IA MBRRITËN BIJTË E OSMANIT
 |
| Aurel Plasari |
Periudha
e sundimit osman për jug-lindjen europiane fillon nga viti 1354 dhe
vijon deri më 1912, kur nga territoret e fundit të tërheqjes së
Perandorisë krijohej shteti shqiptar. Rebelimet, madje luftërat e
popujve të ndryshëm për të mos u përfshirë në këtë Perandori të re apo,
mandej, për autonomi a pavarësi brenda vetë Perandorisë janë të gjitha
pjesë e historisë osmane të jug-lindjes europiane. Por nuk janë e gjithë
historia…
Nga: Aurel PLASARI
Një Selgjuk, shumë selgjukë
Stereotipat e filmave apo librave shqiptaro-sovjetikë mbi një histori
osmane mbushur vetëm me “zjarre” dhe “hekura” bëjnë pjesë, mirëfilli,
në arsenalin e një historie me “realizëm socialist”. Periudha e sundimit
osman për jug-lindjen europiane fillon nga viti 1354, kur turqit
kapërcyen Ngushticat, dhe vijon, pa shkëputje të mëdha, deri më 1912,
kur nga territoret e fundit të tërheqjes së Perandorisë krijohej shteti
shqiptar. Rebelimet, madje luftërat e popujve të ndryshëm për të mos u
përfshirë në këtë Perandori të re apo, mandej, për autonomi a pavarësi
brenda vetë Perandorisë janë të gjitha pjesë e historisë osmane të
jug-lindjes europiane. Por nuk janë e gjithë historia. Shfaqja e turqve
selgjukë në portat lindore të Gadishullit tonë, si dhe depërtimi i tyre
në të, kanë një histori të vetën, pak të njohur, shpesh të nënshtruar
“tabuve”.
Ndër autorët të cilët kanë ndihmuar që marrëdhëniet e popujve të
jug-lindjes europiane me organizimin perandorak osman të keqkuptohen, si
dhe të keqinterpretohen, ka vendin e vet edhe Marx-i (Vepra, IX, bot.
rus). Duke u marrë gjerësisht me “çështjet e imperializmit”, “regjimet
feudale e militariste”, “proceset e shfrytëzimit” etj., ai e thjeshtoi
edhe historinë e Perandorisë osmane brenda një suaze të tillë. Duke u
shtuar “mësimeve” të Marx-it ato të një mendimtari tjetër, që zbriste
edhe ai në fushën e osmanologjisë, N.G. Çernishevskit (I.M. Borozdin:
Çernishevskij mbi rrethimin dhe marrjen e Kostandinopojës nga turqit,
1953), historiografia sovjetike krijoi stereotipat e veta për turqit
selgjukë, osmanët dhe Perandorinë që ata organizuan në jug-lindjen
europiane së toku me popuj të tjerë. Pa dyshim që edhe këta stereotipa
kanë ushtruar ndikim në prishjen e shembëlltyrës së raporteve Orient/
Oksident përgjatë historisë së Europës.
Shumë kohë para se të kalonin në Europë, të vendoseshin në
gadishullin e Hemit (të cilin do ta quanin Ballkan) dhe të pushtonin
Kostandinopojën (të cilën do ta quanin Stamboll), turqit kishin kaluar
nëpër një proces të gjatë evoluimi. Së paku tri qytetërime historike:
pers, arab dhe bizantin kontribuan me prurjet e veta për të përgatitur
sundimin e tyre të ardhshëm. Emri “turq” dëftonte në krye të herës një
grup fisesh të lidhura mes syresh për luftë dhe pushtime. Më të
rëndësishmet ndër to jetonin si nomadë në rrafshnaltat e Altait dhe
stepat e Aralit. Në fillim të shek.VI
një pjesë e turqve u ngulitën dhe formuan një shtet që vendosi
marrëdhënie edhe me Perandorinë romane të Lindjes. Në shek. XI një
komandant i dalluar mbi të tjerët, me emrin Selgjuk, u pavarësua dhe
formoi një dinasti që do të quhej “e selgjukëve”. Këta selgjukë ngritën
në Azinë e Vogël një kryeqytet si Konja, qendër e rëndësishme kulturore e
botës islamike.
Prej gjysmës së dytë të shek. XI, turqit selgjukë zbuluan në krahun
lindor të Bizantit një kufi të mbrojtur relativisht keq: falë
agresioneve të përsëritura të perëndimorëve, nga njëra anë, dhe të
dyndjes hungare në Danub, nga tjetra. Qysh në këtë kohë Perandoria, që
tanimë i kishte këta turq “fqinj”, ishte e detyruar të jepte e të merrte
me ta, madje të bënte me ta aleanca. Kur Frederik Barbarosa me
“gjermanët” e tij vihej në rrugë drejt Bizantit, pa e fshehur planin për
të shtënë në dorë kurorën e Komnenëve, ai hyri në negociata me turqit e
Konjës; por u befasua kur mori vesh që Bizanti e kishte bërë këtë gjë
para tij (Frolow, 176). Ajo çfarë “Mjekërkuqi” s’mund ta kuptonte ishte
që vetë politika agresive e tij dhe e trimave perëndimorë si ai e
shtynte Bizantin “në krahët” e sulltanit. Së paku qysh në kohën e Aleks
Komnenit, si na e dëshmon Anna (Aleksiada, I, 4, 6 etj.), turqit
selgjukë thirreshin si aleatë në betejat që zhvillonin perandorët kundër
vasalëve të pabindur ose ushtarakëve të rebeluar.
Në dhjetëvjeçarin e tretë të shek. XIII, domethënë kur Perandoria
romane e Lindjes ishte e rënë dhe territoret e saj qenë ndarë mes
“latinëve”, selgjukët përfituan për të ndërmarrë marshimin drejt detit
Egje. Ndërkohë edhe një tjetër fis, drejtuar nga njëfarë Ertogrul
afrohej nga Azia qendrore drejt perëndimit, futej në Azinë e Vogël për
t’u vënë në shërbim të sulltanit të Konjës. Si shpërblim për shërbimet,
sulltani i caktoi këtij fisi një territor të vogël, i cili u zgjodh jo
larg Kostandinopojës. Për historinë e ardhshme të Europës do të dukej si
një “zgjedhje” fatale.
Osmani, bijtë dhe bashkëpunëtorët
Kryetari i këtij fisi pagan, i quajtur Othman ose Osman (1259-1326),
bir i Ertogrulit, përqafoi për vete dhe për fisin besimin musliman
(Grousset, 274). Ky përqafim bëhej në momentin e duhur: nga fundi i
shek. XIII Osmani përfitonte nga kriza e sulltanatit të Konjës, të
shtrënguar në luftë mes mongolëve të Persisë dhe mamlukëve të Egjiptit,
për të forcuar pushtetin e vet. Për këtë arsye, fillimi i shek. XIV
llogaritet si periudhë e afirmimit të “osmanëve” në Azinë e Vogël. Ishte
koha kur Perandoria e “çliruar” nga latinët po restaurohej njëfarësoj
nën Paleologët, por mbi gadishullin e Anadollit ajo praktikisht s’kishte
më kurrfarë kontrolli.
Ndër historiografitë e rajonit tonë, historiografia greke dallohet
për stereotipat me të cilat e ka veshur fuqizimin e osmanëve dhe
depërtimin e tyre në territoret e ish-Perandorisë. Realiteti i fakteve
historike tregon se bashkëpunëtorët e parë dhe ndihmësit më të afërt të
osmanëve në periudhën e fuqizimit të tyre dhe të ngritjes në pushtet,
qenë grekët. Shoqëria greke e Anadollit kishte qenë në takim të
drejtpërdrejtë dhe të vijuar, së paku qysh nga shek. XI, me shoqërinë
turko-muslimane të ndodhur aty. Nga ana tjetër, edhe në kryeqytetin e
Perandorisë, prej shek. XI, gëlonin rëndom muslimanë si të dërguar
zyrtarë, ambasadorë, dijetarë, tregtarë etj. Posaçërisht në shek. XII,
kur Bizanti u pa i shtrënguar t’u kërkonte ndihmë muslimanëve për t’u
mbrojtur nga armiqtë e përbashkët kryqtarë, grekët dhe turqit u ndodhën
në fakt në të njëjtin kamp. Me shfaqjen e osmanëve, për shoqërinë greke
nuk ishte e vështirë të kuptonte se ajo kishte me ta shumë gjëra të
përbashkëta, madje më shumë se me çdo popull tjetër jogrek të
ish-Perandorisë. Bashkëpunimi bëhej, kështu, i vetvetishëm.
Osmani zuri vend mes nëntë trashëgimtarëve të dinastisë së zhdukur të
selgjukëve (1288-1326) duke u bërë edhe themelues i shtetit që mbas
kësaj do të quhej “osman”. Ai e njohu dhe e pranoi qysh në krye nevojën e
bashkëpunimit me grekët. Kjo në fillim s’kishte lidhje me islamizimin.
Bashkëpunimi niste nga niveli më i ulët, nga ata që shërbenin në oborrin
e sulltanit, dhe vijonte me të integruarit në gjithë administatën dhe
në çdo institucion. Islamizimi ishte një shkallë e dytë; ai e
lehtësonte, doemos, karrierën e prozelitëve. Por edhe kjo shkallë nuk
ishte e fundit: mbas saj vinte ajo e osmanizimit të grekëve, proces
historik mjaft origjinal gjatë shekujve XIV-XV. Procesi i osmanizimit
mori vrull të madh sidomos ndër elitat greke me sundimin e birit të
emirit Osman, Orhanit, d.m.th. ende para shtrirjes së osmanëve në
Europën jug-lindore.
Për Orhanin, që do të braktiste emërtimin modest të “emirit” dhe do
të merrte atë të “sulltanit” (1326-1359), historia tregon se qysh në
moshën njëmbëdhjetëvjeçare e kishin martuar me një greçkë shumë të
bukur, të cilën burimet osmane e quajnë “Nilufer-Hatun” (pak a shumë:
Zonja Zambak). Kur u rrit, më 1345, për t’i forcuar marrëdhëniet me
shtëpinë perandorake të Kostandinopojës, Orhani mori një nuse të dytë
greke, dhe pikërisht bijën e madhe të perandorit Kantakuzen, Teodorën.
Një hollësi për t’u mbajtur: nusen nuk e kërkoi ai, por vetë perandori
Joan ia ofroi dorën e së bijës për t’i kërkuar mbështetje kundër serbëve
të Stefan Dushanit që përgatiteshin të marshonin kundër Kostandinopojës
(De la Jonquière, 63). Simbas R. Guilland-it, “ajo mbas gjithë gjasave
ishte nënë e princit Halil Çelebi, që u martua qysh shumë i ri me një
bijë të perandorit Joani V Paleolog” (Europa, 302). Po ky autor sjell
edhe një përshkrim “piktoresk” simbas kronikave të kohës: “Kur Orhani
dhe katër bijtë e tij i erdhën për vizitë Joanit IV Kantakuzen,
basileusi dhe mysafirët e tij u ulën për të hangër së toku dhe basileusi
me dinjitarët e tij të lartë ndenjën në hallinë ku qenë shtruar për të
hangër mysafirët” (f. 399-400).
Ky bashkëpunim deri me anë krushqish dhe martesash është një tregues
më shumë për thellësinë në të cilën kishin depërtuar njëra te tjera
shoqëria greke dhe ajo turke. Aq rëndësi duket se i jepte këtij
bashkëpunimi dinastia osmane, sa ajo qysh prej fillimeve të veta lejoi
t’i dobësohej progresivisht trashëgimia antropologjike turke. A.H.
Lybyer-i në librin Qeverisja e Perandorisë osmane në kohën e sulltanit
Sulejman të Madhnueshëm (Cambridge 19313, 17), ka bërë një llogari
kërshërore: duke filluar prej sulltan Orhanit, ekzogamia e praktikuar
sistematikisht nga gjithë mbasardhësit e tij mund të thuhet se pati bërë
që, mbas njëzet sulltanësh, dinastia osmane të mos përmbante më veçse
një të miliontin gjak turk ( ½ në fuqi të 20-të).
Historiani i periudhës së parë osmane, H.A. Gibbons, e pohon në
mënyrë të shtjelluar se si këta transfugë grekë kontribuan ndjeshëm në
fuqizimin dhe mandej ngritjen e fuqisë osmane, në formimin e një “race
të re”, madje duke furnizuar “ide politike” që do të shpinin në
themelimin e një perandorie të paracaktuar për të zënë vendin e Bizantit
(Themelimi, 49). Specialisti i Levantit R. Grousset e sintetizon
dukurinë kështu: “Duke tërhequr renegatë të ndryshëm, duke rrëmbyer dhe
rekruatuar fëmijë të shumtë të krishterë për shërbimin ushtarak, duke
rrëmbyer gjithashtu vajza të shumta greke dhe sllave, të caktuara për
t’u bërë nënat e brezave të rinj osmanë, trupat turke e shtinë në dorë
Ballkanin falë elementëve ballkanikë” (Europa e Levantit, 609-610). Nga
një tjetër anë, ndër shumë të rrallët historianë grekë që e kanë
“pranuar” këtë proces integrimi, B.G. Spiridonakisi e vler ëson atë
kështu: “Fakti më i shënueshëm i historisë së marrëdhënieve greko-turke
në shek. XIV është integrimi progresiv i elementëve grekë në ushtrinë,
në administratën dhe në shoqërinë osmane [...] Gjatë kësaj epoke
menteshë për themelimin e shtetit osman, grekët shërbyen si trupa
ndihmës të ushtrisë osmane, së cilës i bënë shërbime të paçmueshme: ata i
ndihmuan sulltanët në mënyrë konkrete për të ndërtuar shtetin e tyre
dhe për ta administruar atë” (Katër shekuj, 213).
Ky proces varej domosdoshmërisht edhe prej politikës liberale/
toleruese të osmanëve të parë. Toleranca fetare ishte një rregull dhe
mungesa e paragjykimit “racor” ishte karakteristikë prej zanafillës
legjendare të emiratit të Osmanit, d.m.th. qysh para se osmanët të
merrnin sulltanatin. Edhe kur osmanët u ngritën në fuqi, si rregull ata
nuk ngulmonin në dallimet mes muslimanësh dhe të krishterësh. E gjitha
kjo lidhej me situatën konkrete të përbërjes së popullsive në territoret
që shndërroheshin gjithnjë më shumë në “osmane”. Ja si e përmbledh një
kësi situate, gjatë shekullit të parë të Paleologëve, një autoritet i
historisë bizantine: “Ndërsa në një territor të pushtuar nga turqit
grekët gëzojnë një liri fetare pak a shumë të plotë, zgjedhja dhe
shugurimi i peshkopëve nuk pengohen aspak dhe kulti ortodoks celebrohet
normalisht, në Athinë përkundrazi princërit latinë para tyre nuk kishin
lejuar asnjë hierarki ortodokse dhe e kishin dëbuar prej kishës së tij
metropolitin Dosité” (M. Viller, 538, shën. 3).
Gjatë kësaj periudhe është tregues i përgjithshëm për osmanët ajo që
në anglishten bashkëkohore quhet open-mindedness, d.m.th. mendësi e
hapur, e lirë. Deri atje mbërrinte kjo open-mindedness, sa sulltanët nuk
kishin kurrfarë kompleksi të mbanin në oborrin e tyre specialistë grekë
gjithëfarësh, deri edhe mjekë që kujdeseshin për shëndetin e tyre
vetjak, çfarë do të ishte e pakonceptueshme për një sovran bizantin, le
më për një mbret ose princ “perëndimor” që të kishte besim të tillë te
një “turk”. Me gjithë procesin e ndërrimfesë, që do të merrte vrull kohë
mbas kohe në Perandorinë e ardhshme osmane, duhet pranuar se osmanët
nuk patën asnjëherë një program të saktë sa i përket prozelitizmit
fetar. Madje, po të vështrohet me vëmendje ngritja dhe përparimi i tyre
në Europën jug-lindore, Islami më së shumti u dha osmanëve “pretekstet”
për të cilat ata kishin nevojë që të nises hin në pushtimin e “botës së
krishterë”.
Në një situatë si kjo bashkëpunimi, Orhani nuk e pati të vështirë të
fillonte “politikën e re” ndaj mbetjes së Perandorisë: atë të
inkursioneve ushtarake. Osmanët shtinë kështu në dorë Bityninë, Brusën
(1326), Nikenë (1331), Nikomedian (1336-1337), deri edhe Galipojën
(1354) në bregun europian të Dardaneleve. Kjo ishte “shtënia në dorë e
Ngushticave”. Duke siguruar kontrollin e tyre, ata i hapën vetes portën
për depërtimin në Europën jug-lindore . I biri i Orhanit, Murati I
(1360-1389), merrte më 1373 Manastirin, më 1383 Sofjen, më 1385 Krujën
dhe Shkodrën, më 1386 Nishin, ndërsa më 1389 shpartallonte “aleancën e
krishterë” në fushën e Kosovës. Serbia dhe Bullgaria u bënë vasale të
osmanëve, të cilët shtynë kufirin kështu deri në Danub. Serbët, prej
këtij momenti, u shndërruan në furnizues të ushtrisë osmane; ata morën
pjesë në të gjitha fushatat e osmanëve dhe qëndruan në shërbim të tyre
deri në rrethimin e fundit të Kostandinopojës (1453) (Mijatovich, 133,
140).
Osmanët iu përgjigjën me rreptësinë më të madhe një “kryqëzate”
ballkanike, të organizuar prej perëndimorëve nën udhëheqjen e Zhanit pa
Frikë (bir i Dukës së Burgonjës), mareshallit Busiko (Boucicaut) dhe
admiralit Zhan të Vjenës. Beteja u zhvillua në Nikopojë, më 25 shtator
1396. Ushtria e sulltan Bajazitit përbëhej prej turqish dhe të
krishterësh të osmanizuar, kryesisht serbë. Perëndimorët iu nënshtruan
aty një masakrimi që nuk e kishin njohur ndonjëherë. Dymbëdhjetë mijë
robër u therën në sytë e sulltan Bajazitit sa pa perënduar dielli. Kohët
kishin ndryshuar: “kryqtarët trima” s’kishin të bënin më me trupat e
perandorëve skofiarë të Kostandinopojës. Kjo betejë, dhe jo aspak ajo e
Kosovës mbi të cilën ngulmohet me të tepërt, përcaktoi fatin e Orientit.
Ndonjë autor i rrallë, si njohësi i mirë i Levantit R. Grousset, e ka
pranuar shkoqur: “Beteja e Nikopojës qe një shpar tallim europian” (f.
278).
Nga 1399-1404 osmanët do të hapeshin në krejt Greqinë kontinentale.
Vetëm mbas kësaj do të vinte një “ndërkohë pushimi”, kur ata do të
tërhiqeshin të zënë siç qenë në Lindje, në luftë me mongolët, d.m.th. me
Timur Çalamanin (Lengun) i cili do ta vononte edhe ½ shekulli pushtimin
e jug-lindjes europiane.
Tërheqja lindore
Të shtrënguar si me darë mes një Trake tanimë osmane dhe një Bitynie
po osmane, perandorët e Perandorisë së mbetur ishin të interesuar për
marrëdhënie të mira me osmanët. “Fqinjët” tani vinin të ftuar gjithnjë
më shpesh prej tyre, ndonjëherë edhe prej princërve ballkanas në betejat
shoqi kundër shoqit. Më 1335-1336 Androniku III Paleolog merrte
mercenarë turq për të bërë inkursione si kundër “piratëve perëndimorë”
në brigjet e Perandorisë, ashtu edhe kundër shqiptarëve (Nic. Greg., I,
2, 53). Turqit i thërriste për ndihmë edhe nëna-perandoreshë Anna e
Savojës, për të luftuar Kantakuzenin që i zinte fronin e të birit të
mitur (Spiridonakis, 228). Edhe vetë perandori Kantakuzen i përdorte
turqit si në luftën kundër të dhëndrit Joan Paleologu, ashtu dhe për të
hequr qafe gjenovezët më 1336, kundër shqiptarëve më 1341 (Kantak., II,
3, 12). Më 1358 turqit, që Kantakuzeni dorëpër dorë i quante “persë”, i
ftonte despoti i Epirit Niqefor II për të luftuar po kundër shqiptarëve
(Epirotica § 4). Më 1380 turqit i kërkonte edhe despoti i Janinës, Thoma
Preluboviqi, për të shtruar shqiptarët e Gjin Bua Spatës (Epirotica §
23). Madje edhe rioshi fiorentin Esau Buondelmonte, i gdhirë despot i
Janinës prej martesës me të venë e Preluboviqit, për të luftuar
shqiptarët e Spatës u mësua t’i lypte ndihmë ushtarake sulltan Bajazitit
I (1389), me të cilin vendoste lidhje të ngushta (Epirotica § 32). Do
të vijonte kështu deri kur Janina më 1431, për t’i dhënë fund
rivalitetit mes sunduesve vendës, t’u nënshtrohej osmanëve
vullnetarisht. Në këtë mënyrë, vëren H.A. Gibbons-i, osmanët erdhën e u
bënë “të domosdoshëm” për Perandorinë (f. 92).
Nga një pjesë e historiografisë është bërë traditë të përmendet, në
këtë mes, edhe rasti i një princi shqiptaro-frëng, Karl Thopisë, i cili
më 1385 i paskësh thirrur turqit për ta ndihmuar në luftën kundër të
kunatit, prijësit sllavo-shqiptar Balsha II (Balša Balšic), i cili i
kishte marrë Durrësin. Simbas kësaj tradite, turqit e ndihmuan Karl
Thopinë t’i kthehej qyteti i tij, mandej mbetën zotër disa visesh
shqiptare. Kjo traditë duket ta zërë fillin në një interpretim subjektiv
bërë ngarjes nga historiani i Balshëve G. Gelcich, në Zeta dhe dinastia
e Balshëve (1899, 133-134) ose nga A. Galanti, autor i një vepre shumë
të vyer, Shqipëria, të vitit 1901 (f. 124). Këtë commonplace e kanë
përsëritur historianë me rëndësi, si K. Jirecek-u në disa punime të
vitit 1916 (Die Lage, 163; Valona, 179 etj.), A. Gegaj në veprën
Shqipëria dhe pushtimi turk në shek. XV (1936, 18-19), Co rdignano në
Shënime historike mbi Shqipërinë (1937, nr. 4, 114) Hartuesit e Burimeve
(1962) janë treguar të kujdesshëm ndaj këtij momenti duke shënuar
vetëm: “Pas inkursionit të madh që kryen në vitin 1385, kur u përzien në
luftën feudale midis Karl Thopisë dhe Balshës II, turqit u dukën
përsëri më 1388 përpara Durrësit…” (II, 196). A. Ducellier-i, që njëherë
e ka pasë përmendur këtë rast, në një punim të vitit 1981 i është
kthyer atij për të shënuar: “Me gjithë pikëpamjen e përgjithshme, duket
me pak gjasë që princërit shqiptarë në luftë të kenë thirrur turqit për
ndihmë” (Ekonomia, 7). Ajo çfarë mund të pranohet si e dëshmuar
historikisht është se, mbas betejës së Savrës, ku Balsha II u vra, Karl
Thopia e mori së rishti Durrësin që ia kishte pushtuar i kunati, i cili e
kishte shpallur veten “dukë i Durrësit” me një dokument në sllavisht
(“duka drackii”) simbas botimit të Novakovic-it (Spomenik, nr. 197).
Impulsi i Perëndimit
Gjatë fushatave të tyre për t’u shtrirë në Europën jug-lindore, në
fillim sulltanët kishin menduar se qëndresën e shqiptarëve mund ta
shtypnin me po atë lehtësi me të cilën kishin vepruar ndaj popujve të
tjerë të rajonit. Por, sidomos mbas disfatave që pësuan trupat e Muratit
I, ata do të kuptonin se pushtimi i Shqipërisë nuk ishte një problem i
njëjtë me atë të pushtimit të viseve greke, bullgare apo serbe.
Mbasardhësve të Muratit I, Mehmetit I dhe Muratit II, do t’u duhej të
shtinin në punë taktika të tjera ndaj shqiptarëve, të cilët e refuzonin
përfshirjen në njësinë e re perandorake që po vinte duke u përftuar me
rënien e Perandorisë së mbetur.
Ky refuzim i ka dhënë shkas një vargu pikëpyetjesh, të cilat shfaqen
më shumë në shkrime publicistësh se në punime historianësh. Pyetjet
ngrihen pak a shumë kështu: Si ka mundësi që popujt e tjerë iu shtruan
fuqisë osmane, ndërsa shqiptarët jo? Pse prijësit e tjerë ballkanikë e
pranuan statusin e vasalitetit, ndërsa prijësit shqiptarë do ta
refuzonin atë, madje me armë në dorë? Si ia nxente mendja Skënderbeut
që, me një ushtri prej 15.000 vetësh, t’i kundërvihej fuqisë më të madhe
ushtarake të kohës, asaj të sulltanëve me ushtri prej 150.000 vetësh? A
nuk kishte, në këtë refuzim, diçka që “nuk shkon”? Një osmanolog në zë,
si H. Kaleshi, e parashtron këtë kontrast duke e quajtur qëndresën
shqiptare “të pashembullt dhe ende sot të pakuptueshme dhe të vështirë
për t’u shpjeguar” (Disa të dhëna, 211).
Të kujtojmë se në vargun e pyetjeve të mësipërme nuk ka thuase asgjë
të re. Moskuptimi i këtij refuzimi është, së paku, pesëqind vjet i
vjetër, dhe e zë fillin te vetë ata që refuzoheshin. Të parët që e kanë
shprehur kanë qenë kronistët osmanë, të cilët janë rrekur t’ia gjejnë
shpjegimet brenda kufijve të botëvështrimit të tyre. Duke përshkruar
“konsultën” e sulltanit me Hamzë Kastriotin, Hoxha Saddudini tregon në
kronikën e vet se vezirët i quanin shqiptarët një “popull tekanjoz”. Në
një vend tjetër po ai shton: “Ky popull është shumë i çuditshëm. Po të
punohet me nder dhe drejtësi, ai dëftohet besues ndaj atij që i sillet
me besim, kurse ndaj atij që e trajton armiqësisht i zgjidh punët me
shpatë” (Tacu t-Tevarih). Më vrazhdë vihet në dukje kjo situatë në
kronikën e Tursun Begut: “Zhgani shqiptar është krijuar për të
kundërshtuar, për të mos iu nënshtruar askujt, për të ngritur krye”
(Tarih-i Ebu l-Fet’h). Për shqiptarët që nuk dorëzoheshin gjatë
rrethimit të Krujës, ai thotë: “Deri atje kishte mbërritur mllefi i
armikut të mallkuar, sa hangri qentë, macet dhe gjithë kandrat…” (po
aty). Një tjetër kronist, Idris Bitlisi, bën një përkufizim sintetik:
“Sigurisht mes të pafeve të Rumelisë dhe mes banorëve të atyre viseve,
nuk ka popull aq të ashpër sa ky popull rebel” (Hest Bihist). Më tej:
“As në kohën e të pafeve, as në kohën e Islamit, nuk janë nënshtruar
vullnetarisht dhe s’kanë pasur farë respekti për asnjë urdhër dhe asnjë
ndalim të sulltanit dhe te pushetit mbretëror” (po aty). Këso shembujsh
ka me shumicë.
Shpjegimet e shumta, dhe më se një herë të ndryshme, që i kanë bërë
historianët këtij refuzimi fillojnë me konfiguracionin e thyer fizik të
vendit të shqiptarëve dhe përfundojnë me nxitjet e “qëndresës” nga ana e
Papatit dhe legatëve të tij. Njëra ndër arsyet e këtij refuzimi, madje
arsye dore së parë, e cila është vështruar më pak, mendoj se është ajo
që në njërin nga shkrimet e përparshme e përmenda si “impulsi i
Perëndimit”. Është fjala për një impuls të përftuar te shqiptarët gjatë
marrëdhënieve të tyre pikërisht me Perandorinë romane të Lindjes.
E kam shpjeguar tanimë se si në jug-lindjen europiane Perandoria
romane e Lindjes kishte nevojë kryesisht për bregun e Adriatikut dhe për
rrugët që e lidhnin me të. Një nevojë e tillë e Kostandinopojës u bë
shkaku numër një i integrimit të shqiptarëve në Bizant, por njëherësh
kjo pozitë gjeopolitike e shqiptarëve u bë edhe motivi kryesor i
shkepjes së tyre gjithnjë më të madhe prej Bizantit nën ndikimin e
“impulsit të Perëndimit”.
Prirja e shqiptarëve për t’i ikur Lindjes dhe për ta bërë jetën me
Perëndimin mund të quhet e filluar qysh prej momentit kur perandorët
romanë i kaluan ata artificialisht me Kostandinopojën. Por, së paku prej
vitit 1204, kur perëndimorët i ndanë mes syresh territoret e
Perandorisë së rrëzuar, shqiptarët shfaqeshin sheshit në rajon si prijës
të depërtimit perëndimor veshur në petkat e “latinit”. Procesi duhet
përfytyruar i përkundërt me atë që do të zhvillohej në Bizant, ku
urrejtja për “latinin”, dhe jo ajo për “turkun”, u shndërrua në element
përbërës të “ndërgjegjes kombëtare bizantine”. Prej këtij momenti
shqiptarët llogariten të dalluar prej Bizantit dhe larg “ndërgjegjes
bizantine”. Nga shek. XIII dhe më mbas mund të renditen me shumicë fakte
historike që e dëshmojnë distancimin e shqiptarëve si ndaj
“bizantinëve”, të cilët tanimë për ta s’qenë veçse “grekë”, ash tu edhe
ndaj sllavëve. Iorga këtë proces e përshkruan kështu:
“Nën një flamur të huaj ose nën një tjetër, nganjëherë edhe pa asnjë
flamur, këta shqiptarë një pjesë e të cilëve ishin vllehë, ushtronin në
fakt një veprim latin ngadhënjimtar në gadishullin e Ballkanit. Në këto
rajone, ku dinastitë që vijnë njëra mbas tjetrës përbëjnë një kaos të
vërtetë edhe për gjenealogjistët më të sprovuar, për të sqaruar situatën
do të mjaftonte t’i shihje këta shqiptarë tek zëvendësonin serbët dhe
grekët si sundimtarë të Epirit e të Thesalisë, për t’u hapur rrugën do
italianëve me prejardhje napoletane, martuar me princesha greke dhe
spitulluar me të gjithë titujt dinastikë të analeve bizantine. Mes
këtyre zotërinjsh që vijnë e ikin ka të tillë me cilësi aq të
ngatërruara, sa prej kronikave të thjeshta e naive të vendit cilësohen
se janë, në të njëjtën kohë, serbë, shqiptarë dhe vllehë, por që ndjekin
një impuls i cili nuk është as serb, as sh qiptar, as vllah dhe as
grek: impulsin e Perëndimit” (Forma, 187).
Me betejat antiosmane të shqiptarëve, sidomos në shek. XV, ky “impuls” do të mbërrijë një kulm të realizimeve të veta.
Qëndresa si refuzim
Në burimet e historisë së Shqipërisë, për shek. XIV regjistrohen edhe
dy dokumente të rralla, që njihen si “Anonimi i Gorkës” (nga emri i
botuesit) i vitit 1308 dhe Relacioni i hartuar prej arkipeshkvit të
Tivarit, Guljelmit të Adës, në Avinjon më 1332 për dukën e Burgonjës,
Filipin VII Vallois. Për të dyja këto dëshmi duhet thënë se ato bëjnë
pjesë, në të vërtetë, në dokumentacionet përgatitore për kryqëzata të
reja, që i ideonte Perëndimi, pikërisht si ajo e vitit 1396, e udhëhequr
prej birit të dukës së Burgonjës, Busikoit (Boucicaut) apo Zhanit të
Vjenës. Anonimi i 1308-s sqaron se Shqipëria tanimë është angjevine, atë
e qeveris princi i Tarentit, i cili “e ka atë me vullentin e lirë të
atyre zotërinjve të vendit që e pranuan atë vullnetarisht për kryezot të
tyre nisur nga dashuria e vetvetishme që ata kanë për galët” (Anomymi,
26). Koncepti “dashuri e vetvetishme ” duket si përftesë e regjistrit
shpirtëror të një kleriku; por ai gjithsesi s’mund të trillohej nga
asgjëja, sikur Anonimi të mos kishte ndeshur ndër shqiptarët një
dispozim properëndimor. Ndërsa Arkipeshkvi i Tivarit përshkruan
urrejtjen e shqiptarëve ndaj sllavëve: “çdonjëri syresh do të shuguronte
duart në gjakun e sllavëve, po të shihnin ndonjë princ të nisur nga
Franca që do të vinte tek ata dhe ata do ta bënin udhëheqësin dhe
komandantin e luftës kundër të sipërpërmendurve sllavë të mallkuar,
armiq të së vërtetës dhe besimit tonë” (Historianë armenë, 484);
njëherësh edhe ai nënvizon dispozimin properëndimor të shqiptarëve
ushqyer, simbas tij, nga Kisha e Romës nën dëgjesë të së cilës ishin.
Po ta llogarisësh këtë kontekst, atëherë shfaqet më e kuptueshme
dukuria e këtij refuzimi e emërtuar si “qëndresë antiosmane” e
shqiptarëve. Tradita perëndimore, e thjeshtuar si “latine”, bëhej
pengesa numër një për pranimin e osmanëve si pushtues dhe sundues të
rinj. Sado me elemente disparate, kjo traditë e ngulitur prej
marrëdhënieve me normanë dhe amalfitanë, napoletanë dhe venedikas,
sidomos me angjevinë dhe deri “navarrezë”, kontrastonte me atë çfarë
sillnin bijtë e Osmanit nga gadishulli i Anadollit. Si një mekanizëm që
funksionon vetvetishëm, kjo traditë do t’i pengonte shqiptarët qoftë
edhe për të hyrë me osmanët në të njëjtin model bashkëpunimi si popujt e
tjerë të të njëjtit rajon: grekë, serbë apo bullgarë, të cilët kishin
bashkëpunuar në mënyrë aktive me osmanët qysh në takimet e para, madje
duke iu shtruar atyre shumë para Bizantit. Në këtë kuptim, t ë
rrezikuarit prej ekspandimit osman në jug-lindjen europiane, në shekujt
XIV-XV, nuk do të ishin as grekët, as serbët, as bullgarët. Të
rrezikuara do të ishin ato popullsi që banonin në bregun perëndimor të
Ballkanit, të cilat i perceptonin të sapoardhurit si një “botë tjetër”.
Refuzimi i “botës turke” gjatë periudhës të parë të takimit me
osmanët (shek. XIV- XV) do të shfaqej në mjediset e aristokracisë
shqiptare në trajta të ndryshme; simbas këtyre trajtave do të zgjidhej
edhe mënyra e “kundërveprimit”. Ky refuzim do të ushqehej, ç’është e
verteta, edhe nga stereotipat e formuar në Perëndim për këtë “botë
turke”. Sepse në Perëndim, pikërisht në këtë periudhë, qe konstiuuar një
guidë e tërë antiislamike, e cila i vinte theksat në “inferioritetin
kulturor” të turqve, në frymën e tyre të tepruar luftarake, në prirjen e
tyre të shfrenuar seksuale, madje në zhvillimin e tyre të madh
demografik. Në këtë guidë ngatërroheshin “selgjukët” me “turkomanët”,
shpërdorohej me besimin e tyre në një yll që quhej Hobar a Zobar,
zmadhoheshin aftësitë asimiluese të popullit turk etj.
Sikurse historia e mëtejshme e Perandorisë osmane do ta dëshmojë, për
shqiptarët kjo guidë e tipologjive negative të “turqve” do të
korregjohet me kalimin e kohës. Së toku me të, do të ndërrojë edhe
regjistri i marrëdhënieve të shqiptarëve me Perandorinë që do të
përftohet; marrëdhëniet e tyre me këtë Perandori jo vetëm do të
emancipohen, por do të përparojnë në krahasim me popujt e tjerë që në të
do të bëjnë pjesë. Ajo çfarë do të mbetet si tregues me ndikim në
historinë e kontinentit do të jetë trashëgimi i “impulsit të Perëndimit”
nga shqiptarët dhe funksionimi i tij origjinal në rrethanat e reja që
për ta do të krijohen brenda Perandorisë së re.
Bota Shqiptare nr. 53, 14-28 janar 2002
