Gjyq i hapur dhe qiell i mbyllur - Iris Sojli

Iris Sojli

Gjyq i hapur dhe qiell i mbyllur

Iris Sojli

E shtrenjta ime nëna Lola,

“Bota jonë është e përbërë nga fakte, jo nga gjërat”, postulonte filozofi gjenial Ludvig Vitgenstein. Por, mesa duket, jeta është më e gjatë se filozofia; dhe gjërat e botës ua marrin “fakteve” të copëtuara mënjanë. Ndoshta këtë pat menduar gjeniu Vitgenstein para se të vriste veten në burg, në moshë të re.

Ka disa ditë që emri yt po përmendet anembanë gazetave dhe ekraneve. Na “treguan” papritur e papandehur një detaj të jetës tënde, që askush nuk e dinte. Ndoshta shprehem gabim… me siguri. Nuk bëhet fjalë për një ‘anë’ tënden, për një veti apo ves, madje as për karakteristikë të njeriut që ti ke qenë, e për mua vazhdon të jesh. Duke mos e zhveshur atë aspak nga rëndësia, po të them më mirë, se është veç një ngjarje, një “fakt”, një re nga ato që të kanë ndjekur gjithë jetën. Çfarë jete!

Për ne të gjithë çasti është delikat e i dhembshëm. Por këtë nuk e rrok dot gazetaria, as minjtë e arkivave! Na vjen çudi që dikush paska pritur dy dekada që të na “dhurojë” këtë buqetë të hidhur, por të pjesshme e mediatike. Të premtoj ama se që sot do të fillojmë të mendohemi seriozisht. Domethënë, se na takon të zhbirojmë dhe ne se qysh u bë e mundur kjo, kur t’i kishe vuajtur dënime të rënda! Se çfarë detajesh të tjera na mbahen fshehur, pas këtij scoopi të një medie të dyshimtë, e që moralin s’e ka problem prej vitesh. E sidomos: sot ne, të mënjanuarit e dikurshëm, kuptuam që e shkuara jonë (edhe e jotja) nuk u zgjidhka me terma bukuroshë, por bosh si “diktaturë”, “demokraci”, “pluralizëm” etj.!

Ti i paske dërguar atij, të cilin në vjershat e fshehura e quan “të parin e Tiranisë”, një letër me elozhe dhe i shpjegon aktivitetin tënd brenda mekanizmave të Sigurimit. E quan atë udhëheqës, i referohesh me germë të madhe, shqetësohesh për mendimin që ai mund të krijojë për ty. Kjo të bënte “pjesë, mesa duket, të të gjithë shoqërisë shqiptare të asaj kohe. Por, ndryshe nga shumica e shoqërisë, në sobën e zjarrit, asokohe, kishe krijuar një zgavër të fshehtë, ku ruaje vargjet e vërtetësisë tënde:

Unë dhe ti / Një luftë për jetë a vdekje / Nga 1955-a vazhdojmë. / As unë, as ti / Armët s’po i dorëzojmë. / Ti: Jo! Se je i pari i Tiranisë / As unë: Jo! / Se jam ushtar besnik i vegjëlisë … / Kush pra? / Le t’ia lemë Historisë!

Dhe pas tronditjes së parë që më solli ky zbulim mediatik, tani më duhet të gjej veç dhembjen që ke ndier dhe ti, kur të është dashur t’i drejtohesh me hipokrizi të rëndë Tiranit, Vampirit, Eklipsit, Palaços (sa shumë epitete i ke gjetur atij në vargjet që fshehje në plehun e luleve, në hirin e sobës, nën jorgan, një dëshmi e të cilit sot ndodhet në Muzeun e Gruas në Vjenë). Ndjek palosjen e kurrizit tënd ballë kësaj vetëtorture, që të ka kushtuar shumë më tepër se “kërbaçi” që po aq shpesh përmend se të ka rënë mbi lëkurë, mbi brinjë, mbi frymëmarrje. Shkruan në vargjet e tua rebele se edhe “nën kërbaç/më e vendosur/përmendoren “I Pamposhturi”/mundohe[sh] të skalis[ësh]…/Shtanget Tirani i tmerruar/nga eho-ja që i përplaset në fytyrë: Jo. Kjo s’mund të ndodhë kurrë/më mirë vdis!”

Ja pra që “faktet” janë fundi i kavallit; se shumë gjëra, e një gjenealogji e tërë udhëtojnë deri sa fakti të bëhet i tillë. Ja që qenke mposhtur në një moment, nëna ime e shtrenjtë. Të është dashur të mbijetosh, unë e di! Që ndoshta në gjuhën e ish-komunizmit tonë do të thotë: të kanë përdorur!? Do të doja të ishe gjallë, jo të sqaroje mediat, sepse ato janë vetëm enë; por të më siguroje për një gjë: përse të ra ty të gjykohesh nga njerëz që burgun e kanë parë vetëm në fotografi? Cili njeri mund të më thotë me siguri se para jetës do të bënte kaubojin, para gjakut të fëmijëve e para jetëve të të afërmve? Dhe se mua më duhej sot një demokraci e dyshimtë, për të arritur të shtroj, në mungesë tënde, pyetje të tilla!

Në këto ditë vuaj më shumë, sepse në vend të fantazmës hamletiane, kërbaçi më shfaqet, mu si një diell alegorik prej gome dhe propagande. Ai kërbaçi, ti e di mirë, që s’të vret vetëm brinjët, por të kopanis shpirtin. Dhe kjo është fuqia e tij më e tmerrshme. Është ai kërbaç që armiqësoi burrë e grua, vëlla e motër, nënë e bir. Ai kërbaç që ndërtoi hekura rreth ndërgjegjes sonë. Ai kërbaç që duket se mban ende të burgosur kujtesën e përbashkët. Është më e lehtë, çuditërisht, të besohet imponimi i sistemit mbi elozhet e një jete, shkruar në ngrohtësinë e një studioje, sesa pesë faqe të brishta dhe të vetme në kasollen e kompensatës, ku ti ndodheshe. Është vështirë të kuptohet e kundërta sot në vendin tonë, ku ëndrrat janë pjesë e tregut të kambizmit.

Janë shumë të paktë njerëzit që nuk e panë gishtin e regjimit t’iu drejtohet për t’i provuar. Të gjithë të tjerët, të persekutuar, spiunë, servilë, tashmë kanë nga një sekret. Dikush më të madh e dikush më të vogël. Janë ata që këto sekrete i kanë krijuar nën forcën e kërbaçit, dhe ata që e bënë nën dëshirën e karrierizmit dhe pozicionimit akut. Paçka se tashmë çdo gjë është sheshuar, është ç’ekuilibruar dhe kjo shoqëri është aq e humbur në imoralitetin e saj, sa nuk di më ç’quan engjëll e ç’quan djall. Shndërrimi i burrave kolosë, që u katandisën në leckë para kërbaçit deri sa u kthyen në kërbaçë edhe më të rëndë, është më i kuptueshëm se përkulja e një femre që deri në varr mori me vete gropën që i kish lënë në dorën e majtë një kockëthyes, bijtë e të cilit e kanë lexuar tashmë letrën tënde. Dhe është shumë më e lehtë për të gjithë, që ata që pranuan fajin e vogël, të pranojnë tani dhe fajin e madh. Mos them që e kanë për detyrë… Prandaj dhe shpagimi në këtë sistem që e mban veten për të ri, si një Dorian Gray ballë portretit të tij të fishkur, u kërkohet sërish viktimave dhe jo xhelatëve tashmë transcendentë. Ç’shpagim mund të jetë ky?

Ç’shpagim mund të presim nga një popull që në turmë gjykonte atëherë armiqtë e popullit, e tani, po në turmë u drejtohet kioskave për të përpirë e për të rigjykuar mbi tendencën e fundit që u diktohet nga gazetarka që ruajnë të vërtetat në shtëpitë e tyre dhe që i nxjerrin ato kështu rastësisht.

Ti i fale të gjithë ata: nga Nevzatët e shumtë e deri te fshatarët që të sulmonin me gurë, duke të kënduar me urrejtje këngë revolucionare, që ti vetë i kishe shkruar. Por ky është problemi që media s’ka takat ta ngrejë përmbi “faktet” dhe mjerimin e tyre mediatik: sesi komunizmi yt nuk ishte arrivizmi bolshevik i Enver Hoxhës, por idealizmi i një bote të tërë asokohe. Sesi gojët që kënduan këngët e rezistencës, nën kompozimin tënd pasionant, sot janë vrima boshe nëpër kutitë e votimit. Sesi persekutimi yt, grua idealiste humane, ndodhte në një komunizëm biopolitik, ku biografia dhe jo ideali ishin kumti i dënimit. Sesi nuk ish talenti dhe intelekti, por nënshtrimi ai që ngjiste shkallët drejt zonës së sigurisë. Sesi duke dëgjuar kompozimet e tua tani, sot e kuptoj që komunizëm nuk ka pasur fare në Shqipëri, por vetëm një izolim, veç për të fshehur mjerimin e Shqipërisë!

Ja që “kërbaçi” i sotëm duket më aktiv se ai që ti kujtove se e kishe lënë mbrapa. Sot ti je “lajm”, je “fakt”, por unë dua t’i kujtoj lexuesit se ka dy kurba të mëdha në grafikun e shoqërisë që të përfshiu ty: njëherë të volli jashtë e të burgosi përjetë; pastaj të rehabilitoi pa bërë shumë pyetje; e tani po të rendit, prapë pa shumë pyetje, në kakërdhitë e arkivave, që ne ende s’dimë se kush i bën.

Unë po të “shkruaj” nga pamundësia për të të parë si 1. një ish-partizane pastaj “armike e popullit”; 2. ish e burgosur pastaj këngëtare e ish-vegjëlisë; e sot: 3. ish-ish e burgosur …Mediat e demokracisë më “tradhtuan”: se nuk kam mundësinë as të të pyes, as të të konfirmoj, as të revoltohem realisht. Tragjedia e dytë e (ish) persekutimit politik! Ti s’je më dhe ballafaqimi i vërtetë është utopi. M’u desh kjo demokraci e çalë, e dyshimtë, për të parë një gjë të tillë.

Nuk e di në kishe dijeni ti që Lenini e ka pasur frikë Bethovenin? Që paska thënë se “nëse e dëgjoj Bethovenin, do të më duhet të ndaloj revolucionin. A mundet dikush ta dëgjojë Bethovenin, ta dëgjojë vërtet, dhe të jetë njeri i keq”? Mbaj mend që bustin e Bethovenit e mbaje si trofe të një force të mirë. E kishe gjithnjë mbi piano. Sendi i vetëm që të shoqëroi kudo. Objekti i vetëm që qëndroi dëshmitar i kësaj përkuljes tënde. E më tej, me siguri në një botë paralele, fill pas dramës tënde shkroi “Sonatën e njerëzve të mirë”. Ai të ka kuptuar, se dhe ai, ashtu si ti, i dedikoi dikur një simfoni Napoleonit, për ta tërhequr këtë dedikim më vonë. Por gazetarët lexojnë letra në arkiva, nuk lexojnë tërheqjen tënde tek “E heshtura kënga ime”!

E dashura nëna ime!

Paske ruajtur një sekret, për të cilin e di që s’mund të kesh qenë krenare. Megjithëse në letrën tënde drejt “Tiranit”, ti nuk shpreh asnjë pendesë – gjë që ka shkaktuar te lexuesit e kësaj letre një habi, e cila më habit me naivitetin e saj: si mund të tregoje ti pendesë për një kërkesë që të vinte pikërisht nga subjekti i kësaj letre? Unë e di që ti nuk mund të dëshiroje assesi ndëshkimin e një artisti, e një njeriu që lexonte Tolstoin dhe dëgjonte Rachmaninovin, ashtu si ti.

Nuk ta fsheh, u trondita shumë; dhe në çast, piedestali ku kam vendosur figurën tënde aq të shtrenjtë, u lëkund. Të pyeta me zë, të më dëgjoje vërtet: Përse? Si munde? Kush je? Por më tej lexova Kanarinën, Disonancën, Zallishten e heshtur, Makbethin, [Të heshturën këngën tënde], Njollat e zeza, Dy vargjet Eklips; Dhe them t’i gjej atje të gjitha përgjigjet.

Gazetarja fatlume, që paska mundësinë të nxjerrë nga arkivat e të marrë në shtëpi letra që një popull i tërë i pat ëndërritur, që të heqë njëherë e mirë njollat që po i peshojnë mbi kurriz, por po ia refuzojnë – që e zbuloi letrën tënde dhe të bëri kështu kurbanin e nevojës jetike për të nxjerrë në sipërfaqe dosjet, ende të fshehta, thotë se ka dhe shumë letra të tjera të shkruara nga artistë e shkrimtarë, të cilat nuk dëshiron t’i nxjerrë për aq sa ata janë ende gjallë, se nuk do të ketë peshë në ndërgjegje një traumë vdekjeprurëse që ato dokumente mund të shkaktojnë.

Por sa i drejtë është ky katarsis post-mortum? A është e vërtetë një e vërtetë jo e plotë? A do të ishte e drejtë që përkuljet e njerëzve të dalin pasi ata të kenë ikur përgjithmonë e mos të mundin të shprehin të vërtetën e tyre?

Këto pyetje, sigurisht, nuk t’i ngre më ty, tani. Ti të vërtetën tënde e ke lënë. Jo tek ato dosje, të cilave u referohemi vetëm për të rehabilituar tek-tuk ndonjë ngjarje, por në gjirin e familjes, atje ku e vërteta jote është ruajtur në dekada. Por është ende herët, unë e di, ta dëgjojnë njerëzit mbi këtë tokë atë të vërtetë.

Po të lë tani, se kam në duar librin “E dashur jetë”, të shkrimtares kanadeze Alice Munro. Është një grua 82-vjeçare që fitoi vjet “Nobelin” e letërsisë. Ndoshta dhe Kadareja ynë me prozën e madhe do ta fitojë këtë çmim të letërsisë botërore. E di që ti do t’ia uroje me gjithë shpirt. Ia uroj edhe unë, si dhe gjithë Shqipëria që po e pret si një dasmë që shtyhet e shtyhet pa afat. Po të kisha me akademinë e çmimit afrinë që kam me ty, do iu shkruaja se çmimi duhet për dikë që profetizoi, dashje pa dashje, shëmtimin e vendit të tij:

- Atë që dot s’ma jepte kush / Partia ime ti ma dhe.

E saktë: “partia” e shumëfishuar e sotme, ajo që të fut në punë, që të pastron dosjen, që të mban gjallë si gazetar…

“Demokracia është krejtësisht vulgare, deri në çastin që ajo vë saktësisht një pikë mbi i”, thotë një poet hungarez. Mua më vjen tmerr, jo keq, që ti i ke përkitur një komunizmi shterpë, fals, ku duheshin ngritur të vrarët si zombi, e ku duheshin rivrarë të rënët, që regjimi mizerje të arrinte nivelin e Eskilit, i thjeshtë, deri… në justifikim!

Nëse të patën kërcënuar ashpër me jetën e familjes; nëse të patën thënë se do të digjnin të gjallë po mos ta shkruaje atë letër, të lutem shfaqmu në ëndërr, me gjithë “njollën”, e ma thuaj, që ta di, para gazetarkave, para vuajërizmave të shkrimtarëve në pleqëri të shtyrë…

Mesa duket i kemi nevojë pritjet. Po ta vësh re, ne kemi qenë gjithmonë në pritje që të ndodhë diçka e rëndë…

Dhe po e lë pa përshëndetje këtë letër. Ty nuk të them dot kurrë Lamtumirë!

Gazeta Shqip 2 Maj 2014  

--------> Tallava me librin e Rudina Xhungës * - nga Petrit Ymeri 
http://oraeshqypnise.blogspot.com/2014/04/tallava-me-librin-e-rudina-xhunges-nga.html