SHKOLLA SHQIPE E PRIZRENIT, E VETME KUNDËR SERBËVE DHE TURQVE
Shkruan:
Prof.Gazmend Shpuza
Përpjekjet
për hapjen e shkollave shqipe dhe krijimin e shkollave kombëtare në trevat e
Kosovës janë të kahershme, pa dyshim, të njëkohshëm me orvatjet që bëheshin në
këtë drejtim në krahinat e tjera të vendit. Nuk është i rastit fakti që qyteti
historik i Prizrenit, qendra e Lidhjes Shqiptare, bëhet qendër e këtij veprimi
arsimdashës dhe thellësisht atdhetar.
Mësimi
i gjuhës shqipe, në vend të italishtes, në shkollën e Prizrenit, të hapur nga
Austro-Hungaria (pranë kishës katolike të këtij qyteti) ka filluar shumë herët
nën drejtimin e klerikut atdhetar Ndue Bytyçi. Ky proces u shtri dhe në
Gjakovë, Pejë dhe Janjevë. Kjo veprimtari arsimore ishte kryesisht vepër e
klerikëve atdhetarë.
Logorecët
në drejtim të shkollës
Më
1889 me përpjekjet e ipeshkvit Ndre Logoreci, drejtimi i shkollës u la në duart
e nipit të tij, Mati Logoreci. Ky ishte një hap i madh përpara në rrugën e
laicizimit dhe shqiptarizimit të mëtejshëm të kësaj shkolle. Ky ishte një
sukses me rëndësi të madhe i shqiptarëve jo vetëm në fushën e arsimit. Ai qe
rezultat i përpjekjeve që ushtronte popullsia atdhetare dhe arsimdashëse e
Kosovës, rezultat i luftës këmbëngulëse për një shkollë kombëtare dhe laike.
Këto aspirata dhe përpjekje patën
parasysh si Vjena ashtu dhe Vatikani, të cilët me qëndrimin e tyre realist
lejuan mësimin e gjuhës shqipe në disa prej shkollave të hapura dhe të
administruara prej tyre në Shqipëri. Themi disa sepse numri i shkollave
katolike ku jepej gjuha shqipe ishte disa herë më i vogël në krahasim me numrin
e institucioneve katolike që vepronin në Shqipëri nën mbrojtjen e Perandorisë
Habsburge. Ky numër arrinte në 220 institucione të këtij lloji. Përballë këtyre
fakteve del dhe më në pah dukshëm roli që kanë luajtur klerikët atdhetarë si
Ndue Bytyçi, Ndre Logoreci, peshkopi Pashko Trokshi, e të tjerë në këtë
drejtim. Parë me këtë sy, duhet thënë, se hapat përpara që bënte mësimi i
gjuhës shqipe në shkollat katolike ishte, në radhë të parë vepër e atdhetarëve
shqiptarë, klerikë, arsimtarë dhe e besimtarëve, të cilët ditën të shfrytëzonin
konjukturat e favorshme në fushën arsimore.
Me
drejtimin që po merrte shkolla e Prizrenit përtërihej dhe përvijohej më tej një
traditë e hershme e mësimit të shqipes në këto treva që lidhej me emrin e
atdhetarëve si Pjetër Budi e të tjerë, traditë e cila u ruajt e gjallë. Nga ana
tjetër, këto hapa në fushën e arsimit kombëtar ecnin krahas zhvillimit dhe
thellimit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Në
këto kushte shkolla e Prizrenit përparonte, numri i nxënësve rritej. Me gjithë
propagandat e huaja përçarëse, shkolla, duke u ngritur mbi ndarjet fetare,
filloi të ndiqej dhe nga nxënës myslimanë. Shkrimin dhe këndimin e gjuhës
amtare filluan ta mësonin dhe prindërit e nxënësve. Një mësues i vetëm nuk mund
ta përballonte gjithë ngarkesën dhe përkrah Mati Logorecit, në frontin e
arsimit kombëtar u rreshtua dhe një mësues tjetër, Lazër Lumezi. Puna arsimore
kryhej në kushte shumë të vështira. Abetaret dhe tekstet e tjera kopjoheshin me
dorë me një durim dhe kujdes të jashtëzakonshëm dhe me një shkrim për t’u pasur zili. Kjo gjendje vijoi deri në
fillim të shekullit, kur shkolla u pajis me një poligraf dhe sidomos pas
ardhjes së teksteve të hartuar nga Ndre Mjeda, të botuar nga Shoqëria “Dija” e
Vjenës.
Puna
e mësuesve në shkollë mbikëqyrej rreptësisht nga autoritetet osmane.
Xhandarmëria lokale bëri objekt ndjekjesh disa shënime të nxënësve, në të cilat
bëhej fjalë për luftërat e popullit tonë nën udhëheqjen e Skënderbeut kundër
pushtuesve osmanë. Ishte viti 1897, kur në Kosovë po ngrihej lëvizja për
rikrijimin e Lidhjes Shqiptare. Për t’u shënuar është fakti se u arrestuan jo
vetëm mësuesi katolik i shkollës Mati Logoreci por dhe mjeku mysliman i
bashkisë, Haki efendiu. Ky fakt flet qartë për mbështetjen mbarë popullore të
lëvizjes edhe jashtë shkollës, që ndodhej nën mbrojtjen e Austro-Hungarisë,
sikurse shumica e institucioneve fetare e arsimore katolike. Situata e krijuar
u kapërcye, siç na dëshmon studiuesi më i parë i historikut të kësaj shkolle
etnografi i mirënjohur Rrok Zojzi në studimin e tij të mbetur në dorëshkrim “Ma
e vjetra shkollë në Prizren”, me ndihmën e Lazër Lumezit dhe prindërve të
nxënësve.
Presioni
për shkollën
Përparimi
i shkollës shqipe të Prizrenit po bëhej në një gjendje shumë të ndërlikuar si
rrjedhim i mpleksjes së kontradiktave midis fuqive të mëdha në këtë zonë të
Ballkanit. Vilajeti i Kosovës u bë arenë e rivaliteteve politike nga më të
ashprat jo vetëm midis qarqeve shoviniste ballkanike por dhe midis shteteve
evropiane. Depërtimi i misioneve fetare franceze deri në Prizren e shqetësoi së
tepërmi diplomacinë e Vjenës. Ajo për hir të interesave më të gjëra të
perandorisë dualiste, me ndihmën e Vatikanit, arriti në vitin 1892 të largonte
nga Prizreni murgeshat franceze dhe në vend të tyre të sillte një mision
klerikësh sllavë nga Zagrebi. Për t’iu kundërvënë misioneve katolike rivale në
këtë rast atyre franceze, ata futën në shkollën e vajzave të Prizrenit mësimin e gjuhës
serbokroate. Me këtë i hapej rrugë e gjerë përpjekjeve të shovinistëve serbë
për asimilimin, gjegjësisht, për sllavizimin e popullsisë vendase. Ky akt jo
rastësisht fillonte me shkollën e vajzave dhe s’ka dyshim që do të shtrihej
edhe në institucionet e tjera arsimore e fetare që ishin nën kujdesin e
protektoratit fetar austriak në këto treva të Ballkanit. Lëvizja Kombëtare
Shqiptare nuk mund të rrinte indiferente para një perspektive të tillë të
veprimtarisë arsimore në viset shqiptare. Përballë këtyre synimeve dhe
veprimeve antishqiptare banorët e Kosovës, paq dallim besimi, vepruan menjëherë
dhe me vendosmëri.
Pakënaqësia
dhe revolta e banorëve të Prizrenit shpërtheu hapur. Ata bojkotuan shkollën e
vajzave të administruar nga konsullata austriake dhe misioni fetar katolik
sllav, sepse në të mësimi vazhdonte të jepej në gjuhën serbe. Prizrenasit
shkuan dhe më tej. Në shenjë solidariteti ata nuk pranuan t’i çonin as djemtë
në shkollën e mbajtur prej Austro-Hungarisë edhe pse mësimi këtu vazhdonte të
jepej në gjuhën shqipe. Nxënësit, djem dhe vajza, për katër muaj deri në
dhjetor të atij viti mbetën pa shkollë.
Në
mbylljen e vitit shkollor më 1898 nga 70 nxënës u paraqitën veçse 15 prej tyre.
Me mësuesit e shkollës së Prizrenit, me nxënësit dhe prindërit e tyre u
bashkuan edhe klerikët atdhetarë Pashko Trokshi dhe Ndue Bytyçi. Për të
mposhtur qëndresën e popullsisë së Prizrenit kundër shkollës në gjuhë
serbokroate Vjena kërkoi dhe gjeti ndihmën e autoriteteve osmane dhe
çuditërisht dhe të Vatikanit. Klerikët atdhetarë, njëri pas tjetrit, u
transferuan nga Prizreni dhe u tërhoqën në Vatikan apo u dërguan me punë në
vise të tjera. Përkrahësit e shkollës u arrestuan nga autoritetet. Priftërinjtë
sllavë dhe të huaj mallkuan mësuesin Mati Logoreci dhe të gjithë banorët
katolikë të qytetit, të cilët bojkotuan shkollën austriake të mbikëqyrur nga
konsullata. Konsulli austro-hungarez në Prizren, siç shkruante Mati Logoreci
aso kohe, ndërhynte “në qeveri që të mos varrosen katolikët e mallkuar në
qimeterin (varrezën) e përbashkët, por popullsia qëndron e patundun”.
Të
gjitha këto masa dhe presione nuk e thyen qëndresën e popullsisë atdhetare të
Prizrenit. Përkundrazi ajo shkoi deri atje sa e bojkotoi për dy vjet rresht
edhe kishën e qytetit të Prizrenit, e cila, siç duket, kishte kaluar plotësisht
nën drejtimin e klerikëve të huaj, kryesisht sllavë. Ky bojkotim gjatë të cilit
prizrenasit qëndruan të bashkuar, zgjati plot dy vjet, nga qershori i vitit
1898 deri në qershor të vitit 1900.
Kështu
shkolla e djemve në Prizren u nda më dysh, Shkolla e konsullatës, me mësues
Lazër Lumezin, ku megjithëse mësohej shqip, shkonin vetëm 16 fëmijë të
nëpunësve të konsullatës, që qenë dhe të vetmit që frekuentonin kishën.
Njëkohësisht vijoi mësimdhënien nën drejtimin e Mati Logorecit edhe shkolla e
pare. Ajo u quajt siç dëshmonte Rrok Zojzi, “shkolla e popullit, t’atyne pa
kishë”. Kjo shkollë e popullit kishte 60 nxënës, d.m.th. katërfishin e nxënësve
që mbahej nga shkolla e konsullatës austro-hungareze.
Prifti
sllav, të cilin prizrenasit filluan ta thërrisnin Magaroviç, me gjithë
presionet që ushtroi në shumë forma, nuk mundi t’i bindte banorët që të shkonin
në kishë. Ai jo vetëm i kërcënoi por dhe zbatoi kërcënimin e tij që të mos u
pagëzonte fëmijët, të mos i vinte kurorë në kishë çifteve të reja, dhe të mos u
përcillte as të vdekurit, sipas riteve të krishtera. Për dy vjet rresht të gjitha
këto ceremoni prizrenasit i bënë pa prift. Kur ndonjë plakë shumë besimtare
para vdekjes kërkoi që ta përcillte prifti, populli e paralajmëroi se po erdhi
prifti nuk do të vijmë ne. Atëherë plaka tha: “ma mirë pa prift, se pa popull”.
Vendosmërinë
e popullit të Prizrenit, në mbrojtje të gjuhës shqipe nuk mundi ta thyente as
inspektimi i kryer në vend me këtë qëllim nga padër Zubaçi, padër Pacifiku dhe
nga një prelat i tillë i lartë si emzot Guerini.Në mbështetje të protestave të
Prizrenit për mbrojtjen e shkollës kombëtare u ngritën dhe Peja, Shkupi,
Janjeva dhe Gjakova, pa dallim besimi. Shkolla popullore dhe kombëtare e
Prizrenit e drejtuar nga Mati Logoreci mbahej me ndihmat materiale e morale të
banorëve të qytetit dhe të viseve për rreth, si të krishterë ashtu dhe
myslimanë.
Ky
proçes i thellë i kombëtarizimit të shkollës së Prizrenit po kryhej jo
rastësisht në një kohë kur Kosova po bëhej rishtazi qendër e ngritjes së
Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në kërkim të autonomisë së Shqipërisë. Sapo qe
mbajtur nën udhëheqjen e Haxhi Zekës, Kuvendi i Pejës për ripërtëritjen ashtu
sikurse 22 vjet më parë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Kuvendi i Dibrës që
u mbajt ato ditë, në vijim të këtyre përpjekjeve parashtroi kërkesa të tilla në
fushën e arsimit, të cilat synonin të përgjithësonin dhe të legalizonin në
shkallë kombëtare të gjitha ato përpjekje që po bëheshin anë e kënd vendit për
hapjen e shkollave shqipe, dhe konkretisht atë çka po ndodhte edhe në Prizren
në ato ditë me shkollën shqiptare të atij qyteti.
Qëndrimi
i vendosur i popullsisë së Prizrenir në mbrojtje të shkollës kombëtare kundër
politikës së tërbuar antishqiptare të shovinizmit pansllavist dhe të
mbështetësve të saj qofshin këta dhe koniunkturorë, vazhdonte të gjente
përkrahjen dhe mbështetjen e fuqishme të popullsisë së mbarë Kosovës, (nga
Gjakova e deri në Shkup). Mësuesi i shkollës atdhetari Mati Logoreci vlerësoi
lart në mënyrë të veçantë mbështetjen me armë në dorë të malësorëve të
Gjakovës. Ai shkruante, se “ata nuk janë gjin qi durojnë, pse nër ta luan
martina”. Përballë qëndresë së vendosur të popullsisë së Prizrenit në mbrojtje
të shkollës shqipe, kundër përpjekjeve të armiqve për sllavizimin e saj, Vjena
dhe Vatikani u detyruan të mbanin një qëndrim më realist dhe ta tërhiqnin
misionin fetar kroat nga Prizreni dhe të kthejnë priftërinjtë shqiptarë
atdhetarë me në kryepeshkopin Pashko Trokshin. Kjo qe një fitore shumë e madhe
e forcave atdhetare dhe arsimdashëse të Kosovës jo vetëm në fushën arsimore.
Përballë
ndjekjeve të ashpra dhe rrezikut të mbylljes së “shkollës së re kombëtare”, siç
quhej shkolla e Prizrenit e drejtuar nga Mati Logoreci, atdhetarët të detyruar
nga rrethanat dhe të kënaqur në shkallë jo të vogël nga largimi i murgeshave
dhe të mësuesve sllavë nga shkolla e vajzave, parapëlqyen, për arsye të
kuptueshme, bashkimin e saj me shkollën e djemve të hapur dhe të mbajtur nga
konsullata austro-hungareze. Mati Logoreci vazhdoi të shërbente në këtë shkollë
deri më 1903, pra afro 14 vjet. Për këtë arsye megjithëse me origjinë shkodrane,
ai u quajt “Atdhetari i Kosovës” dhe me kete cjlësim bashkëqytetari i tij Luigj Gurakuqi i kushton një poezi.
Pas
dëbimit të misionit fetar sllav dhe heqjes së mësimit të gjuhës serbokroate nga
shkolla a vajzave, ky qëndrim i shërbente si dhe më parë jo vetëm përhapjes së
leximit dhe shkrimit të shqipes, por mbi të gjitha i shërbente rikonfirmimit të
identitetit kombëtar e të karakterit etnik shqiptar të trevave ku zhvilluan
veprimtarinë e tyre këto shkolla. Këtë fakt do ta kishin tash e mbrapa më mirë
parasysh dhe qendra të tilla politike dhe fetare si Vjena dhe Vatikani. Lufta
që zhvilloi Prizreni për shkollën kombëtare shqipe në këto vite kundër synimeve
dhe ambicieve shoviniste (sllave) kishte një rëndësi jetike për fatin e
ardhshëm të këtyre anëve.
Shkolla
shqipe e Prizrenit nuk duhet parë me sy mospërfillës, siç ka ndodhur në të
kaluarën jo të largët. E konsideruar si një shkollë e huaj e hapur dhe e
mbajtur nga Austro-Hungaria dhe nga kleri katolik, shkolla e Prizrenit dhe pse
e drejtuar nga arsimtarë atdhetarë, me shumë vështirësi mundit të zinte vendin
e vet të merituar, midis përpjekjeve të patriotëve për përhapjen e mësimit
shqip. Ishte një kohë, kur, duke bërë fjalë për historinë e arsimit kombëtar,
rreshtoheshin (jo pa të drejtë) edhe përpjekjet më të vogla për hapjen e
shkollave shqipe anë e kënd vendit. Edhe pse përpjekje të tilla nuk arritën të
sendërtoheshin për ta gjindej vendi në tablonë historike të arsimit kombëtar,
ndërsa për shkollën e Prizrenit heshtej në vend që ajo të renditej me dinjitet,
ashtu siç i takonte, përkrah shkollave të para kombëtare shqipe. Një qëndrim i
tillë mbahej në një kohë kur në shtypin periodik e të përditshëm, qysh në vitet
gjashtëdhjetë ishte çarë, si të thuash, akulli dhe kjo shkollë, mund të thuhet,
kishte fituar, përkundrejt shumë paragjykimeve, të drejtën e qytetarisë.
Megjithatë
emri i Mati Logorecit nuk kishte arritur të radhitej deri kah mezi i viteve
shtatëdhjetë përkrah emrave të atdhetarëve të tjerë të shquar në fushën e
përhapjes dhe të konsolidimit të arsimit kombëtar shqiptar. Gjithë kjo, me sa
duket, për shkak të mendimit të diktuar nga politika dhe idelogjia sunduese që
mbizotëronte aso kohe, se pse Mati Logoreci shërbente në një shkollë të mbajtur
nga Austro-Hungaria, shkollë e cila i shërbente “depërtimit” të saj “paqësor”
në Shqipëri. Për më tepër ajo vazhdonte të konsiderohej, me që ndodhej nën
drejtimin e klerit katolik, si shkollë katolike gati fetare. Koncepte të tilla
që venin shenjën e barazimit midis politikës së fuqive të huaja në Shqipëri dhe
përpjekjeve të atdhetarëve për shfrytëzimin e çdo mundësie për hapjen dhe
mbajtjen e shkollave shqipe pengonin vlerësimin real të këtyre shkollave dhe të
mësuesve dhe të klerikëve atdhetarë që punuan me përkushtim në to. Koncepte të
tilla tejkalonin dhe vijën e partisë shtet lidhur me trajtimin e politikës së
Fuqive të Mëdha apo dhe të Vatikanit në Shqipëri. Një qëndrim i tillë nga
historiografia zyrtare e shkollës shqipe mbahej në një kohë kur mësues,
veteranë, studjues të historikut të shkollës kombëtare si Siri Shapllo, Rrok
Zojzi, Halim Shpuza kishin arritur të venin në pah mjaft mirë kontributin e
Mati Logorecit, të Pashko Trokshit dhe të shkollës së Prizrenit në tërësi. Për
ta bërë të mundur këtë gjë atyre u ishte dashur të kapërcenin mjaft vështirësi,
midis tyre dhe ndonjë pretendim absurd.
Konceptet
ideologjike dhe politike që mbizotëronin aso kohe, me gjithë përpjekjet për një
vlerësim sa më të drejtë të kësaj faqeje të historisë së arsimit tonë kombëtar,
bënë që të mos merrej në konsideratë propozimi për kremtimin, siç duhej, të
100-vjetorit të shkollës shqipe të Prizrenit. Dhe kjo ngjarje sa kulturore po
aq dhe atdhetare jo e zakonshme, në një
kohë kur Kosova përjetonte momente sa të rënda aq dhe vendimtare, po të lëmë në
një anë ndonjë artikull përkujtimor, mund të thuhet, se u kalua pothuajse në
heshtje. Nuk kaloi pa kundërshtime edhe përfshirja e zërit kushtuar shkollës së
Prizrenit në “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar”. Këto kundërshtime u kapërcyen me
këmbënguljen e akademikut Bedri Dedja.
Shkolla
shqipe e Prizrenit dhe mësuesit që punuan aty shkruan faqe të lavdishme në
historinë e arsimit tonë kombëtar. Kur flasim për mësuesit e kësaj shkolle, nuk
kemi parasysh vetëm mësuesit më të parë të saj si Mati Logoreci e Lazër Lumezi
por dhe ata që shërbyen më vonë aty si Kolë Kodheli, Kolë Rrota, Ndoc Lezhja,
Palokë Traboini, Serafin Mitroviqi, Luigj Kromiqi, Lukë Lukaj dhe të tjerë të
pavlerësuar, me sa di unë, deri në ditët tona.
Rëndësia
e shkollës së Prizrenit nuk qëndron, për mendimin tim vetëm në fushën e
arsimit. Vepra e mësuesve atdhetarë të saj e mbështetur fuqimisht nga popullsia
atdhetare dhe arsimdashëse jo vetëm e qytetit por të mbarë Kosovës pa dallim
besimi dëshmoi dhe një herë se shkolla shqipe nuk ishte vetëm vatër dije dhe kulture,
vatër e rritjes dhe e përforcimit të ndërgjegjes kombëtare të masave të
popullit, vatër e bashkimit kombëtar të mbarë shqiptarëve pa dallim besimi. Ajo
qe gjithashtu, siç e tregon gjithë jeta e kësaj shkolle, dhe front i avancuar i
luftës së popullit tonë për ruajtjen e identitetit kombëtar të etnisë shqiptare
në këto treva, të kërcënuar nga lakmitë shoviniste të qarqeve sunduese fqinje
të përkrahura nga fuqi të mëdha në një mënyrë apo në një tjetër. Në këtë luftë,
duke vënë, si gjithnjë kombësinë mbi ndjenjat fetare, me të cilat kërkonin të
manipulonin armiqtë e popullit tonë, popullsia e Prizrenit nuk ngurroi t’i
kundërvihej në rrafsh politik dhe kishës të manipuluar nga kleri i huaj
antishqiptar. Ndjenjat fetare ajo ia nënshtroi plotësisht për dy vjet rresht
interesave kombëtare. Parë me këtë sy, rëndësia e shkollës shqipe të Prizrenit
i tejkalon së tepërmi caqet e historisë së arsimit tonë kombëtar.
Rrugën
e shkollës së parë shqipe të Prizrenit e ndoqën shkollat e Pejës, të Gjakovës,
Janjevës, Zymit, Ferizajt, Letnicës, Shkupit, Porozhanit etj. Rrugën e mësuesve
atdhetarë Mati Logoreci, Shtjefën Gjeçovi, Lazër Lumezi, Ahmet Gashi, Zekerija
Rexha e të tjerë e ndoqën me dhjetëra e qindra arsimtarë. Në këto shkolla u
arsimuan dhe u edukuan luftëtarët e vetëdijshëm dhe të vendosur të pavarësisë
së plotë të atdheut dhe të bashkimit kombëtar të shqiptarëve.
