SEJMENËT E VREROSUR TE KADARESË
Nga VIKTOR MALAJ
“Njerëzimi është racë e pakorrigjueshme.
Mjafton t’iu japësh idhujt dhe gogolët dhe s’duan t’ia dinë për dallimet midis
të drejtës dhe të gabuarës, të vërtetës dhe gënjeshtrës, të mirës dhe të
keqes”.
William Hazlitt
Një letër e
hapur që shkrimtari dhe studiuesi Nasho Jorgaqi i dërgoi shkrimtarit Ismail
Kadare para pak kohësh ngjalli shumë reagime në shtypin e përditshëm të
Tiranës. Me përjashtime shumë të rralla, të gjithë opinionshprehësit iu
shmangën thelbit të letrës dhe u pozicionuan në formacione luftarake, gjë që
tregon se shtysa e dhënies së mendimeve të tyre nuk ishte arsyeja njerëzore dhe
kultura intelektuale por pasionet dhe paragjykimet me të cilët e kalojnë jetën
këta individë.
Me përjashtim të
studiueses dhe kritikes letrare, zonjës Klara Kodra, z.Sokrat Habilaj si dhe
shkrimtarit Visar Zhiti, shumica e reaguesve të tjerë as që u morën me
përmbajtjen e letrës por nisën anatemimin e Jorgaqit dhe njerëzve të tjerë
anonimë, duke i etiketuar si “pjesë e nomenklaturës komuniste”, “spiunë”, “sigurimsa”,
“bolshevikë” etj., që kërkonin të hidhnin baltë mbi Kadarenë. Zonja Kodra bëri
një analizë profesionale, që ne të tjerët e kemi më të vështirë ta realizojmë,
por nuk shkoi më tutje, ndërsa zoti V. Zhiti tentoi të merrej me thelbin e
çështjes por u tërhoq me kujdes, me sa duket për të mos e prishur me askënd.
Mirëpo, e vërteta që nuk do t’i bjerë ndesh askujt nuk mund të jetë më e
vërtetë e dobishme.
Shmangia nga
thelbi i çështjes dhe etiketimi i njerëzve, me qëllim për t’i bërë të heshtin,
ka kohë që është bërë mënyrë sjelljeje me publikun e një skuadroni akrepash
intelektualë, të cilët karakterizohen sa nga intelektualizmi shterp, aq edhe
nga një lloj perversiteti moral. Janë, përgjithësisht, një kategori personash,
të cilët, si arritje të tyre më të madhe kanë prodhimin dhe dhënien e diplomave universitare thuajse
gjithë kokëboshëve dhe xhepplotëve të Shqipërisë ose janë individë që shërbejnë
pa pushim dhe paguhen nga media shqiptare të korruptuara, të korruptueshme dhe
korruptuese. Shërbejnë prej shumë vitesh duke përsëritur e ripërsëritur, pa
ndërprerje, të gjithë termat e sotëm social-politikë, pa gjetur dhe ofruar
kurrfarë zgjidhjesh për problemet më madhore që shqetësojnë shoqërinë
shqiptare. Po t’i referohemi një thënieje popullore të përdorur në mbarë
Shqipërinë, këta janë individë që paguhen duke punuar sipas parimit “Korr e mos
lidh”. Mirëpo, janë individë shumë vigjilentë dhe të gatshëm të pickojnë e
helmojnë cilindo që shpreh mendime dhe vlerësime të kundërta me të tyret. Duke
mos qenë të aftë ta përballojnë debatin me argumente, ata kanë zgjedhur të
shfaqen si modernë, perëndimorë, demokratë etj. dhe palën tjetër ta shpallin
“komuniste”, “lindore”, “bizantine” etj. Në këtë mënyrë besojnë se të tjerët do
të tërhiqen, të heshtin dhe këta do të jenë të vetëm, të përhershëm dhe
fitimtarë në mejdanin e mendimit, duke vringëllirë shpatat e marrëzisë, ndërsa
dëgjojnë me kënaqësi belbëzimet e të tremburve prej tyre, që, të strukur në një
qoshe të debatit, luten pa pushim, “Zot, na shpëto nga maskarenjtë!”.
Në këtë
skuadron, që përbëhet kryesisht nga individë të papersekutuar nga regjimi
komunist, dallohen gazetarë të stilit Qypi, që ka një çerek shekulli që, me një
fjalor të huazuar nga bordellot e kohës, nuk lë pa sulmuar askënd që nuk i
pëlqen, e deri tek disa gazetarë apo studiues të tjerë që përpiqen të imponohen
jo nëpërmjet dijes por shfryrjes së pasioneve. Është e sigurt se shumicën e
tyre, po të ishte ende regjimi i para 1990-ës, do t’i shihnim duke u shtyrë në
radhë për të marrë teserën e PPSH apo për të siguruar ndonjë vend në
“nomenklaturën komuniste”. Ndërsa në gjithë këtë kohë passocialiste përpiqen të
na bindin se qenia e dikurshme anëtar partie apo zyrtar i çfarëdo rangu në
regjimin komunist paska qenë mëkat dhe, pse jo, edhe krim. Sipas tyre, gjithë
këta individë nuk kanë sot të drejtë të shprehin mendimet e tyre. Që ta gëzosh
këtë të drejtë, ose duhet të kesh qenë i persekutuar i atij regjimi, ose duhet
të kesh qenë bari dhensh apo punëtor me kazmë. Këta pjesëtarë të skuadronit në
fjalë nuk të fusin në burg, jo pse i pengon ndërgjegjja, por sepse nuk i
lejojnë kushtet dhe rrethanat që ka krijuar koha e sotme. Në këto kushte, kanë
zgjedhur të të burgosin fjalën tënde, në pamundësi të të burgosin trupin. Kjo
është çfarë iu intereson atyre.
Në rastin e
letrës së Jorgaqit për Kadarenë thelbi i çështjes qëndron nëse Kadare e ka
shkruar romanin më të fundit në vitin 1958 apo tani vonë dhe e paraqet si
arritje të rinisë së tij (ky fakt nuk cenon vlerat e veprës letrare të
shkrimtarit por është domethënës për karakterin e tij), nëse është e vërtetë se
në vitin 1958 Kadare e “kishte çuar kudo namin” e novelës së shokut të tij
Nasho Jorgaqi kurse sot pohon se “Kur e kam lexuar… kam vënë duart në kokë. M’u
duk një tmerr i vërtetë”. Gjithashtu, në thelbin e letrës së Jorgaqit bëjnë
pjesë edhe vlerësimet e Kadaresë për metodën e realizmit socialist, që dikur
argumentonte përparësitë e saj ndaj metodave të tjera ndërsa sot e konsideron
si “art çnjerëzor” etj.
Shqytarët e
vrerosur, që morën përsipër baltosjen e Jorgaqit dhe gjithë atyre që kanë
vërejtje për Kadarenë, nuk u morën me asnjërin nga këto probleme. Disa prej
tyre janë aq të pafytyrë saqë vetëm para dy vitesh u përpoqën ta bëjnë Kadarenë
të heshtë rreth manipulimit të rezultatit të zgjedhjeve për bashkinë e Tiranës
duke përdorur të njëjtin fjalor me të cilin sulmojnë sot qortuesit e Kadaresë.
Ka shumë vite që kjo kategori individësh, kur nuk të bëjnë dot të heshtësh, të
rekomandojnë që librat e Kadaresë dhe disa libra të tjerë, të botuar para 1990,
“duhen lexuar midis rreshtave”. Ata duan të na bindin se p.sh. fjalët “rrap
madhështor” duhen lexuar si “ferrë e vyshkur” apo urimet “të rrojë shoku Enver
sa malet me dëborë!” t’i lexojmë si “të rrojë sa dëbora në male (dihet se
dëbora shkrin shpejt)” etj. Mirëpo disa shqiptarë “anadollakë” nuk pranojnë të
lexojnë midis rreshtave ku ndodhet errësira e mbushur me gënjeshtra, por
preferojnë të lexojnë vetë rreshtat ku ndodhet e vërteta e ndriçuar.
Në reagimet e
tyre ndaj letrës në fjalë individët e lartpërmendur u përpoqën ta paraqesin
qëndrimin e Jorgaqit si dashakeqës, si smirë, si dëshirë për t’u dukur (sepse
po sulmonte Kadarenë, ndërsa mbrojtjen e Kadaresë nuk e konsiderojnë të tillë),
si sulm i nomenklaturës komuniste që “s’ia fal Kadaresë antikomunizmin e
sotëm”, si imitim i fletërrufeve të dikurshme etj. E vërteta është se N.
Jorgaqi, jo vetëm në atë letër, por edhe në studimet e tij të mëparshme e ka
pohuar disa herë vlerësimin e tij shumë të lartë për Kadarenë dhe veprën e tij
letrare. Shqytarët e sipërpërmendur thonë se nuk duhet ndarë Kadareja si
shkrimtar nga Kadareja si njeri dhe se “ai nuk mund të jetë një shkrimtar i
madh dhe një njeri i vogël”. Ky pohim nuk qëndron, jo vetëm për Kadarenë, por
për asnjë individ tjetër të kësaj bote. Aftësitë, prirjet dhe dhuntitë e
shfaqura në veprimtarinë njerëzore janë një gjë dhe karakteri i njeriut është
tjetër gjë. Ato ndërthuren dhe bashkëndikojnë por, në asnjë rrethanë, nuk mund
të njësohen. Po të niseshim nga pohimi i tyre do të duhej që nobelisti norvegjez
Knut Hamsun, i cili e cilësonte Hitlerin, vrasësin më të madh të njerëzimit, si
“një profet i Ungjillit”, apo nobelisti serb Ivo Andriq, një armik konsekuent i
çështjes shqiptare në Ballkan, të konsideroheshin edhe njerëz të mëdhenj dhe të
mos kritikohen për asgjë.
Një pjesëtare
halucinacionante e familjes së E. Hoxhës i konsideronte kritikat ndaj Kadaresë
si sulm i mafies dhe i agjenturave, ndërsa disa adhurues pa kushte të tij apo
kinse adhurues u shprehën se Kadare është “i shenjtë!”, është pjesë e Trinisë
(kupto: trinisë së shenjtë biblike). Kuptohet qartë se cenimi (qoftë edhe në
formën e kritikës) i tij do të përbënte sakrilegj.
Sa i përket
kohës kur Kadare ka shkruar romanin e tij më të fundit, as kritikët dhe as
idhujtarët e tij nuk mund ta vërtetojnë këtë fakt. Këto janë fakte që
vërtetohen vetëm me ekspertiza specifike. Personalisht, si lexues i tij, ky
fakt s’më intereson fare, përveçse kur është fjala për raportet e Kadares me të
vërtetën.
Raportet e
Ismail Kadaresë me të vërtetën
Nuk ka asnjë
dyshim që I.Kadare është një shkrimtar i klasit të parë. Ismail Kadare mund ta
kishte marrë dhe duhet ta marrë Çmimin Nobel për letërsinë. Ai e meriton këtë
çmim jo pse ka qenë për dy dekada një komunist formal dhe as pse ka një çerek
shekulli që shfaqet si antikomunist i çakërdisur dhe as pse është shqiptar.
Kadare e meriton çmimin e lartpërmendur për shkak të dhuntive të tij superiore
letrare të manifestuara në shumë libra të shkruar, të botuar dhe të përkthyer
në disa gjuhë të huaja. Madje, të duket qesharake dhe cinike kur mendon se një
çmim i tillë iu është dhënë dikur disa autorëve që qëndrojnë dukshëm poshtë
Kadaresë.
Pas vitit 1990,
disa individë shqiptarë e patën cilësuar Kadarenë si shërbëtor të regjimit
komunist dhe ndihmës të tij, ndërsa disa të tjerë e patën cilësuar si armik dhe
varrmihës të atij regjimi. E vërteta e madhe është se asnjëri nga këto pohime
nuk është i vërtetë. Regjimi komunist nuk jetoi gati gjysmë shekulli në
Shqipëri për shkak të ndihmës së Kadaresë dhe as ra në vitin 1990 për shkak se
ndihmoi Kadareja me ikjen e tij. Ismail Kadare nuk iu ka borxh shqiptarëve që e
pësuan nga regjimi i para 1990. Pohime të tilla burojnë ose nga dashakeqësia,
ose nga mendjelehtësia. Kur ishim të rinj dhe studentë ne i pëlqenim shumicën e
librave të Kadaresë për shkak të ndjesive artistike dhe estetike që na
shkaktonin dhe jo pse ishte anëtar partie (ne, as e dinim këtë fakt dhe as
ishim të interesuar për këtë) apo pse kishte shkruar edhe për Partinë dhe
“shokun Enver”. Unë dhe disa shqiptarë të tjerë të thjeshtë dhe anonimë nuk
kemi këtë konsideratë për letërsinë artistike të Kadaresë të pas 1990, jo pse
ai bën përpjekje të stërmundimshme dhe të panevojshme të vetëparaqitet si
antikomunist, por sepse kjo letërsi nuk e ka atë nivel artistik të librave të
tij të dikurshëm dhe sepse në sprovat (esetë) e tij letrare Kadare dëshmon se
ka shumë probleme me të vërtetën dhe etikën.
Shqytarët
mjeranë të Kadaresë, duke u përpjekur ta paraqesin si hyjnor, kërkojnë nga të
tjerët që ato që ka thënë apo thotë Kadare, të merren si postulate, të mos
diskutohen, të mos vihen në dyshim dhe, aq më pak, të kundërshtohen. Ata duan
që ne, shqiptarët e zakonshëm, për hir të cilësisë artistike të letërsisë
kadareane, të pranojmë verbazi dhe të duartrokasim edhe atëherë kur Ismail
Kadare nuk thotë të vërtetën, edhe atëherë kur ai trillon apo thotë gjëra që e
bëjnë qesharak. Të mos jesh dyshues dhe, më së paku, kritik kur ndesh pohime të
tilla të Kadaresë si: Letërsia nuk ka kurrfarë lidhjeje me jetën, se nga mënyra
si lëviznin balerinat në teatrin kinez të viteve ’70 mund të kuptoje sa anëtarë
të Byrosë Politike kineze do ta pësonin në javët në vazhdim, se Italia e
pushtoi Shqipërinë në prill 1939 sepse Konti Çiano donte të shtinte në dorë
Geraldinën, se udhëheqësit komunistë të regjimit të kaluar bënë çmos ta
rrëzonin Skënderbeun por u rrëzuan prej tij dhe broçkulla të tjera si këto, do
të thotë të mos kesh respekt as për veten dhe as për të vërtetën historike.
Adhuruesit pa
kushte dhe rezerva të Kadaresë duan të na bindin se libra të tij si
“Mosmarrëveshja” duhen konsideruar si “dhiatë e antropologjisë kombëtare”,
mirëpo arsyeja e shëndoshë nuk mund të mos konstatojë se, në një pjesë jo të
vogël të tij, ky libër është një lajthitje intelektuale. Përdorimi i fantazisë
në çështje të historisë dhe moralit nuk mund të jetë produktiv si në
krijimtarinë artistike.
Qysh nga viti
1990 Ismail Kadare ka bërë një përpjekje vigane, si askush tjetër jashtë fushës
politike, për të bindur opinionin e brendshëm dhe të jashtëm se ai ka qenë armiku
kryesor i regjimit komunist dhe në luftë të vazhdueshme me të. E filloi këtë me
“arratisjen” nga Shqipëria atëherë kur nga regjimi komunist nuk rrezikohej as
edhe një fshatar i thjeshtë, duke pretenduar më vonë se ikja e tij do i
shërbente rënies së regjimit, e vazhdoi me paraqitjen e vetes në libra
eseistikë sikur të ishte Prometeu i mitologjisë, dhe nuk pushoi kurrë së
mohuari dhe anatemuari shumëçka që ishte krijuar në Shqipëri gjatë gjysmës së
dytë të shekullit të 20-të.
Në këtë kuadër
janë edhe pohimet e tij rreth realizmit socialist në intervistën që paraprin
botimin e librit “Mjegullat e Tiranës”. Në të, ndër të tjera, ai thotë:
“Çështja e heroit pozitiv ka qenë e para që më ka dalë përpara në raportet e
mija me realizmin socialist. Për t’i rënë shkurt, ishte shëmtia e parë që
arrita të dalloj, pa ndihmën e askujt, përveç se të letërsisë… Nuk e kisha
marrë me mend se do të vinte dita që mbi shpinën time të ndieja se ç’turp do të
ishte të gjendeshe si hero pozitiv në një vepër të realizmit socialist…
Personazhi qendror, d.m.th. unë vetë isha një student që më rrinte mendja ditë
e natë se si pas mbarimit të studimeve, të shkoja ku të më dërgonte partia për
t’i shërbyer popullit… Për herë të parë… unë kuptova se sa çnjerëzor mund të
ishte ky art”.
Pohime të tilla
të lënë pa mend, edhe sikur të ishin bërë nga një njeri i rëndomtë dhe jo më
kur ato i bën njëri nga kontribuuesit më të mëdhenj të kulturës kombëtare.
Është e sigurt se pohime të tilla nuk burojnë nga padija. Kur mendjet e mëdha
udhëhiqen nga pasionet dhe interesat vetjake, jo rrallë, sjellin pasojat e
stuhive dhe jo ato të diellit pranveror.
Bazuar në
pohimet e mësipërme rezulton se metoda e realizmit socialist dhe, rrjedhimisht,
edhe letërsia e krijuar sipas saj, janë të shëmtuara, të turpshme dhe
çnjerëzore. Problemi bëhet akoma më i çuditshëm dhe i ndërlikuar kur vëren se
shkrimtari ka ardhur në këtë konkluzion, kryesisht, duke pasur parasysh “heroin
pozitiv”.
Që realizmi
socialist ka pasur kufizimet e tij, herë të drejta dhe herë të padrejta, kjo
nuk ka diskutim. Por, siç thotë me të drejtë kritikja Klara Kodra, e keqja më e
madhe erdhi nga trysnia që organet partiake dhe shtetërore shqiptare ushtruan
mbi shkrimtarët dhe artistët duke i degjeneruar parimet e kësaj metode deri në
absurditet. Dihet se parimi kryesor i asaj metode ka qenë pasqyrimi me
vërtetësi i jetës. Nga ana tjetër, “heroi pozitiv” i asaj letërsie ishte (ose,
më saktë, duhej të ishte) individi që vë interesin e përgjithshëm mbi atë
vetjak dhe që është i gatshëm të sakrifikojë për shoqërinë. Pikërisht, ky hero,
i cili ishte i gatshëm “për t’i shërbyer popullit”, siç thotë Kadare, i jepte
karakter çnjerëzor letërsisë (po sipas Kadaresë).
Ky pohim i
pretendentit për Çmimin Nobel është shërbimi më i keq që mund t’i bëhej gjykimit
mbi vetë autorin dhe veprën e tij. Shërbimi ndaj shoqërisë, sakrifikimi për
njerëzimin është shtylla kurrizore e Doktrinës së Krishterë, nga e cila
Perëndimi pretendon se udhëhiqet, ai Perëndim të cilin Kadare e glorifikon
pareshtur dhe pohon se ne i përkasim dhe duhet t’i përkasim. Nënë Terezës iu
dha Çmimi Nobel, pikërisht sepse sakrifikoi gjithë jetën e saj për njerëzimin
(popullin), me motivacionin “Me punën e saj iu ka sjellë dinjitet të varfërve
të kësaj bote…”. Kur letërsia dhe propaganda e regjimit komunist e vinte
theksin tek ky lloj heroi pozitiv, Presidenti i SHBA, Xhon F. Kenedi i
këshillonte amerikanët: “Mos pyesni se çfarë bën Amerika për ju por çfarë bëni
ju për Amerikën”.
Nëse ka një
element human (njerëzor) që përshkon artin e realizmit socialist, pavarësisht
ekzagjerimeve nga ndërhyrjet e politikës, është pikërisht “heroi pozitiv”.
Prania e këtij heroi, sipas Kadaresë, e bënte artin çnjerëzor. Sigurisht, në
një kohë dhe shoqëri ku quhet art emisioni “Big Brother” dhe promovohen si
“heronj” individë të zvetënuar si Kim Kardashianët apo ku një prapanicë e
mbushur me silikon për pesë orë çmohet
më shumë se një kokë e mbushur me dije për 50 vjet, nuk mund të ketë vend për
të tillë heronj pozitiv si ata që sakrifikojnë për shoqërinë. Jo më kot, njëri
nga shqytarët e Kadaresë, që hiqet si filozof province, thoshte në shtyp se
“Njeriu i mirë, ai që sakrifikohet për interesin e përgjithshëm është një
kategori e mjerimit filozofik… Po, kapitalizmi i ka njerëzit e tij të mirë:Tek
punëtorët socialë, klerikët, dhe po deshe prostitutat”.
Nëse ato që
thotë Kadare për realizmin socialist janë të vërteta, atëherë lindin disa
pyetje: Nëse arti i realizmit socialist ishte çnjerëzor, a duhet hedhur i
gjithi në koshin e plehrave? Po kështu, të gjithë shkrimtarët e asaj kohe a
duhen mohuar, harruar dhe madje, ndaluar (sepse gjërat çnjerëzore shkatërrojnë
njerëzimin)? Vetë vepra letrare e Ismail Kadaresë a i përket realizmit
socialist? Nëse po, si mundet një shkrimtar, që ka shkruar e botuar vepra
letrare çnjerëzore, të pretendojë fitimin e Çmimit Nobel për letërsinë? Nëse
veprat letrare të Kadaresë nuk i përkasin realizmit socialist, si mundi
shkrimtari t’i shmangej kësaj metode letrare “çnjerëzore”, jo vetëm pa e pësuar
nga shteti diktatorial, por, madje, duke pasur edhe poste politike e shtetërore
(anëtar partie, nënkryetar i Frontit Demokratik, deputet i Kuvendit Popullor)?
Kaq budallaqe ishin të gjitha strukturat e shtetit të diktaturës, sa ua hodhi
një njeri i vetëm?
Ismail Kadare ua
ka detyrim moral dhe intelektual të gjithë lexuesve të tij t’iu përgjigjet
këtyre pyetjeve, dhe të tjerave si këto. Përndryshe, ne kemi të drejtë të
besojmë se, me gjithë ekzagjerimet dhe deformimet, realizmi socialist ishte një
metodë letrare humane (dhe jo çnjerëzore, siç thotë Kadare), se, në tërësi,
librat e tij të para 1990 mbështeten në këtë metodë dhe se regjimi i kohës, me
dashje, ka lejuar edhe shmangie, sado të vogla, nga zbatimi i kësaj metode.
Përfundimisht,
unë besoj se e ardhmja i mbetet shkrimtarit Ismail Kadare, ndërsa me njeriun
Kadare ajo nuk duhet të merret. Sepse, edhe në të ardhmen, njerëzimi do të ketë
nevojë për Diogjenë që, me qiri të ndezur në dorë, të dalin ditën me diell
nëpër rrugët e qyteteve, në kërkim të njeriut.
DITA 8 Gusht, 2014
