar.

- Ku qëndron sekreti i një shkrimtari, tek pasuria shpirtërore, tek gojtaria e përsosur, apo pasuria monetare, ku kjo e fundit ka marrë përmasa të jashtzakonshme për të siguruar suksesin ...?

K.Traboini:  Më mirë se kushdo ethet e arit i ka përshkruar Balzaku në Paris dhe më vonë Xhek Londoni gjatë udhëtimit në Alaskë. Pasurimi si qëllim në vetvete me sa më pak punë e në mënyrë të përshpejtuar ka marrë përmasa marramendëse pas viteve ’90-të për shqiptarët të cilët thuaj të gjithë vrapuan të gjejnë El Doradon. Kaq shumë ishte varfëruar njeriu në komunizëm,  sa u lëshuan si të babëzitur pa patur asnjë kriter e asnjë rregull. Janë spektakolare shkatërrimet, vjedhjet, fitimi nëpërmjet rrugëve të paligjshme, shfrytëzimi i mishit të bardhë. Ende ka me mijëra vajza shqiptare në kryeqytetet e Europës që përpiqen të pasurohen me skllavërinë e mishit. Ne nuk kemi një statistikë, madje vitet e fundit as që flasim më për to, por ato janë fytyra e vërtetë e shkatërrimit social që ka ndodhur në Shqipëri. Ne nuk kemi as statistika se sa djem shqiptarë janë nëpër burgjet e botës, sepse janë kapur me tregtinë e drogës. Në fakt kjo mënyrë pasurimi nuk mund të bëhet në vende në të cilat vepron një sistem financiar i rregullt dhe fitimet janë të kontrolluara. Duke shkuar më tej ata që ikën jashtë e bënë një punë të ndershme, nuk arritën të pasurohen, arritën të sigurojnë një jetë normale e të përshtaten me jetën në vendin e ri. Pasurimi u bë në rrugët që thamë më sipër mirëpo Shqipëria e varfër ka qenë, e mendoj se ende është parajsa e shpëlarjes së parave të pista. Kush të pyet në Shqipëri se ku i more paratë që e hape një bisnez me miliona dollarë?

Për të dalë tek pozicioni i njeriut që shkruan, dua të them se shkrimtari nuk punon për para. Një shkrimtar që punon për para në kuptimin e pasurimit, që i bën librat siç i nxjerrin simitet nga furra, ai nuk është shkrimtar. Shkrimtaria është nje punë e mundimshme,  një tundim i një  njeriu që kërkon t’i shprehë të vërtetat e tij. Mjeshtri i madh Gustav Flober në një letër dërguar Ernest Feydeau i shkruante “Librat nuk bëhen si fëmijët por si piramidat ”.

Në të vërtetë nuk ka ndonjë sekret si mund të bëhesh shkrimtar. Madje  mund të bëhesh edhe atëherë kur s’e pret. Ta zëmë një afrikanoamerikan i ri u dënua me vdekje për krimin e kryer, dhe në kohën kur priste ekzekutimin, që në Amerikë zgjasin edhe njëzet vjet, nisi të shkruante poezi. Stephen Todd Booker në burgun e Floridas, ku ka 20 vjet, është bërë sot një nga poetët më të shquar amerikanë botuar në shumë vende të botës. Gjykata supreme amerikane nuk heq dorë nga vendimi i ekzekutimi. Në këtë rast poetin e bëri ndërgjegjia e vrarë për krimin e kryer. Prandaj nuk mund të klasifikojmë se cili është sekreti i të qënit shkrimtar.

-E beson se kalojnë faza shumë të vështira dhe në realitetin shqiptar intelektualët nuk vlerësohen nga politika, kurse në botë ndodh e kundërta, sa më e zhvilluar shoqëria aq më tepër kanë prioritet intelektualët. Keni përvojë nga Amerika, Bostoni  ku jetoni afro  dy  dekada ...?

K.Traboini: Sigurisht e keni fjalën për intelektualë me integritet,  personalitete në fushën kulturës e arteve, teknologjisë dhe shkencës. Kam një pasqyrë të saktë çfarë ndodh në Shqipëri që nuk ka baza krahasuese me atë çfarë ndodh në Amerikë.  Së pari se Shqipëria është një shtet i vogël, afro 100 herë më e vogël se Amerika për të mos folur për aspektet e zhvillimit ekonomik, të kulturës dhe traditave. Të mos harrojmë se në Amerikë ka një kushtetute të hartuar që në  1787  e cila edhe sot e kësaj dite mbetet ndër më demokratiket në botë.  Por edhe një kushtetutë vepruese e në efiçencë të plotë. Ajo i siguron njeriut integritetin deri në atë masë sa njeriu ndjehet i barabartë me cilindo e në çfarëdo shkallë shoqërore të jetë. Intelektualët në Amerikë nuk e ndjejnë nevojën e politikës, sepse pozicioni i tyre në shoqërinë amerikanë është më i lakmueshmi. Zëri i tyre dëgjohet. Madje ndodh që krijues me integritet sfidojnë instancat më të larta me opinionet e tyre, sepse janë zëra që i dëgjon mbarë Amerika.

Po kush po pyet në Shqipëri çfarë thotë një intelektual. Ata thërriten vetëm kur u duhen t’i nxjerrin gështenjat nga zjarri politikës. Në Shqipëri pozicioni i intelektualit me integritet është i vështirë në pikpamje ekonomike, ai ndodhet nën presione dhe i detyruar të bëhet puthador i atyre që kanë pushtetin,  përndryshe i ndodh si Moikom Zeqos, një intelektual erudit i kompletuar e i mbetur kaq vjet i papunë (shembuj të tillë ka plot),  kur nëpër institucione kulturore gëlojnë gjithçfarë mediokrish që e vetmja gjë që dinë të bëjnë është servilizmi dhe roli i Demkës për të shkruar fjalime ndonjëherë qesharake për politikanët. Për të parë gjendjen e intelektualit mjafton të shohim listën që ka hartuar  një politikan mjek i ezauruar publikisht, me  emra e tituj Prof. dok., të cilët të quajturit intelektualë, si manarë shkojnë ku i thotë i zoti i tyre. Krejt e natyrshme se po nuk e firmosën listën flaken e mbeten pa punë. Ku është pozicioni i intelektualit në Shqipëri kësisoj?! Nëse i referohemi shkrimtarëve vërejmë se gjendja është për të ardhur keq.  E turpshme. Shkrimtarët tashmë janë të denigurar dhe të shmangur totalisht mga shoqëria. Pushteti e konsideron artin e të shkruarit një handikap.  Nga ana tjetër, duke parë se letërsia është një tortë e madhe ku mund të marrin e hanë të gjithë me tepsi e legena, kanë dalë ca masovike mediokër, spekulatorë që organizojnë  ca kongrese pa asnjë vlerë, ku mblidhen të paaftët të cilët mbajnë fjalime retorike si në kohë të dikurshme, diku gjen edhe poeteka ku ndahen çmime poetike më jep e të jap apo në baza tarafi. Ata që krijojnë vlera të vërteta e që gjithçka e bëjnë nga pasioni, ndjehen të braktisur, nuk ndihmohen, edhe një ndërtesë që kishin shkrimtarët ua kanë marrë, një gazetë “Drita” që kishin e kanë mbyllur, nuk kanë një qoshk ku të mblidhen, nuk e takojnë njeri-tjetrin veç një herë në vit në panairin e librit të huaj sepse librat me autorë shqiptarë janë të pakët. Mesa shohim ky shtet nuk ka nevojë fare për shkrimtarët. I sheh si kundërshtarë apo ngatërrestarë, kush dreqin e di. Duhen pyetur. Administrata ka krijuar një hendek me shkrimtarët dhe Qeverisë i mjafton të përkrahë  nja 4-5 shkrimtarë aleatë të partisë në pushtet duke u dhënë ndonjë funksion diplomatik apo duke i bërë rrogëtarë nëpër zyra e kaq. Në këto kushte është e natyrshme që libraritë shqiptarë të mbushen me libra të autorëve të huaj, ndërsa letërsia e vërtetë vendase po vdes,  kësisoj thënë hapur, shteti shqiptar është ai që po e vret letërsinë.

 - E  fundit, bota e magjishme e shkrimtarit Traboini -A ekziston  vërtet bindja  se ajo çfarë trajton është një pasqyrë reale e jetës së popullit apo është veç një dëshirë që kërkon të shfaqë praninë e vet tek njerëzit...?

K.Traboini: Për çfarë magjie flasim. Pastaj shkrimtari është një pjesëz e popullit të vet ndaj edhe kur shkruan për vete ka shkruar njëkohësisht edhe për të tjerët.  Të paktën në artin e poezisë të një autori serioz nuk ka kufinj mes botës  ideoemocionale të autorit dhe njerëzve që përbëjnë edhe lexuesit e tij. Këta kufinj shkrihen dhe kjo është karakteristikë e një arti të madh.  Të shkruash është punë. Dhe mjerisht një punë e papaguar. Ka dy alternativa, o vlerë e vërtetë libri ose vlerë xhepi, çka do të thotë: o do të bësh një letërsi serioze ose do të shkruash libra limonatë të cilat gjejnë me lehtë lexuesin që nuk do të vrasë mendjen. Për një shkrimtar zgjedhja më e vështirë është poezia, sepse ajo ka më pak lexues, ndërsa blerës thuaj nuk ka fare. Po ka edhe një gjë, librat me poezi nuk t’i pranojnë as libraritë duke u bërë atyre një bojkot të çuditshëm. Mendoj që një shoqëri që nuk e ndjen nevojën e poezisë do të thotë se ka probleme të një lloj ashpërsimi të shpirtit, i është zbehur ndjesia humane, vendin e frymëzimit e romantikës së jetës e zë vrazhdësia, ndjenjën e dashurisë e zë marrëdhënia seksuale si macet në rrugë. Pra shoqëria zhvishet nga shpirti. Këtë e konsideroj traumë sociale për të cilën përgjegjës janë të gjithë, që nga prindërit tek mësuesit në shkolla, administratën shtetërore, qeverisjen e keqe e cila  superngop median me politikë shterpë që nuk prodhon asgjë veç konflikte.

Nëse flasim për pozicionin tim mund të them se kur shoh gjithë këto eksese antikulturë në Shqipëri, revoltohem, e prej saj nuk ka si të mos vijë reagimi e reflektimi i kësaj gjendje në art. Produkt i kësaj ndjesie është libri im me poezi “U dashka të dal natën vonë”. E  pse, do të thotë lexuesi ende pa e prekur librin me dorë. Për të vrarë frikën do t’i thosha. Frikën që na frenon që të guxojmë e të luftojmë për ndryshimnin e gjendjes e cila nuk mund të vijë duke u hequr në një anë e duke i hapur udhë së keqes. Por jeta ka edhe bukurinë e saj. Në të gjitha stinët e moshat ka kohë për dashuri. Kjo ndjesi e përjetshme në krijimtarinë e tërë brezave e kohëve edhe mua më shpuri në buronjat e lirizmit poetik me vëllimin “Lule pellazgjike” 2012. Me dy librat poetikë të sapobotuar vitin që shkoi, ndjehem mirë, por nuk ndjehen mirë ata që duhet të merren me letërsinë dhe të thonë fjalën e vet. E vërteta është se janë zënë me ca libra amatoreskë prej të cilëve dalin jo pak euro. Janë në punë ata që kanë mbi shpatulla autoritetin e kritikës dhe atje ku flitet për bukën e gojës nuk ka kush luksin të flasë për cilësi. Kësisoj botimet kalojnë në heshtje. Fatmirësisht në një botim me 80 autorë shqiptarë në frengjisht në Bruksel janë botuar edhe dy poezi të mia dhe kjo është një kënaqësi të cilën nuk mund kurrsesi ta ndjesh në atdhe ku organe letrare serioze e jashtë ndikimeve politike nuk ka. Revista”Metafora” në  Prishtinë përndryshe ka botuar herë pas here poezi të miat. Në këtë kaos ku letërsia është një handikap nuk mund të pretendosh më tepër.

Kohën e mbush me ndonjë veprimtari si ajo në Prizren e në Tuz ku paraqita librin e babait tim “Flamur në Deçiq”, një amanet  i mungesës së prindit që 5 vjeç, realizoj  videofilma në miniaturë, ku idetë e ndjesitë përkojnë, reflektoj në mënyrë të përditshme duke shkruar ésé, dhe herë pas here si një metor apo shi yjesh kozmikë më shfaqen vizione poetike të cilat i shkruaj me një frymë. Pastaj harroj se kam shkruar e madje shkoj aq larg sa më bëhet se nuk kam shkruar kurrë. Them  se krijimi ka fuqinë magjike në kontaktin me lexuesin, por që të ndodhë kjo ka një kusht, që lexuesi të ketë një shpirt të ndjeshëm, ta zëmë si një lirë, që e lejon ta këndojë mrekullisht lirikën tënde.

Tiranë, shkurt 2013

Intervistoi: Bujar Ferhati

 INTERVISTA  #  3

NE KUJTIMET E NJE ARTISTI

Intervistë me artistin Kolec Traboini

  
Çfarë kujtoni nga fëmijëria e rinia juaj në Shkodër ?

 

K.Traboini: Rrugicën time që ishte dhe bota ime e ku një ditë më hyri në këmbë një gozhdë e ndryshkur, ku më janë përgjakur gjunjët, ku kam mësuar biçikletën, një rrugicë që kisha një dashuri të madhe për të, por që ishte dëshmitare e shumë dhimbjeve të mia së pari me vdekjen e tim eti që ka qënë mësues i kohës së para pavarësisë dhe sekretar i Ded Gjo Lulit dhe ka marrë pjesë në dy luftra kombëtare, pastaj me vdekjen e Dadës sime Katrina Skanjeti-Traboini që ishte e bija e motrës Tone e cila më kish vënë edhe emrin e dajës së vet Kolë Idromeno. Pastaj kujtoj se si vrapoja nga rrugica ime përmes rrugicës së Gurazezve, ku e kishte shtëpinë shoku im Gjon Rrok Luli, pastaj dilja në Gjuhadol e në shkollën time që kishte qënë dikur shkollë e fretënve e kishte në mes një çinar të madh që ende gjelbëron edhe sot. Në Shkodër kujtoj Shtëpinë e Fëmijës ku kalova disa vjet e mësova të bëj një jetë ku për gjithçka duhej t’i shërbeja vetvetes. Në Shkodër kujtoj se kur isha në shkollën pedagogjike më morën ushtar e më dërguan në Tropojë, e se kur u ktheva isha tashmë një djalë i rritur e duhej të isha shumë më serioz sesa më parë dhe se koha e jetës si harrakat kishte ikur njëherë e përgjithmonë. Kujtoj Kombinatin e Drurit apo më saktë fabrikën e Fibrës në bregun e Zallit të Kirit ku punova disa vjet. Kujtoj Frederik Rreshpën i cili punonte edhe ai në Kombinat dhe mbasditeve me Tonin Shtjefnin, Alfred Çapalikun e Skënder Temalin bisedonim për letërsinë ndërkohë që bënim xhiro në Piacë. Por kisha edhe shokë të tjerë që i kujtoj aty në rrugët e Shkodrës ku kaluam rininë tonë e ndër ta Shyqyri Mollaj, Ernest Andrakja, Dodë Kaçaj, Xhahid Bushati, Burhan Kurti, Riza Lahi e Mehmet Gucia. Kujtoj shkrimet e mia të para të botuara në Almanakun e klubit të rinisë që drejtonte Hasan Lekaj si dhe redaktorët e gazetës lokale “Jeta e re” Vehbi Çanga, Ndue Zef Toma e Hilmi Picoka, që i mirëpritën shkrimet e mia të para. Kujtoj aq shumçka nga fëmijëria e rinia ime në Shkodër sa mund të them se këto nuk janë thjesht kujtime, por janë një jetë që gjithnjë më rri pranë sikur ka ndodhur dje.

Ju njohim si kineast, gazetar, e shkrimtar, cili nga këto profesione është më afër pasionit tuaj ?

K.Traboini: Pasioni im është e bukura, që nuk është profesion e për të cilën Dostojevski shkruante se e bukura do ta shpëtojë botën. Që i vogël më pëlqente të vizatoja e të lexoja libra pafund. Pastaj nisa të shkruaj vjersha e t’i recitoja në dritaren e katit të dytë të shtëpisë sime me zë të lartë. Ajo çfarë dua të them është se profesioni është një zgjidhje apo një rastësi, e bukura në art është domosdoshmëri. Kur kam qënë i vogël filmin e parë e kam parë në faqen e murit të shkollës fillore në Hot të Ri. Mbaj mend të kem parë fusha me grurë, lulëkuqe dhe tufa me pëllumba, tre elementë që mendoj se ma ushqyen dashurinë për të bukurën pa menduar kurrë se unë do të isha një ditë kineast, të cilën ma sollën rrethanat e nuk ishte zgjidhja ime. Kur isha student në gazetari botova një libër me tregime që miqtë ma kujtojnë edhe sot “Petalet e bajames së hidhur” i cili mori edhe çmim kombëtar inkurajues, por kur mbarova studimet më afruan punë në Kinostudio si redaktor e më pas skenarist. Punova me përkushtim e vura re se rashë në dashuri me filmin. Pastaj koha solli që të shkoja në mërgim në Greqi ku pasioni për gazetarinë m’u zgjua aq shumë sa krijova një gazetë “Egnatia”. Këtu gjen mishërim dashuria për gazetarinë për të cilën edhe jam diplomuar. Por mërgimi i gjatë më zgjoi një dashuri tjetër të madhe, poezinë, e cila është bërë bashkudhëtarja ime e përhershme kudo ku ndodhem e them do të më ndjekë besnikërisht deri në fund. Të tre këto profesione i bashkon pasioni e dashuria, i bashkon e bukura.

Ç’mund të na thoni për rolin tuaj si skenarist, pasi keni punuar për një periudhë të gjatë me filmat dokumentarë në Kinostudio?

K.Traboini: Fillimisht kam punuar redaktor në kronikë. Jo pak por dy vjet, kohë e mjaftueshme për të njohur Shqipërinë në çdo kënd të saj. Për aty dy vjet më shumë isha në terren se në Kinostudio. Kalimi si skenarist i filmit dokumentar ishte kësisoj më i lehtë, sepse kisha shumë subjekte e njohje. Që në fillimet e punës me skenarin u përpoqa të fus frymën poetike. Skenarin tim të parë e mori një regjisore me përvojë Vitori Çeli e cila e pëlqeu pikërisht për lirizmin dhe me filmin “Asdreni-poet i lulëkuqes e vegjëlisë” dolëm faqebardhë. Na nderuan me kupën e Festivalit të parë të Filmit Shqiptar. E kjo për mua ishte vërtet një satisfaksion i madh. Pastaj vijnë skenarë të tjerë si “Hasan Prishtina”. “Kolë Idromeno”, “ Kështjella e këngëve” e deri tek filmi që realizova si skenarist e regjisor “Dëshmi nga Barleti”, të gjithë këta të vlerësuar me çmime në festivale e konkurse kombëtare.

Ishte dëshirë e jotja që i vogël të merresh me artin, apo një shtysë nga dikush tjetër ?

K.Traboini:  Që kur kam qënë në shkollën pedagogjike në Tiranë kisha nisur të bëj sprovëzat e para me poezi. Mësuesja ime kujdestare Vangjeli Çomora më gjeti tek po merresha me fletoren time të shënimeve. Ishin poezi. Një ditë mësuesja më tha se do të vish në shtëpinë time të takoja të shoqin, Spiron. I shkova në shtëpi në rrugën e Durrësit e aty takova Spiro Çomorën. Më priti ngrohtë. I lexoi vjershat e mia dhe më tha se duhej të shkoja tek redaksia e gazetës “Zëri i Rinisë” me rekomandimin e tij. Mora guximin e shkova. Takova aty një njeri që e thërrisnin Loni, e ky më përcolli tek një tjetër që e kishte emrin Vath. Ky i lexoi e me dha ca vërejtje e sugjerime e më porositi të shkoja përsëri. Nuk shkova më kurrë. Vetëm më vonë kur isha ushtar në Kam të Tropojës e minatorët më flisnin me admirim për Vath Koreshin që kishte punuar disa vite si gjeolog, e kuptova se ai Vathi që kisha takuar ishte shkrimtari. Koha e solli që Vath Koreshin ta kisha koleg në Kinostudio, madje si të thuash në një raport të tillë- ai kryeredaktor për filmat artistikë e unë për filmat dokumentarë. Pra vërtet nuk e di se kur si e pse u gjënda në një hulli të tillë për artin. Ndoshta këtë do ta mësoja më vonë në vitin 1982 kur një ditë kolegu ynë i filmit në Kinostudio më tha se kishte lexuar në Bibliotekën Kombëtare, në disa gazeta të vjetra të Dom Ndoc Nikës një emër Traboini. Atje gjeta çfarë nuk e dija e nuk e prisja. Im atë kishte qënë një nga gazetarët e parë shkodranë të pavarësisë, me plot shkrime në vitin 1910-1911. Dhe më vonë kur regjisori Andrea Skanjeti më vuri në dorë një poemë me rreth 1700 vargje për kryengritjen e vitit 1911 të shkruar nga im atë në atë kohë, më vuri të mendoj se unë kisha ndjekur udhën e dëshirës së tim eti, pra pasioni i të shkruarit kishte lindur bashkë me mua përmes genit.

Sa e vështirë ka qënë për ju, të studioni dhe të shkruani librin e parë njëkohësisht ?

K.Traboini: Libri i parë ka qënë me tregime të shkruara në kohë të ndryshme, disa madje të botuara kur isha punëtor në Kombinatin e Drurit në Shkodër e disa të shkruara në kohën e studimeve. Kujtoj me respekt redaktoren Emine Sadiku që më botoi tregimet e para në faqet letrare të gazetës “Zëri i Rinisë”. Për mua që kisha qënë punëtor e kisha shkuar në shkollë të mesme njëkohësisht, nuk ka qënë e vështirë periudha e studimeve, madje ishte një mundësi e madhe. Mbaj mend se atë kohë dëshira për të shkruar ishte aq e madhe e këtë e kish pikasur bashkstudentja Zenepe Luka që një ditë më solli një libër pa kapak e me zë të ndrojtur më tha: “Merre e lexoje, por kujdes se është libri i Bilal Xhaferrit”. Atë kohë Bilal Xhaferri ishte i arratisur e konsiderohej armik. E lexova me një frymë dhe aty ndjeva poezinë në prozë dhe magjinë e narracionit. “Purpuranti” më ka lënë pa frymë. Po edhe ato tregimet me temë aktuale në rrugët malore të kthesave të Gjegjanit ku kishte punuar vetë Bilal Xhaferri, ky admirues i flaktë i dokeve, zakoneve e bujarisë së malësorëve. Një ditë përmblodha tregimet e mia e me to në dorë shkova tek Dhurata Xoxa në shtëpinë botuese ku pata fatin të kem redaktor shkrimtarin Odhise Grillo.

Ka ndikuar emigracioni në krijimtarinë tuaj?

K.Traboini: Padyshim që jeta mërgimtare lë gjurmët e veta tek krijuesi, herë si plagë e herë si dhimbje, por më së shumti si mall i zjarrtë. Në mërgim ndjehet mungesa e dheut tënd, e njerëzve të tu, mungesa e gjuhës tënde madje edhe mungesa e ajrit që në mëmëdhe të duket krejt ndryshe e jo pak herë thua se edhe ajri në vendin tim flet shqip. Pra kemi një tendosje të telave të shpirtit që pa këto mungesa nuk do të nxirrnin atë tingull të mrekullueshëm që të drithëron.

Çfarë marrëdhëniesh ke me Shkodrën ?

K.Traboini:  Nuk di si t’i shpjegoj marrëdheniet që mund të ketë njeriu me vetveten. Unë përherë jam në Shkodër, por ardhjet e ikjet e mia janë të pabujshme. Takoj një mik apo një shok, pijmë një kafe aty ku bashkohet Pedonalja me Gjuhadolin apo tek çinari i Tophanës dhe kaq. Shkoj në bibliotekë dhe u dorëzoj disa kopje për çdo libër të ri që botoj. Si të thuash u bëj me dije ekzistencën time në art dhe këngët e mia të shpirtit për Shkodrën, që nuk janë vetëm poezi apo esé të veçanta, por me kapituj të tërë, apo tituj librash që lidhen me këtë qytet që është pjesë e ngjizjes sime edhe si njeri por edhe si krijues. Mjafton t’ju sjell titullin e një libri “ Trinia ime” ku pjesa më e madhe e krijimeve lidhen me vendlindjen time. Por edhe në një nga librat e fundit “U dashka të dal natën vonë” ka një kapitull me titull “Ode për Shkodrën”. Parathënia e shkruar prej meje në këtë libër “Poetika e fëmijërisë” flet për Shkodrën gjithashtu. Mendoj se lirizmi im fryn nëpër kanatet e fëmijërisë sime shkodrane pa të cilin nuk do të isha ky që jam. Por gjithnjë siç e thashë shkoj e vij pa e bërë të dukshme prezencën time sepse ajo gjendet në krijime para se fizikisht. Ndoshta kjo është një alibi e mirë për ata që në vendlindjen time merren me artin dhe më kanë harruar.

Eseja me titull “Bukuri Shkodrane”, çfarë mesazhi përcjell, përse ky titull ?

K.Traboini:  Kam plot esé që lidhen me Shkodrën. Mes tyre edhe një pjesë e librit “Bukuri Shkodrane”, titull që merret nga një esé në të cilën jam përpjekur të nxjerr në pah bukurinë e shpirtit e të trupit të vajzave e grave shkodrane në kohën e diktaturës, kur kjo bukuri anashkalohej apo mohohej e për këtë kisha një shëmbëllesë, mësuesen time Jolanda Pogu. Mësuese Landi ishte bijë e Pogut, pronarit të fabrikës së Sapunit në Shkodër që konsideroheshin të pasur e për këtë shiheshin me sy të keq nga regjimi. Po Landi Pogu ka qënë një nga vajzat më të bukura në Shkodër e me virtyte të larta. Ajo u martua në Tiranë dhe një ditë unë u gjenda në një klasë ku ajo jepte mësim. Ishte e bukur si yll dhe unë ndjehesha krenar se ajo ishte shkodrane. Kështu i kemi vajzat ne në Shkodër u thoja shokëve të shkollës që ishin nga jugu. Mësuese Landi më pyeti dhe kur i thashë mbiemrin tim më njohu sepse kishim qënë komshinj. Koha e solli që mësuesja ime “kjo bukuri shkodrane” të gjendej dhe mësuese e vajzës sime në shkollën “Avni Rustemi” në Tiranë. Dhe një ditë më vjen vajza plot gëzim e më thotë sesa e bukur ishte mësuese Landi, më pyeti për ty e më tha se të ka pasur nxënës. E unë me krenari i thashë time bije: “Të gjitha vajzat shkodrane janë të bukura. Edhe ti je e bukur se je shkodrane”. Kjo esé mbi të bukurën përbën jo vetëm tharmin e librit tim me atë titull, por edhe lajtmotivin e krijimtarisë poetike e eseistike dhe filmike.

Përveç të lexuarit si kaloni kohën e lirë ?

K.Traboini: Nuk kam as kohë të lirë e as kohë të zënë. Liria është relative ndërsa koha ka vetëm një sens, do apo nuk do, ikën. Përpara alternativës që koha mund të ikë dhe mund të mos lërë pas asgjë, krijuesi i apasionuar është më i prirur të sakrifikojë kohën e lirë. Mua më duken paradoksale tituj të tillë televizivë si “Është koha për t’u zgjuar” apo “Jo vetëm kafe” e të tjera tororisje si këto. Arti nuk ka kohë, ai ecën bashkë me ty, edhe natën edhe ditën. Më kujtohet një episod që më tregonte Dada ime Katrinë për dajën e vet Kol Idromeno. Piktori kur erdhi në moshë të madhe nuk e zinte më gjumi, madje bënte çdo natë rrugën deri në kala, ku priste në botën e tij derisa andej nga Cukali e Maranaj niste e shfaqej dielli në lindje. Atëherë zbriste prej kalasë e shkonte të flinte. E shoqja Cina drithërohej prej meraku. Tek një artist i madh si Kolë Idromeno kohërat ishin mpleksur me ngjyrat në telajo, aty ishin edhe lindja edhe perëndimi i diellit, edhe koha e punës dhe koha e lirë e pushimit. Kjo mpleksje ndodh kur krijimi të bëhet qëllim i jetës dhe tundim i shpirtit e pa të cilin nuk e kupton ekzistencën.

Çfarë vlerësoni më shumë tek njerëzit?

K.Traboini: Tek njerëzit vlerësoj më së shumti të qënit njeri. Pra të jenë vetvetja dhe të kenë ndjeshmëri ajo që quhet më së shumti humanizëm. Cilësitë e tjera konvergojnë apo divergojnë prej raportit me vetveten si njeri. Prandaj ndodh që i miri mbetet i mirë deri në fund dhe i keqi po ashtu, megjithëse të drejtën për të ndryshuar e ka gjithkush dhe porta e së mirës gjithmonë mbetet e hapur për njerëzit.

Si e konceptoni dashurinë si poet?

K.Traboini: Do ta thosha me pak vargje të poezisë sime “Zjarri” - “Kush nuk dëshiron të digjet si yll / nuk duhet të ngjitet kurrë në qiell/qielli është vendi ku digjen planete/ edhe në dashuritë njerëzore po ashtu/ nuk mund të ketë dashuri pa djegur veten.

Po në politikë jeni përfshirë ndonjëherë ?

K.Traboini:  Fjala përfshirë do të ishte kuptimi më i keq i marrjes me politikë, sepse në politikën e djeshme e të sotme shqiptare njeriu nuk vetpërfshihet, por e përfshijnë të tjerët duke e katapultuar e lozur me të si një marionetë. Që të merresh me politikë duhet të jesh pjesë e ndonjë klani. Që të përfshihesh në qeverisje dhe aparate administrative po ashtu. Pa klan nuk ka stan. Por me politikë jam marrë e merrem, sepse politika sipas vizionit tim nuk është pronë, ajo është një mënyrë mendimi, konceptimi, është analizë e sintezë, është konkluzion që del pasi ke stududiuar një realitet social, është qëndrim ndaj së keqes dhe prioritet ndaj progresit. Në këtë sens unë merrem me politikë madje në përditshmëri dhe botoj shkrime në shtyp e libra vazhdimisht pa qënë i inkuadruar në klane që më së shumti të kujtojnë një mafie ideologjike dhe korruptive se sa një formacion që kërkon zhvillimin e përparimin e vendit tonë që ka ngecur peng pikërisht i kësaj politike qorre për nga vizioni e talibaniste për nga prakticiteti.

Keni ndonjë projekt në të ardhmen ?

K.Traboini:  E ardhmja dhe e tashmja janë pjesë e një zinxhiri ndaj dua t’i përgjigjem pyetjes si një vazhdimësi. Pas “Kujto Poetin”, 2011 dhe “100 poetë për dashurinë” dy antologji me bashkautorësi këto, kam botuar edhe katër libra në vitin e kaluar 2012, “Zhgënjimi i Ambasadorit Amerikan” ese, “Flamuri në Deçiq” libër me krijimet dhe publicistikën e babait tim Palok Traboini, libër të cilit i bëra promovime në Prizren ku ka qënë mësues e në Tuz ku ka vendlindjen, si dhe dy vëllimet me poezi që kam përmendur. Kemi realizuar me skenaristen Angjelina Xharo dhe operatorin Ilia Terpini një film dokumentar “Lirikë shpirti” për poeten shqiptaro-amerikane Iliriana Sulkuqi, premierën e të cilit e bëmë sivjet në Tiranë e në Elbasan. Po këtë vit, me mbështetjen e Institutit për Integrimin e Jetimëve Shqiptarë drejtuar nga Ilir Çumani, realizuam një film dokumentar “Djaloshi me kitarë”, për njërin prej martirëve të Revoltës së Spaçit 1973, Skënder Daja, i cili u ekzekutua në moshën 22-vjeçare. Pjesë e krijimtarisë së këtij viti janë dhe dy libra me poezi “Atdheun e kam tek porta” me krijime të reja dhe vëllimin me lirika dashurie “Dashuri” ku përfshihen 200 poezi të përzgjedhura nga dhjetë librat e mi me poezi botuar më parë. Me këto më bëhen 22 libra të botuara, nga të cilët 19 në Shqipëri e tre në Athinë.

Kur do kemi në dorë një tjetër sukses libër, me poezi, tregime ose edhe roman pse jo ?

K.Traboini: Nuk flitet për sukses, por thjesht për krijime poetike dhe publicistikë. Kam disa libra të përfunduar në dorëshkrim apo në proçes shkrimi nga të cilët “Çamëri- Zemra ime” një antologji me poezi për Çamërinë të përgatitur me poeten Fatime Kulli, “Libohova me Amerikën- afër dhe larg” një vështrim për traditat libohovite dhe jetën e libohovitëve që jetojnë kryesisht në Boston dhe Filadelfia, një vëllim me poezi të përkthyera nga autorë të huaj “Nga Safo tek Bukovski”, një vëllim me ese për letërsinë dhe natyrisht poezitë që më dalin herë pas here në shteg e unë përpiqem të mbush shportëzën time me ndjesi shpirti. Kam edhe projekte për filma dokumentarë të cilat është e pamundur të realizohen për shkak të mungesës së mbështetjes financiare. Njeriu gjithmonë bën plane e projekte, ashtu siç gjithmonë gjenden një mijë shkaqe për t’ia prishur e për të kërkuar diçka tjetër. Kërkimi e sprovëzat në fushën e krijimtarisë nuk kanë fund.

Intervistoi: Teuta Taramani

“Hermes”, 18 /12/ 2013

http://www.hermesnews.org/articoli/eksluzive.asp#sthash.3uCWv5Zy.dpuf

 ____________________________________________________

INTERVISTE NE GAZETEN MAPO, 27 maj 2014

Kolec Traboini: Skënder Daja, martiri i Spaçit që këndonte Çelentanon në burg

Intervistoi: Aida Tuci

Regjisori i dokumentarit “Djaloshi me kitarë” rrëfen historinë e 22-vjeçarit të ekzekutuar si frymëzues i Revoltës së Spaçit. “Të vetmen ëndërr që kishte, ishte të këndonte një herë të vetme me Adriano Çelentanon. Kjo ëndërr e burgosi në Spaç. Me këtë ëndërr, Daja i dha zemër revoltës më të madhe antikomuniste”.

-Thirrja “E duam Shqipërinë si Europa” është artikuluar për herë të parë në vitin 1973 në burgun e Spaçit. Për regjisorin e dokumentarit “Djaloshi me kitarë”, Kolec Traboini, ky ishte një zbulim teka hulumtonte në arkivin e Ministrisë së Brendshme. Ai ndodhej aty për të mbledhur material për realizimin e dokumentarit “Djaloshi me kitarë”, ku rrëfehet historia e Skënder Dajës, 22-vjeçarit të ekzekutuar si frymëzues i Revoltës së Spaçit. Dokumentari u shfaq disa ditë më parë premierë në Kinema Milenium në Tiranë. I realizuar nga Kolec Traboini, me bashkëskenarist Ilir Çumanin, filmi rrëfen anën njerëzore të 22-vjeçarit Skënder Daja, që të vetmen ëndërr që kishte, ishte të këndonte një herë të vetme me Adriano Çelentanon. Kjo ëndërr e burgosi në Spaç. Me këtë ëndërr, Daja i dha zemër revoltës më të madhe antikomuniste. Por ç’ ka ndodhur ato tri ditë (21-23 maj) të vitit 1973 në Spaç? Kolec Traboini tregon çfarë zbuloi në arkivin e Ministrisë së Brendshme.

Është folur dhe shkruar shumë për Revoltën e Spaçit. Ju, përse u ngacmuat të realizonit dokumentarin “Djaloshi me kitarë”?

-Sa herë që është folur dhe shkruar për revoltën e Spaçit, në çdo përkujtim, libër, shkrime, intervista etj., emri i frymëzuesit të kësaj revolte përmendej fare pak. Asnjë nuk e njihte se kush ishte Skënder Daja, i cili ishte vetëm 22 vjeç kur e pushkatuan si frymëzues i revoltës. Sa herë që lexoja për revoltën e Spaçit më kujtohej Skënderi. Prandaj vendosëm që në bashkëpunim me Institutin e Fëmijëve Jetimë të realizonim një film dokumentar për të treguar se kush ishte ky djalë. Cilat ishin ëndrrat e tij, cila ishte historia e jetës së tij…

Kush ishte Skënder Daja?

-Ai ishte një djalë me shumë talent. Ishte artist, i pëlqente të këndonte dhe i binte kitarës. I pëlqenin sidomos këngët italiane, të cilat dhe i dëgjonte. Prandaj ai kishte ushqyer një ëndërr të madhe. Ëndërronte të këndonte një herë në skenë me Adriano Çelentanon. “Ah, të këndoja një herë me Adriano Çelentanon…”, – thoshte shpesh. Por këto ishin ëndrrat e një fëmije.

Kur ishte ushtar, këtë dëshirë dhe ëndërr të fëmijërisë ai ia tregoi një shoku. Ky, një shoku tjetër e kështu me radhë, deri sa shkoi në veshin e gabuar. E raportuan se donte të arratisej për të realizuar ëndrrën e tij që të këndonte me Çelentanon. U arrestua dhe u dënua me 10 vjet burg. E çuan në burgun famëkeq të Spaçit.

Si u bë Skënder Daja frymëzues i Revoltës së Spaçit?

-Revolta e Spaçit nuk ishte e planifikuar. Ndodhi diçka. Një prej të burgosurve, Pal Zefi ishte dënuar me 30 ditë në izolim. Kur mbaroi 30-ditëshi, ai u kërkoi gardianëve që ta nxirrnin dhe t’u bashkohej shokëve, sepse e kishte kryer dënimin e tij. Por gardianët nuk donin ta nxirrnin. Atëherë ai doli dhe iu bashkua vetë shokëve. Në këtë moment gardianët kanë shkuar për ta marrë dhe shokët e burgut janë përplasur me ta. Kjo ndezi revoltën e të dënuarve në burgun e Spaçit. Të revoltuar nga mënyra çnjerëzore me të cilën trajtoheshin, të burgosurit e revoltuar shkruan një promemorie ku parashtronin kërkesat e tyre. Skënder Daja, që njihej mes tyre si një i ri me zërin e fortë dhe kumbues, u thirr që të lexonte me zë të lartë promemorien për t’ua bërë të ditur të gjithë të burgosurve. Për t’iu ngritur moralin të tjerëve në burg këndonte këngët e Adriano Çelentanos. Në fund, kur revolta po shtypej dhe morali i të burgosurve kishte rënë, Skënder Daja u ngjit në tarracë, filloi t’i binte kitarës dhe të këndonte. Për mua ky ishte një akt i madhërishëm, sepse tregon se sa fuqi morale ka njeriu mbi krimin. E vetmja armë për të mposhtur barbarinë për të ishte kënga. Skënder Daja është simboli më i fuqishëm i Revoltës së Spaçit, sepse ai ka qenë i pari në Shqipëri që ka thirrur publikisht “E duam Shqipërinë si Europa”. E ka thënë këtë në vitin 1973 dhe kjo është e shkruar e zeza mbi të bardhë në dokumentet që ndodhen në arkivin e Ministrisë së Brendshme.

Por ajo çka më ngacmoi mua si regjisor nuk ishte thjesht rrëfimi i një historie të fshehur që unë po e zbuloja. Përtej kësaj, e rëndësishme për mua ishte mesazhi artistik që do të përcillja me këtë film. Ne e ndërtuam këtë film që publiku të ngacmohet të mos rrijë indiferent ndaj kësaj ngjarjeje, por ta përjetojnë atë dhe në fund të shfaqjes të dalë me një lloj katharsisi. Ky film nuk është realizuar për t’ia përplasur në fytyrë njërit apo tjetrit. Në filmin tonë nuk bërtitet, nuk tregohet me gisht askush. Nuk kemi bërë retushim të asnjë emri që u implikua në këtë ngjarje. Të gjithë emrat e atyre që kanë marrë pjesë në këtë masakër janë të shënuar në film dhe janë të lexueshëm. Njeriun duhet ta vrasë ndërgjegjja vetë. Unë do kisha dëshirë që në shfaqjen e këtij filmi të ishin të pranishëm si bijtë e atyre që kanë qenë pjesë e asaj revolte, ashtu edhe bijtë e atyre që i kanë dënuar.

I ftuat?

-Po, i ftuam të gjithë. Asnjëri nuk erdhi nga asnjë krah i politikës, sepse siç ju thashë, ky nuk është një film që buçet urrejtje. Ky film nuk i shërben asnjërës palë. Njëra palë do që t’ia përplasë në fytyrë tjetrës, e tjera palë thotë, obobo… janë baballarët tanë. Kështu që të dyja palët refuzuan. Ky është turp! Qëllimi i këtij filmi nuk ishte as për të gjykuar njeri e as për të mohuar njeri.

Hasët vështirësi për të gjetur materialet e nevojshme për këtë film?

-Filmi ishte thuajse i pamundur për t’u realizuar, se nuk kishte qoftë edhe një foto të Skënder Dajës dhe dokumentet nuk flisnin për të si njeri. Megjithatë, gjëja e parë ishte hulumtimi në arkivin e Ministrisë së Brendshëm. Fatlumturisht, aty gjetëm dy fotografi. Njëra foto i përkiste moshës kur Skënder Daja është pushkatuar dhe një foto fëmijërisë së tij në Shtëpinë e Fëmijës. Por qëllimi ynë ishte që ne të sillnim shpirtin e Skënder Dajës dhe fatmirësisht gjetëm dhe shumë të njohur të tij që na folën për të.

MAPO, e marte 27 maj 2014