Shqiptarët e Turqisë
Nga Dr. Laurant BICA
Të shkruash për shqiptarët e Turqisë apo arnautët,
siç thirren aty, është një përgjegjësi e madhe dhe një barrë jo fort e
lehtë. Është komuniteti me numrin më të madh të shqiptarëve në botë dhe
pas tij renditen shqiptarët autoktonë të Greqisë apo siç njihen
arvanitët ose dhe arbërorët apo barbaçet.
I
Nga historia shqiptare e Anadollit dje…
Kur njeriu flet për Turqinë, mendja të shkon te pllaja e Anadollit.
Ajo ka qenë e populluar që nga të mugëtit e historisë së njerëzimit por
dhe vazhdimisht ka qenë një shesh e arenë lëvizjesh të popullatave të
ndryshme të ardhura nga Ballkani, Kaukazi, Azia Qendrore apo dhe nga
Mesopotamia e Lindja e Mesme. Megjithatë një popullatë qe e rrënjes,
mbeti e nuk u zhduk kurrë me gjithë stuhitë e kohrave; si në lashtësi e
në mesjetë dhe në kohën e re e të sotme, zotërit edhe sot të vërtetë të
Anadollit, të Thrakës e të mbarë Turqisë, fisnikët e saj, pikërisht
elementi shqiptar: Pellazgët, ilirët, të ashtuquajturit rumë, që
mbizotëruan gjatë mesjetës e deri në ditët tona, bile në dy formacione
shtetërore të mëdha si Perandoria Bizantine dhe Perandoria Osmane.
“Hirushja” e vatrës, siç e quan Robert D’Anzheli gjuhën shqipe, mbeti
pjesë e pandarë e jetës së banorëve të Anadollit. Asaj gjatë viteve të
zotërimit bizantin iu shtua gjuha greke si gjuhë kulture, e kishës dhe
gjuhë zyrtare e perandorisë për 10 shekuj dhe më pas gjuha osmanishte
për 6-7 shekujt e fundit deri në ditët tona. Pra pati një shtresëzim 3-4
gjuhësh në shekuj, megjithatë shqipja u mbijetoi valëve zemërake të
qindvjeçarëve. Rastet e saj i kemi gjetur të gjalla në Ishujt Prinkipo
apo të Princave në Stamboll, ku popullsia vëndase ndonëse shkollimin e
ka bërë në greqisht por edhe në turqisht, shqipen çuditërisht e ka
ruajtur si gjuhë shtëpie. Dikush mund të shtrojë pyetjen e ligjshme:
Shqiptarët janë autoktonë në Turqi, në Anadoll?! Por e vërteta e
shekujve është kjo. Një marrëveshje e Lozanës në 1923-25 prishi
konfiguracionin e popullatave në të dy krahët e Detit Egje. Është thika
më e madhe që i është ngulur ndonjëherë pas shpine popullit shqiptar pas
kohës së Lidhjes së Prizrenit dhe të shpalljes së Pavarësisë më 1912.
Më 1877 e 1878 në genocidin e egër të dy dimrave të shtetit shovinist
serb mbi sanxhakun shqiptar të Nishit, u larguan me dhunë nga trojet e
tyre të lashta mbi 300.000 shqiptarë myslimanë; pas vendimit barbar të
Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 1913 për masakrimin e
territoreve shqiptare të Kosovës e Çamërisë në favor të fqinjëve
grabitqarë e të pangopur, që u pagua me koston e vuajtjeve të
paimagjinueshme dhe të dëbimit të përbindshëm nga vëndi i tyre të disa
qindra mijra vetëve prej tyre në vitet e rënda të luftës së parë
botërore. Me marrëveshjen e Lozanës dhe atë që e pasoi më pas, zbimin e
pamëshirshëm nga shtëpitë e tyre, duke lënë edhe tenxheren e gjellës
duke valuar në zjarr, u shkëputën nga vendbanimet e tyre stërgjyshore që
nga antikiteti, jo pak por mbi 2 milionë banorë të të dy brigjeve
kundruall të Egjeut për të “prodhuar” mbi bazën e përkatësisë fetare me
shqiptarët musulmanë – “turq” dhe me shqiptarët ortodoksë “grekë“ dhe
për të zhbirë përfundimisht kombësinë e tyre shqiptare. Kështu deshi
Evropa, kështu deshën edhe dy shtetet nënshkruese të marrëveshjes,
Greqia dhe Turqia. “Kurbani” i marrëveshjes në njërën anë qenë arvanitët
muslimanë të Moresë (Peloponez) dhe çamët muslimanë si dhe shqiptarët
muhamedanë të Maqedonisë “greke”, të ish-vilajetit të Selanikut dhe të
Thrakës Perëndimore. Ndërsa në krahun tjetër qenë rumët, kryesisht
shqiptarë dhe llazët ortodoksë që u këmbyen si kafshë në pazarin e
bagëtive midis dy shteteve ndërsa Evropa bënte “sehirin” e radhës të
veprës makabre të vet, duke luajtur me fatin e tij, pra në kurriz të
popullit shqiptar.
Pra, pas Berlinit më 1878, Londrës më 1913, si edicion i tretë,
Evropa plakë i vuri vulën me Traktatin e Lozanës të 1923-24, si akti i
fundit i tragjedisë që i kish përgatitur popullit më të madh e më të
lashtë të kontinentit për ta shuar përgjithnjë nga faqja e dheut…Kështu i
ndërruan në bazë të fesë gati gjysëm milion muslimanë, kryesisht
shqiptarë të Greqisë, me mbi 1,5 milion të krishterë shqiptarë të
Anadollit, të perëndimit, të jugut, të qendrës e të veriut të tij; por
në këtë të fundit pra në veri të Turqisë, në pjesën lindore të Detit të
Zi, përfshihen edhe të krishterët llazë, një popullsi autoktone, me
prejardhje pellazge, e afërt me shqiptarët në tradita, në zakone, në
gjuhë, në folklor, në këngë dhe valle, në veshje, në kulturë, në
arkitekturën e shtëpive, në artin e detarisë etj. S’mund t’i kapërcej
këto rrjeshta, pa thënë dy fjalë për komunitetin shqiptar të rumëve të
Izmirit që pas Lozanës u shumëzua me zero. Ishte një komunitet
shqiptarësh ortodoksë që ka luajtur rolin e një lokomotive progresi në
Perandorinë Osmane. Ata kanë qenë mjeshtër të tregtisë në perandori, në
fillimet e industrisë në Turqi, ata kanë investuar kapitalet e tyre në
Izmir e zonën përreth deri në Stamboll, në kryeqytet, kanë dhënë një
ndihmesë të shkëlqyer në fushën e arsimit, kulturës etj. Atyre u takon
merita e nxjerrjes në gjuhën frënge të gazetës “Smyrna”, gazetë e parë
otomane etj. Sa keq që ky komunitet i lavdishëm që ka qenë në harmoni të
përkryer me shqiptarët muslimanë (si kudo shqiptarët me njeri tjetrin,
pavarësisht nga besimi fetar apo besa siç është thënë ndryshe dikur) u
dëbua me Lozanën. Edhe ikja apo dëbimi i tyre ka qenë i dhimbshëm e i
llahtarshëm. I bartën me anije të huaja për në Greqi. Ndodhi afërsisht
si largimi biblik i shqiptarëve nga Shqipëria më 1990 me anijet
shqiptare “Vlora” etj. nga Durrësi që u mbushën sa s’kishe ku të hidhje
mollën dhe u kacavirrën në to, por në rastin që po flasim ishin shumë e
shumë më tepër, s’ka vend për krahasime). Shqiptarët e Izmirit jo me
qindra po me mijëra përfunduan të mbytur në ujërat e ftohta të brigjeve
të Izmirit. Thirrjet dhe lebetitjet e këtyre njerëzve deri në kupë të
qiellit, që u lanë në mëshirë të fatit, s’ka penë që t’i përshkruajë.
Rastet e tyre i gjen edhe sot në Katerini, një lokalitet afër Athinës.
Autori i këtyre rreshtave ka njohur personalisht dy zonja të nderuara
nga ky komunitet. Njëra me emrin Zefirat (shkurt Zefi) jetonte në Athinë
dhe punonte në bibliotekën shtetërore të saj, ndërsa e dyta ka punuar
në Radio Tirana në radion e jashtme. Shqiptarët muslimanë të
Gjirokastrës, të Delvinës, Konispolit e Çamërisë poshtë lumit Kalama
kanë jetuar në shekuj në Izmir. I tillë p.sh., në vegjëli, ka jetuar
shkrimtari e përkthyesi i shquar Vedat Kokona. Veç historia e
shqiptarëve të Izmirit është sa e dhimbshme aq edhe të bën krenar për
bashkëkombasit tanë vendalinj të atjeshëm. Duhen studime e studijues të
tërë që të ndriçojnë këtë pjesë të kombit tonë, që ka jetuar në këto
troje që nga lashtësia po që i takon tashmë historisë. Rastet e tyre në
Greqi, pothuajse janë greqizuar plotësisht…
Në këtë truall, që quhet Anadoll, kanë jetuar jo vetëm popullsi të
stërlashta si sumeret e hititet, me të cilët fillon historia e
njerëzimit apo edhe pellazgët, por edhe gjatë mijëvjeçarit të I- rë para
erës sonë dhe në shekujt e tij kanë banuar në të, në pjesën më të madhe
të tij, popullata ilire, fise ilire. Për këtë na bën me dije dijetari
ynë rilindas, Sami Frashëri si në veprën e tij “Shqipëria ç’ka qenë,
ç’është e ç’do të bëhet” edhe në enciklopedinë e tij gjashtëvëllimshe
“Kamus’ul Alam” (Fjalor i Botës apo i Gjeografisë e Historisë). Në një
gjeografi që fillon nga qyteti Samsun në brigjet e Detit të Zi e në
vazhdimësi rreth e qark gadishullit të Azisë së Vogël, nëpër Detin
Marmara, Detin Egje e Detin Mesdhe, deri në Antalja, Alanja e pse jo
deri në qytetin-port Mersin, apo siç njihet sot Içel, kanë banuar fiset
ilire, që turqit në tekstet e tyre të historisë i quajnë “iljallëllar”;
duke marrë nga veriu i Anadollit me paflagonët, me myzët, me trojanët,
me lidiasit, kariasit, likiasit etj. etj. Fiset ilire dikur kanë qenë
mbizotëruese në një hapësirë që fillonte nga Mbidanubi e përfshinte tre
gadishuj, atë Apenin, gadishullin apo sinisinë e Ballkanit dhe
gadishullin më të madh e që përbënte rrënjën apo “nuklin” e ilirëve, atë
të Anadollit apo Anatolisë. Pjesën më të madhe të territorit të këtij
të fundit e zinte fisi i frigasve që ka pasur shtetin e vet të
centralizuar, një mbretëri që sundoi për rreth 7 shekuj gati në mbarë
Anadollin. Rilindasi arvanit, Aristidh Kola, duke pasur parasysh që
Anatolia ka qenë rrënja e shqiptarëve, në një poezi hymn të tij shkruan
midis të tjerash se “ty kush mund të të presënj, kush mund të të
zhduknjë, rrënjë e lashtë e Ilirisë, e Pellazgjisë, rrënjë e lashtë e
Anatolisë“.
Popullsia pellazgo-ilire në antikitet vazhdoi rrugëtimin e saj në
mesjetë si të ashtuquajtur “rumë“, (jo në kuptimin grek, por si
ish-banor i perandorisë romake e më pas bizantine). Ajo u mbijetoi
valëve të egra asimiluese nga popullatat barbare që shkelen Anadollin,
por që zunë e nuk zunë vend aty. Pas mijëvjeçarit të parë të erës sonë ,
aty u vendosen fiset e turqve selxhukë, për t’u pasuar në shekujt e
XIII, XIV, XV nga turqit osmanë. Në shekujt e mesjetës, duke filluar nga
shekulli i pestë, kur merr rrugën Bizanti i perandorit Justinian i
Parë, popullsia vendase e genit pellazgo-ilir, pra rumët që flisnin
shqip (në Ballkan kanë përballë apo në kontinuitet, arbërit mesjetarë),
ngritën qytete të tëra të nëndheshme në pllajën anatolike, për të
jetuar. Turisti i sotëm mbetet pa mend, kur viziton këto qytete apo
vendbanime të nëndheshme dhe bën çudi si janë ndërtuar ato dhe si
mbijetoi popullsia “arbëre” (rume) në to. Sigurisht duke qenë e njëjta
popullsi që themeloi edhe qytetin e Bizantit (Konstantinopojës apo
Stambollit) në një pikë strategjike midis dy gadishujve, djep i
qytetërimit evropian e mesdhetar në ngushticën e Bosforit, njeriu nuk
mund të mos habitet me vitalitetin e saj. Ajo u mbijetoi shekujve të
pamëshirshëm dhe mirë apo keq e ruajti shqipen. Historiani shqiptar,
Prof. Kristaq Prifti, në një monografi për Ibrahim Temon na tregon se jo
vetëm në vilajetin e Selanikut, që ishte me popullsi kryesisht
shqiptare por edhe vilajeti i Edrenesë në fund të shekulli 19-të dhe në
fillim të shekullit të 20-të rreth gjysma e popullsisë së tij fliste
shqip dhe përbënte masën kryesore të tij. S’po flasim për qytetin e
Stambollit që deri në vitet 70 të shekullit 20-të sipas një statistike
të brendshme të bashkisë së tij nga 140.000 banorë ortodoksë, 100.000
prej tyre flisnin ende shqip dhe deri diku, ndonëse jo si në shekullin e
mëparshëm luanin një rol me influencë në jetën e Stambollit e sidomos
përbënin një pjesë të konsiderueshme të elitës së tij. Aq e vërtetë
është kjo, sa edhe në shoqatën turko-shqiptare d.m.th. të shqiptarëve të
Stambollit e të krejt Turqisë, ata luanin rol vendimtar, bile i jepnin
asaj tonin. Pas grushtit të shtetit (apo “darbe”-s siç thuhet turqisht)
në fillim të viteve 70 dhe ndjekjeve që bënë ndaj tyre sigurisht ra dhe
influenca në Shoqatën shqiptare.
Kur flasim për shqiptarët e Turqisë nuk duhet të harrojmë tre
komponentë, atë autokton, atë të ardhur dhe në këtë të fundit duhet të
ndajmë si të tretë elementin musliman shqiptar, që mbushi Thrakën
Lindore dhe Anadollin, për dy shekuj në vazhdimësi, në qindvjetshin e
19-të dhe atë të 20-të me shqiptarë kryesisht të besimit islam.
Stambolli deri në fund të shekullit të 19-të, 2/3 e popullsisë së tij i
ka pasur të besimit të krishterë. Lagje të tilla si Feneri (apo
Fanari), Balata, Tarlabashë, Pera, Bejollë, Tophane, Beshiktash,
Arnavutqoj, Shishli, Maçka, Teshvikije, Ettiler, Bakerqoj, Kadiqoj,
Bostanxhi, Suadije, Fëndekzade, Koxha Mustafapasha (ose Samatia) etj.,
sidomos lagjet buzëdetit gëlonin, gjallonin nga të krishterët. Ato kanë
pasur dhe emrat e tyre të vjetër që popullsia e Stambollit në zhargonin e
sotshëm të folur, sidomos të vjetrit, i kujtojnë me nostalgji dhe
sjellin ndërmend se në ç’harmoni shembullore kanë jetuar me kristianët
rumë dhe miqësitë që kanë pasur me ta.
Stambolli apo edhe Konstantinopoja siç quhej atëherë, si kryeqytet,
ka qenë metropoli që ka grumbulluar popullatat nga tërë anët e
Ballkanit, Kaukazit dhe Lindjes së Afërt e të Mesme. Gjithmonë në
përbërjen e kryeqendrës osmane elementi dominues i popullsisë së saj
kanë qenë shqiptarët, qoftë të besimit musliman apo atij kristian. Rreth
80 kishat ortodokse të Stambollit, (përfshi dhe Kishën e Shën Triadhës
në zemër të tij, në sheshin Taksim në Bejollë bashkë me liceun e
vajzave në krah të saj, të ndërtuar që më 1874 nga pasaniku i madh
shqiptar Vangjel Zhapa nga Labova e Kryqit në Gjirokastër), janë kisha
të ndërtuara nga shqiptarët e që në shekuj u kanë shërbyer atyre dhe
vetëm atyre, të njohur si rumë të vendit, autoktonë denbabaden, që nga
mugëtirat e Bizantit e thellë e më thellë…
Nuk mund ta mbyll komponenten e parë autoktone pellazgo-iliro-rume,
pa përmendur tre çvendosje të mëdha popullatash të genit shqiptar në tre
kohë të ndryshme, në antikitet me Aleksandrin e Maqedonisë, në mesjetë
në kohën e Skenderbeut dhe në kohën tonë, nga çereku i parë i shekullit
të 19-të e deri tani në fillim të mijëvjeçarit të ri. Stambolli dhe
Anadolli pavarësisht kufijve të çdo kohe, kanë qenë forca tërheqëse
magnetike e shqiptarëve, sidomos nga Ballkani. Një çvendosje e madhe ka
qenë lëvizja e trupave të Aleksandrit të Maqedonisë nga Ballkani kur
ndërmori fushatën e madhe luftarake deri në Indi. Masa të mëdha
njerëzish të racës sonë u çvendosën e u vendosën që nga malet e
Hindokushit, në Kaukaz e në vet Anadollin e deri në Egjypt, ku u formua
qyteti Aleksandria dhe në Anadoll në brigjet e Mesdheut, qyteti
Iskenderun (Aleksandria e dytë) etj.
Në kohën e Skënderbeut, në shekullin e XV, pas vdekjes së tij e
pushtimit osman, 300.000 shqiptarë, shumica luftëtarë bashkë me familjet
e tyre të mëdha, kapërcyen detin e u vendosën kryesisht në jug të
Gadishullit Apenin, në Kalabri e Siqeli. Disa dhjetra mijëra të tjerë
kapërcyen Danubin dhe kaluan në Rumani. Por, emigracioni më i madh ka
qenë i brendshëm, drejt “nuklit”, në thellësi të Perandorisë Osmane,
drejt Stambollit e Anadollit, rreth një milion njerëz. Llogarisni që ka
qenë një çvendosje e stërmadhe nga trojet e Ballkanit, “apokaliptike” do
ta quaja për kohën që çoi në boshatisje të tokave, ku rrinin
shqiptarët, të cilët u bënë dhe rezistencën më të madhe pushtuesve
osmanë. Mendoni që në ato kohëra popullsia e botës ka qenë tepër tepër e
vogël dhe e rrallë në krahasim me sot, kështu që shifra prej 1 milion
shqiptarësh apo më mirë të themi arbërish që ia mësynë Anadollit ka qenë
tepër e madhe dhe s’mund të krahasohet me 1 milion njerëz të sotëm.
Dhe vala e tretë e migracioneve të mëdha shqiptare drejt Anadollit
janë dy shekujt e fundit, kur u formuan shtetet e pavarura në Ballkan.
Kjo s’do të thotë se s’ka pasur të tilla edhe në shekujt para këtij
procesi. Praktikisht në shekullin e 18 në fund të tij vlen të përmenden
dy lëvizje të mëdha demografike. E para ka të bëjë me qytetin shqiptar
të Selanikut. Njoftimi na vjen nga konsulli francez i kohës në këtë
qytet, Laskaris, që shkruan se në vitin 1779 në kohën e sulltan
Abdylhamitit të I-rë me mbështetjen e admiralit osman Gazi Hasan Pasha
në krye të 30.000 burrave, u dëbuan nga Selaniku brenda 5 ditësh nga
guvernatori i qytetit, një pasha mizor e i urryer, më shumë se katërqind
mijë shqiptarë, duke përfshirë disa qindra, të cilët bënin pjesë në
shpurën e tij…
Në mesin e shekullit XVIII, disa mijëra shqiptarë punonin atje në
hamame, si shitës boze, armëpunues, gurgdhëndës apo roje. Disa të tjerë
bënin punë sezonale si barinj ose tregtarë bagëtish. Shumë prej
zyrtarëve të lartë ishin vetë me origjinë shqiptare etj. Megjithëkëtë në
shekuj Selaniku s’e humbi kurrë shqiptarësinë e tij. Edhe sot kur pas
1912-tës ai po bën një shekull duke iu nënshtruar një procesi intensiv
dhe të sforcuar të helenizimit nën Greqinë, çdo i katërti banor i tij
është shqiptar, pa folur për rrethinat e fshatrat e tij e të Thrakisë
Perëndimore. Jo më kot nëpër dasma nga Pogradeci deri në Permet, në
Devoll, në Korçë, Kolonjë, Dangëlli e gjetkë, këngëtarët popullorë ja
marrin me zë të lartë si sokëllimë malesh, si në ato këngët e lashta
majë krahit në Veri të Shqipërisë, që duket sikur del nga fundi i një
shpelle, si një ofshamë e stërmadhe:
O Selanik e tatëpjetë
Siç ka qenë do të jetë
Shqipëri me të vërtetë
Vini re, këngëtari popullor kërcen nga e kaluara direkt në të
ardhmen, duke lënë mënjanë të tanishmen e Selanikut, fati i të cilit
dihet.
Dhe vazhdon me nota patetike:
Ç’kërkon greku e bullgari
Kur këtu është shqipëtari?!
Historianët mund ta fshijnë këtë fakt nga shkrimet e tyre, por
populli nuk harron asnjëherë, nuk e fshin kurrë nga kujtesa e vet…
Konsulli francez shkruan më tej ndërmjet të tjerash: “Duhet të
frikësohemi se ky komb, i cili është i madh dhe njëkohësisht shumë i
varfër, do të shpërdorojë zakonin e tij të mbajtjes së armëve dhe do të
bëhet i fuqishëm e i rrezikshëm për këtë Perandori. Të gjithë qytetet e
hapura të Rumelisë janë të ekspozuara ndaj shkatërrimeve të tij, që mund
ta çojnë atë te portat e Konstandinopojës, nëse ndonjë ambicioz do të
dijë si të përfitojë nga numri, kurajoja dhe disiplina e natyrshme e
këtij kombi.” Dhe ashtu siç e kishte parashikuar konsulli Laskaris,
shumë drejtues shqiptarë u bënë një kërcënim serioz për Perandorinë. Në
fillim të shekullit XIX-të, Mehmet Aliu, një ushtar shqiptar nga Kavalla
u bë sundimtar i Egjiptit, themelues i një dinastie mbretërore dhe
krijues i një perandorie jetëshkurtër në Afrikë e në tokat arabe. Më
pranë atdheut ishte Ali Pasha – Bonaparti mysliman, siç e quante Bajroni
– i cili sundoi në gjithë bregdetin perëndimor të Ballkanit nga kalaja e
tij në Janinë. Ky ishte një pasha shqiptar, i cili po ndërtonte shtetin
e tij dhe po ofronte mbrojtje për të krishterët e rajonit. Këtyre ne
duhet t’u shtojmë dhe dy drejtues të tjerë pashallëqesh shqiptarë që
konsulli francez nuk i jep, por që ishin edhe ata bashkëkohës me dy të
mësipërmit, Bushatllinjtë e Shkodrës në Veri dhe Ahmet Kurt Pasha i
Beratit që ishte një pasardhës i denjë i myslimanizuar i princërve
Muzakaj. Këto të dhëna për Selanikun i kemi nga profesori amerikan me
origjinë hebreje i historisë në Universitetin e Columbias në Njujork,
Mark Mazover, në librin e tij “Selaniku, qytet i fantazmave”, Tiranë
2011, kur flet për shqiptarët në faqet 148-151.
Është fakt i pamohueshëm historikisht se furia osmane i shtypi
kryengritjet e ndryshme të shqiptarëve me zjarr e me hekur dhe
pashallarët osmanë të çdo kohe, të dërguar nga sulltanët, e mbuluan
Shqipërinë e tokat shqiptare me lumenj gjaku dhe u bënë në shekuj shkak i
lëvizjeve të mëdha e të stërmëdha demografike të shqiptarëve sidomos
drejt Stambollit e Anadollit.
Së dyti, një lëvizje tjetër e madhe demografike në fund të shekullit
18 e fillim të shekullit 19 lidhet me emrin e qytetit të Voskopojës,
metropol ballkanik e europian. Me rastin e dy-tre djegieve dhe
shkatërrimeve të saj më 1769 e më 1789 e më pas në fillim të shekullit
19 popullsia e saj në shumicën e saj dërmuese e mbajti frymën drejt
qytetit metropol të krejt Perandorisë Osmane. Disa dhjetra mijëra
voskopojarë ja mësyen, u mërguan drejt Stambollit, me të cilin kishin
lidhje të shumanshme tregëtare, ekonomike, kulturore e deri ato fetare.
Askush deri më sot nuk ka folur për këto lëvizje të mëdha njerëzish të
këtij qyteti, Voskopojës e të malësisë së saj, krahinës së Oparit drejt
Konstandinopojës, përfshi dhe qytetin apo qytezën e Vithkuqit etj., që
pati një fat pak a shumë të ngjashëm me të simotrës së saj, të
Voskopojës dhe u dogj e u prish edhe ai, afërsisht në të njëjtën kohë.
Vijmë tani në shekullin XIX. Popullsia që ka pësuar më së tepërmi
kanë qenë shqiptarët. Emigrimet e para drejt Turqisë fillojnë nga
Përlepi i Maqedonisë. Pastaj vazhdojnë me eksodin nga mbi 600 fshatrat
dhe qyteti shqiptar i Nishit të mbi 300.000 banorëve, vazhdojnë me
futjen më 1912 nën sqetullën e Serbisë të Kosovës dhe të Greqisë, të
Çamërisë e të një pjese të Maqedonisë; vijojnë me ikjet gjatë luftës së
parë botërore. Kështu, nuk mund të lëmë pa përmendur emigrimin e qindra,
mos themi mijra Voskopojarëve dhe Oparakëve nga Shqipëria – Voskopoja,
kur u dogj në vitin 1916, kishte mbi 500 shtëpi – për në Stamboll.
Shumica e banorëve të saj e mbajtën frymën drejt qytetit të madh, me të
cilin kishin lidhje të shumta familjare, ekonomike, tregëtare, arsimore,
kulturore e të tjera prej shekujsh. Ikjet vazhdojnë drejt Turqisë si
rezultat i shkatërrimeve të papara se Shqipëria u bë shesh lufte në
Luftën e Parë të Përbotshme e sidomos në fund të saj, kur Jugosllavia e
Versajës rikthehet në Kosovë, me Traktatin e Lozanës 1923-24, shkëmbimet
e mëdha greko-turke të shqiptarëve, me lëvizjet e kosovarëve më 1938
drejt Turqisë, që u ndërprenë fatmirësisht, deri diku por jo
përfundimisht nga lufta e dytë botërore, me çvendosjet për arsye
politike pas luftës si genocidi çam apo dhe masakrat mbi kosovarët si
ajo e Tivarit apo brenda Kosovës e Maqedonisë nga hordhitë serbe e
maqedonase; me disa qindra e mijra të tjerë të emigracionit politik
drejt Turqisë, Italisë dhe Evropës Perendimore, drejt SHBA-së dhe
Australisë; me dëbimin e madh në Turqi nga 1954-1960 e më tej në bazë të
Traktatit turko-jugosllav Tito – M. Qyprili (ministër i jashtëm i
Turqisë) dhe në dekadat vijuese deri në ditët tona një rrjedhje e
skajshme pa precedent drejt Stambollit e Anadollit e papërmbajtshme e
shqiptarëve, pa folur për ikjet në Evropë e Amerikë; pa folur për
emigracionin biblik nga Shqipëria pas viteve ‘90 -të shekullit të 20-të
drejt Evropës e Amerikës. Një kapitull më vete përbën tjetërsimi,
boshatisja këto 70 vjetët e fundit nga shqiptarët e Sanxhakut me
kryeqendër Tregun e Ri (Novi Pazar) dhe largimi masiv prej pllajës së
Peshterit. Është një emigrim i vazhdueshëm, i pashembullt drejt
Stambollit e qyteteve kryesore të Turqisë si Bursa, Izmiri, Ankaraja
etj. Vetë kam folur shqip më 1989 me të rinjtë e Pazarit të Ri në
Kapallë Çarshi (Pazari i floririt) që kishin ardhur e ishin punësuar në
Turqi. Largim, largim, kurbet, deri kur?! Formimi i shteteve të pavarura
të Ballkanit ka pasur koston më të lartë për shqiptarët që kanë qenë të
detyruar të marrin rrugët e mërgimit me hir apo me pahir…
Ka edhe një çvendosje të padukshme, të katërt të madhe, bile do të
thosha të stërmadhe të shekujve, për të cilën kurrë nuk do të ketë
shifër të saktë por bëhet fjalë për qindra e mijëra shqiptarë që mbeten
në dhé të huaj, qoftë lanë kockat, qoftë zunë vend aty, krijuan familje
e nuk e panë më tokën që i lindi, atdheun e tyre. Është fjala për
aspektin ushtarak qoftë si shërbim i detyrueshëm, qoftë si profesion, si
ushtarë me pagesë ose të njohur ndryshe si mercenarë. Me të drejtë
Robert Elsie flet për “emigrimet e hershme të shqiptarëve në Turqi si
rezultat i rekrutimeve me forcë për ushtrinë osmane dhe jeniçerë“. Gjatë
pesë shekujve të sundimit osman në trojet etnike, shqiptarët kryen
shërbimin ushtarak në të katër anët e perandorisë, me një sipërfaqe mbi
15 miljon km2 të shtrirë në tre kontinente. Kënga e “Urës së Qabesë“
është sinjifikative në këtë drejtim…Shërbimi vazhdonte, në disa raste,
deri në 10-15 vjet dhe, ose linin kockat në shkretëtirat e Arabisë,
Jemenit, Sirisë, Veriut të Afrikës si në Egjipt, Libi e gjetkë, ose
vendoseshin andej.
Një plagë e pambyllur, e nisur që në shekujt bizantinë e që vazhdoi
edhe në shekujt osmanë, është mercenarizmi që e kanë kaluar shqiptarët
pa dallim feje. Dy janë popujt në Evropë që armën e kanë patur të
shenjtë dhe që jeta e malet ku jetonin, i diktonin e i detyruan të mos e
hiqnin nga supet dhe luftën ta bënin profesion të tyre se vendi nuk i
mbante: Shqiptarët dhe Zviceranët. Katolikët e zonës së Krajës mbi
Shkodër e Ulqin, e kanë kryer shërbimin ushtarak tradicionalisht në
Gardën e Sulltanit, madje me veshje karakteristike të krahinës së tyre.
Shqiptaret ne turqi dhe gjuha
Shqiptarët katolikë të Veriut, shqiptarët ortodoksë të Jugut e të
Moresë që kapërcyen detin në Itali në shekullin 15 shërbyen si stratiotë
(ushtarë me pagesë) në ushtritë e perandorëve e mbretërve dhe princërve
të Evropës Perëndimore. Këtë traditë e vazhduan po në Perëndim në
shekujt osmanët shqiptarë ortodoksë të Himarës, Labërisë, Suljotët e
Ccamërisë e të tjerë. Në Lindje, në Rumani, shërbyen shqiptarët
ortodoksë të Shqipërisë së Jugut e të malësive të Korçës, Pogradecit,
Strugës, Ohrit, Kolonjës, Përmetit, Dangëllisë, Gjirokastrës etj. Ata
qenë ushtarë rrogtarë në shërbim të gospodarëve (princërve fanariotë
shqiptarë si Gjikajt, Dukajt etj.) në principatat e Vllahisë e
Moldavisë. Labëria, edhe kur u islamizua, vazhdoi zanatin e “gjakut”.
Anglezët, francezët etj., kolonizatorë, kanë rekrutuar për llogari të
tyre mercenarët shqiptarë e i kanë dërguar pas përgatitjes stërvitore
ushtarake në Afrikë e gjetkë. Shqiptarët me fustanella, sidomos nga Jugu
i Shqpërisë po edhe Veriu, kanë luftuar me pagesë edhe për llogari të
Mehmet Aliut, kur ai u bë pasha i Misirit (Egjiptit) edhe në
shkretëtirat e Sirisë, Sudanit, të Arabisë, Libisë e në vende të tjera,
ku e solli hera. Nuk është e rastit që në një sërë tabllosh të piktorëve
të shquar anglezë e francezë etj., kur tregohen luftërat në Afrikë apo
në Lindjen e Mesme, paraqiten shqiptarët me fustanella të bardha dhe
qeleshet karakteristike në kokë. Shërbimi ushtarak dhe mercenarizmi
përbëjnë çvendosjen e katërt të madhe të shqiptarëve, atë të largimit
nga trojet amtare… Duke e ndalur fokusin e vështrimit tonë në dy
gadishuj, atë të Anadollit dhe Sinisinë Ilirike (Gadishulli i Ballkanit
siç njihet sot) mund të themi si konkluzion të shtjellimit të kësaj
pjese të parë të punimit tonë se pavarësisht nga gjuha, që ka të bëjë me
tjetërsimin e shqiptarit që ka jetuar në këto troje, si greqisht tek
arvanitët, turqisht tek arnautët, kemi të njëjtin njeri. Antropologjia
do të kishte se çka të fliste.
Shifrat për popullatën shqiptare që jeton në Turqi shkojnë nga 3
milion deri në 20 milionë (shifra zyrtare nuk ka por dhe kur jepen janë
qesharake, rreth 50.000 veta, më e larta e dhënë në një botim të fundit
deri më sot). Regjistrime, statistika në këtë drejtim për popullatën
shqiptare nuk gjenden kurrkund. Gjithçka është e diskutueshme në shifrat
që jepen andej këtej. P.sh. gjatë vizitave në Shqipëri të presidentëve
turq, pas vitit 2000, për shqiptarët e Turqisë janë dhënë nga goja e
tyre shifrat 53 dhe 64 milion. Në një emision të kanalit televiziv Top
Channel për shqiptarët e Turqisë është dhënë shifra rreth 15 milionë pa
treguar burimin. Ka burime të tjera që japin shqiptarët ¼ apo 1/3 e
popullsisë aktuale të Turqisë. Sipas një të dhëne çdo i treti banor i
Turqisë pavarësisht e flet shqipen apo jo, si gjuhë amtare, është i
gjakut shqiptar. Kohët e fundit janë shtuar botimet arkivale për
popullsinë e zbritur në Republikën e Turqisë nga Rumelia d.m.th.
Ballkani. Ka që e shpien shifrën e të ardhurve prej këtej në Anadoll,
deri në gjysmën e popullsisë së tij, apo që përbëjnë rreth gjysmën e
popullsisë totale të Turqisë. Këtë autori i këtyre rrjeshtave e ka
dëgjuar edhe nga specialistë demografë në simpoziume e kongrese
shkencore të mbajtura si në Jeshilqoj apo vende të tjera. Po të gjykosh
nga këto shifra, duke marrë parasysh dhe shtesën e madhe natyrore të
popullsisë së re në Turqi, shikon se shifrat që u dhanë më sipër nuk
janë dhe fort larg realitetit, apo e thënë ndryshe nuk janë dhe aq të
papranueshme. Gjithsesi, problemi mbetet i hapur….
Po sjellim edhe të dhënat nga dy burime që i takojnë të njëjtit
studiues, kanadezit Robert Elsie, të cilat na ranë në dorë tani së
fundi, kur po i vinim pikën këtij artikulli studimor. Në të parin, në
zërin “Turqia, shqiptarët në Turqi” ai shkruan dhe këto (lexuesi le të
gjykojë vetë si për informacionin e sjellë, ashtu dhe për autorin):
“Ndonëse jo shumë i njohur jashtë dhe pavarësisht mungesës së
statistikave të besueshme për popullsinë, komuniteti shqiptar në Turqi,
në të vërtetë mund të jetë më i madhi në diasporë. Emigrimet e hershme
të shqiptarëve në Turqi ishin rezultat i rekrutimeve me forcë për
ushtrinë osmane dhe jeniçerë…Numri i shqiptarëve etnikë, (dmth nga
Ballkani-L.B) në Turqi mund të arrijë mbi një milion, ndonëse shumë prej
tyre janë asimiluar. Një raport i Këshillit të Sigurimit Kombëtar të
Turqisë, më 2008, vlerësonte se në Turqi jetonin 1,2 milionë shqiptarë.
Sidoqoftë, ka ende komunitete të mëdha dhe aktive shqiptare në Stamboll
dhe Bursë”. Kësaj shifre (1,2 milion), në burimin tjetër, albanologu
Elsie i shtonte sqarimin, “shumica e të cilëve me origjinë kosovare”. U
takon studiuesve kompetentë nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia,
shqiptarëve të Turqisë dhe shtetit turk që ka statistikat e plota të
brendshme për të thënë një fjalë më të plotë dhe kompetente edhe në këtë
drejtim. Kjo i takon së ardhmes. Ne vetëm kaq mund të themi
përafërsisht mbi bazën e burimeve direkte apo të dhënave indirekte që
disponojmë…Mendohet se vetëm qyteti i Stambollit ka mbi 3 milion
shqiptarë në një kohë kur ai u është afruar rreth të 20 milionëve. Është
qyteti me më shumë shqiptarë në Ballkan, për t’u ndjekur nga
qytete-metropole si Tirana dhe Shkupi dhe, tash së voni, edhe Prishtina.
Për ngjashmërinë apo më mirë njejtësinë e shqiptarit apo njeriut të
Ballkanit me shqiptarin apo njeriun e Anadollit të tjetërsuar në gjuhë
etj., flet e do të flasë më mirë në të ardhmen antropologjia,
etnografia, folkloristika e shkenca të tjera. Mjafton të krahasosh
instrumentet muzikorë si çiftelia, gërneta e të tjera apo veshjet e një
popullate të Detit të Zi, siç janë llazët, këngët, vallet, lodrat e tyre
të ndryshme e të bindesh se sado larg të jenë këto vise gjeografikisht
nga njeri-tjetri, prapë janë afër, shumë afër në doke, në zakone, në
tradita.
Me sy të lirë, vetëm duke parë muzeun e qytetërimeve anatoliane në
Stamboll, muzeun e pasur arkeologjik të Bursës, muzeun arkeologjik të
Antalias, muzeun e arkeologjisë së nënujit në Bodrum në brigjet e Egjeut
etj., dhe t’i krahasosh me muzeun arkeologjik të Tiranës, s’e ke të
vështirë të realizosh se në një kuptim, në të dy gadishujt ka jetuar e
njëjta popullsi iliro-pellazge. Kur mësonte gjuhën turke në Stamboll,
autori i këtyre rrjeshtave në tekstin e mësimit shihte një fotografi me
varre monumentale në zonën e Izmirit, në atë që njihet si “rrethi mavi
(blu)” dhe që kap më së shumti brigjet e Egje-Mesdheut deri në Antalia.
Nuk ishte e vështirë të konstatoje se ato ngjisnin si dy pika uji me
varret monumentale të Selcës së Poshtme në Pogradec, ku ishin varrosur
mbretër ilirë. Del nevoja e studimeve krahasimtare në këtë fushë të
djerrë si arkeologjia që do të na sjellë në zbulime “perla” për
popullatën ilire të Anatolisë që gati nuk është studjuar fare. Deri
tani as që bëhet fjalë për studime krahasuese. Del gjithashtu nevoja e
thellimit të bashkëpunimit të Instituteve apo Muzeve homologe, p.sh., të
arkeologjisë. Sikur vetëm vizitat reciproke nga profesionistët në to,
pa folur për sesione, simpoziume apo kongrese shkencore të përbashkëta
shqiptaro-turke që mund të bëhen edhe në këtë fushë apo sfera të tjera
si etnografia, folkloristika etj. etj. Brezat e rinj të sotëm e të
nesërm të shkencëtarëve e studiuesve duhet të hulumtojnë dhe të tregojnë
se sa të ngjashëm, të njëjtë, të mos themi identikë, janë qytetërimi
ilir në Ballkan me atë në Anadoll, si në Trojë e në mbarë bregdetin
egjean e në thellësi të tokës anatolike…
II
Vendndodhjet e shqiptarëve në Turqi sot…
Më kujtohet se gjatë kohës që kam qenë në Republikën e Turqisë, sa
herë jepej moti në lajmet e mbrëmjes në televizor, ajo ndahej në 8
rajone të mëdha. Mbi bazën e tyre po paraqesim me një vështrim
telegrafik shpërndarjen e popullatës shqiptare në të.
Së pari: Rajoni i Stambollit dhe Thrakës Lindore ose thjesht Thrakia
Turke me qytete të tilla si Edrene, Tekirdag, Gelibollu, Kerklareli etj.
Stambolli dhe Trakia siç i thonë turqit, përfshijnë një territor prej
24.000 km2 gati sa Shqipëria. Në shekuj, po sidomos në shekullin e
20-të, kemi dyndje të shqiptarëve drejt Stambollit dhe pjesës evropiane
të Turqisë. Mjafton të shohësh njerëzit e këtyre anëve dhe bindesh për
origjinën e tyre. Edhe pa i pyetur, antropologjia s’të lë të gabosh
kurrsesi. Por janë edhe shqiptarët vendas të krishterë “rumë“, po dhe
muslimanë të konvertuar në shekuj deri në ditët tona. Stambolli numëron
me miliona shqiptarë të shpërndarë në lagje si Aksaraj, Ejup, Alibeqoj,
Beshiktash, Arnautqoj, Kadiqoj, Feriqoj, Bajrampasha, Fendekzade,
Topkapi, Fatih, Kuçykçekmexhe etj.etj. Dikur shqiptarët kanë qenë të
vendosur me mahalla sipas krahinave në lagjet e ndryshme të Stambollit,
bile kjo deri në vitin 1990 p.sh, Alibeqoj kishte shqiptarë të Kolonjës
dhe të Gostivarit me shumicë që jetonin në masa kompakte në shtëpitë e
tyre me bahçe dhe familjet ishin të një ane, madje në një pjesë të tyre
ishin edhe farefis apo dhe ishin bërë të tillë, duke jetuar në krah të
njëri-tjetrit. Nuk përziheshin me të tjerët e ruanin me fanatizëm
gjuhën, madje në dialektin e veçantë siç e kishin folur në Shqipëri.
Bile ndihej moszhvillimi i mëtejshëm i saj dhe dukeshin trajtat
konservatore. I ruanin siç u bartën nga Kolonja dhe n’atë gjendje i
flisnin sot. Vetë i kam dëgjuar e komunikuar me ta. Ruanin bile këngë
popullore, vjersha e folklor të vendlindjes. Mund të kishin lindur edhe
në Turqi por ruanin një mall të patreguar për fshatin, qytetin, apo
krahinën prej së cilës kishin ardhur. Të prekte kjo dashuri e mall i
tyre i patreguar për t’u kthyer qoftë edhe njëherë në vendlindje. Shpesh
të rinjtë bartnin si të regjistruar në një shirit magnetofoni kujtimet e
prindërve të tyre për vendet nga ishin shpërngulur deri dhe për gurët e
drurët e vendëlindjes… Bajrampasha, rajoni më shqiptar i Stambollit, ka
kryesisht shqiptarë të Maqedonisë, sidomos nga rajoni e qyteti i
Manastirit, Perlepi e fshatrat shqiptare rreth tij, kurse Fëndekzade ka
më shumë shqiptarë të Shkupit, bile edhe shoqata e tyre e ka qendrën
këtu… S’ka rajon të Stambollit që të mos ketë shqiptarë. Janë nga
Kosova, Maqedonia po dhe nga Novi Pazari (Tregu i Ri) mbi Mitrovicën e
Kosovës si dhe nga jugu i Shqipërisë, të hershëm e të sotëm. Pas viteve
‘90 erdhi një valë e re emigracioni nga Shqipëria. Shqiptarët myslimanë
në Traki, jo vetëm që i ke me shumicë në qytetet si në Edrene apo
Tekirdag po edhe nëpër fshatra. Në shumicë janë të ardhur nga Kosova po
edhe Shkupi.
Sami Frashëri na bën me dije për ngulime të tjera shqiptare në Thrakë
dhe në brigjet e Detit Marmara si dhe në ishujt afër tyre. Këto
komunitete shqiptarësh ortodokse u dëbuan në Greqi pas Luftës së Parë
Botërore, në periudhën e shkëmbimit të popullsisë midis dy vendeve
(turqisht “mubadele” dhe greqisht “andallaia”). Nuk është fjala për
“Adalar”(Ishujt e Princave) që janë në Grykën e Bosforit në Stamboll,
përballë Kadiqojit, gjithsej 9 ishuj të banuar e të pabanuar, me
popullsi ortodokse, që s’u përfshinë në marrëveshjen e shkëmbimit që u
nënshkrua në Lozanë të Zvicrës. Popullata ortodokse e Stambollit nuk u
prek nga ky traktat ogurzi për shqiptarët. Sasia më e madhe e
shqiptarëve të Turqisë është grumbulluar në pjesën evropiane të saj.
Së dyti: Rajoni i Bursës me sipërfaqe 11.087 km2 dhe popullsi prej
2.600.555, pra gati sa Kosova e sotme. Bursa është qyteti i katërt më i
madh i Turqisë. Në këtë rajon përfshihen edhe qytetet si Adapazar,
Kutahja (emri i vjetër Qytahja) Bandërmaja, Ballëkesir, Çanakala e deri
në Ajvallëk, një qendër e vogël e banuar buzë Detit Egje. Brenda qytetit
Bursa (thirret edhe Brusa) ka disa mëhalla si “Zafer” etj. plot e
përplot me shqiptarë, ku shqipja gjallon deri në ditët tona. Kjo lagje
njihet si lagje e shqiptarëve. Ata kanë shoqatat e tyre kulturore –
artistike dhe janë të mirëorganizuar. Ka shqiptarë të hershëm si ata të
Nishit që i gjen në qytete si Adapazari, Kutahja etj. Shqiptarë ka dhe
Bandermaja, Ballëkesiri, si dhe rajonet bregdetare, por me klimë
relativisht të ftohtë si Çanakala apo diçka më ndryshe Ajvallëk, Akçaj
etj. Ka dhe ishuj si Bozxha Ada apo ndonjë tjetër në krah të saj të
banuar nga të krishterë shqiptarë të vendit, të ashtuquajtur rumë. Prej
këtyre ka dalë dhe patriarku ortodoks aktual i Stambollit, Bartolemeo,
që e di shqipen si gjuhë amtare që e ka… Banorët e ardhur janë kryesisht
nga Kosova e më pak nga Maqedonia.
Së treti është Rajoni i Izmirit me qytete si Manisa, Akhisar, Ajdin,
Denizli, Fethije, Marmaris, Bodrum e deri në Antalja e Alanja, duke
përfshirë dhe Ispartën dhe Afjonin etj. Ky rajon është i mbushur plot e
përplot me shqiptarë të Çamërisë që erdhën pas nënshkrimit të Traktatit
të Lozanës në vitet 1923-25. Qyteti i Izmirit lagjen e vet më të madhe e
më të rëndësishme, lagjen aristokrate të vet, Karshejaka, në 90% të saj
i ka me shqiptarë të Çamërisë apo dhe Janinës. Po nuk mungojnë dhe
shqiptarët e Kosovës psh. nga Prishtina, të Shqipërisë e të Maqedonisë.
Në lagjet e Izmirit apo Smirnës së dikurshme, është folur shqip nga
rumët shqiptarë të këtij qyteti dhe pastaj pas dëbimit me marrëveshjen e
Lozanës të shqiptarëve ortodoksë, këta u zëvendësuan me shqiptarë
muslimanë të Çamërisë, me shqiptarë fisnikë muslimanë arvanitë të
krahinave të Manit e të Lalës në Peloponez (More). Po ashtu Izmiri pas
1924-1925 u mbush me kosovarë të ndjekur nga regjimi serbomadh i kralit
Aleksandër Karagjorgjeviç. Pra shqipja është dëgjuar deri në fund të
shekullit XX në lagjet e Izmirit e ku më shumë e ku më pak, ndonëse më
rrallë, sot vetëm në mjedise familjare. Çamët jetojnë të tubuar në
qytete të tilla, veç Izmirit, si Foça, Menemen, Manisa, Soqe, Selçuk,
Ajdin, Denizli e më pak në Bodrum, Fethije, Marmaris apo Muglla. Është
për t’u përmendur një fshat i madh apo qytet i vogël, jo larg nga
Izmiri, me emrin Jeniqoj me shqiptarë të Kosovës që flasin edhe sot e
kësaj dite shqip e vetëm shqip. Njeriu mendon se është në Kosovë apo
Shqipëri. Shqiptarë të Kosovës dhe Maqedonisë ka në qendrat e banuara në
veri e në verilindje të Izmirit, siç është Aksaraj e të tjerë. Ka dhe
rajone që janë të përziera me shqiptarë të ndryshëm, të Kosovës e të
Çamërisë, siç është qyteti Akhisar e qendra të tjera më pak të njohura.
Janë fshatra të tëra që deri vonë kanë folur shqip, por proceset
urbanizuese kanë bërë punën e vet. Antalja, Alanja dhe qytete të vogla
në krah të tyre, buzë detit si Qemer, Manavgat, Side etj. kanë shqiptarë
të ardhur e të vendosur në to në kohë të ndryshme. Shifra për numrin e
tyre s’ka, por kur pyet shqiptarët e atyshëm të thonë se janë shumë, “pa
hesap”!
Së katërti: kemi Rajonin e Anadollit Qendror apo të Ankarasë, ndryshe
mund ta quaja edhe të kryeqytetit turk. Në të përfshihen veç
kryeqendrës së Turqisë po edhe të Anadollit Qendror e përgjithësisht të
Ankarasë dhe qytete të tilla si Jozgat, Konja, Kajseri dhe Nigde, si dhe
qytetin e Haxhi Bektashit si qendër e bektashizmit. Ankaraja si çdo
kryeqytet ka mbledhur edhe shqiptarë nga të katër anët e Turqisë dhe
numri i tyre që banojnë në të është i konsiderueshëm.
Shqiptarët i gjen kudo në tërë poret e jetës turke, sidomos në poste
drejtuese e komanduese si në aparatin shtetëror, në ushtri, në polici,
në ekonomi, industri e tregti, në arsim dhe kulturë dhe ata gëzojnë
respektin e mbarë popullsisë. Të përmendësh emrin shqiptar në Turqi, si
dje dhe sot, është sikur të përmendësh një emër të shquar, të nderuar,
me reputacionin më të mirë që mund të bëhet. Në tërë shtresat e
popullsisë, pavarësisht nga niveli shoqëror apo raca dhe në gjithë
popullsinë e Republikës Turke, s’ka rëndësi përbërja etnike e saj, të
thuash “arnaut” d.m.th. të kujtosh një emër me peshë të madhe, njerëzore
që gëzon një respekt jo të zakonshëm. Nuk duam të zgjatemi në këtë pikë
se do të shkonte gjatë ky shkrim.
Popullsia rume e Kajserit, e Konjës apo dhe e qyteteve e fshatrave të
tjera të Anadollit Qendror me marrëveshjen e Lozanës u vu në rrugën e
ikjes drejt Greqisë. Boshllëkun e tyre e mbushën çamët e Çamërisë dhe
shqiptarët e Maqedonisë “greke” deri në qytetin e Mersinit në bregdetin e
Mesdheut. Nga këto vise është shkrimtari, poeti e dramaturgu i njohur
turk me origjinë shqiptare Nexhati Xhumali prej Follorine që vdiq tani
së voni, pas viteve 2000, në Turqi. Viset e Jozgatit kanë të ardhur më
shumë çamë kurse Kajseri, Konja, Nigde dhe Haxhi Bektashi etj. kanë
shqiptarë nga Kosova, më pak nga Maqedonia, po diku dhe shqiptarë të
ardhur herët nga Shqipëria, kryesisht nga jugu i saj. Diku fare pranë
qytetit të Haxhi Bektashit janë dy fshatra shqiptare ku ende edhe sot
flitet shqip, siç na kanë bërë të ditur dëshmitarë okularë.
Së pesti kemi Rajonin e Adanasë apo të Juglindjes me qytete të tilla
si Adana, Mersin, Iskenderun etj. që shtrihet kryesisht në një nga
fushat më pjellore të Turqisë, të Çukurovës nën malet Toros, vargmale që
përshkojnë tej për tej Anadollin. Aty gjen shqiptarë nga tërë trevat e
Ballkanit, të trojeve etnike shqiptare, po edhe çamë. Autori i këtyre
rrjeshtave ka takuar në një qytet të vogël, Dortjoll, të përfshirë në
qarkun Osmanije, afër Iskenderunit, çamë të Pargës dhe të zonës së
Igumenicës. Në këto anë janë dy fshatra me shqiptarë të Kosovës, të
dëgjuar në tërë Turqinë si Naxhar i Madh dhe Naxhar i Vogël, ku flitet
sot e gjithë ditën shqip, të dy bashkë, me disa mijëra banorë. Këto emra
të vjetër të këtyre fshatrave sot janë ndërruar, po shqipja vazhdon të
dëgjohet edhe në këto anë të Anadollit. Çudia e autorit ishte, kur mësoi
për ekzistencën e një a dy fshatrave shqiptare pranë kufirit me Sirinë,
në zonën e qytetit Antakja apo provincës Hataj siç thuhet ndryshe, e
cila dihet hyri në përbërje të Republikës Turke me referendumin e vitit
1938.
Së gjashti kemi Rajonin e Detit të Zi, apo Karadenizit (siç i thonë
turqisht), kryesisht me qytetet e Samsunit, Amasjas, Sivasit, Bafrës po
dhe të Sinopit e të Çankërë… Këtu ka kryesisht shqiptarë të ardhur në
vitet 1877, 1878 nga qyteti dhe rajoni shqiptar i Nishit apo siç thirrej
dikur Sanxhaku i Nishit, sot i mbetur nën Serbi. Janë me dhjetra
mijëra, mos them qindra mijra shqiptarë që jetojnë në fshatra me masa
kompakte si dhe në ndonjë qytet si Bafra që mund të quhet pa frikë qytet
shqiptar. Janë për t’u përmendur shqiptarët e qytetit të Tokatit e të
rrethinës së tij. Të gjithë ata që shisnin simite rrugëve të Stambollit
me karroca ambulante ishin nga këto anë dhe kudo midis tyre ata flisnin
shqip. Ata ishin shqipfolës të çartur, ndonëse disa breza kishin lindur
e rritur në Turqi dhe në fshatrat e tyre flitej shqipja e patrazuar.
Kur vinin në Stamboll në punën e tyre si simiteshitës atëherë fillonin
të mësonin turqisht. Shqiptarë të çuditshëm, asht i pandryshueshëm i
tokës arbëreshe. Të përkulem në gjunjë dhe të falem ty o gen i tokës
mëmë që di të mbijetosh dhe i pashkolluar, siç ke mbijetuar në shekujt
vrastarë e të pamëshirshëm e në kohërat “njerkë“ për Shqipërinë e kombin
shqiptar! Shqiptarët e këtyre anëve jetojnë në një gjeografi që
përfshin qytetin e madh bregdetar të Samsunit, kryeqendër e Vilajetit me
të njëjtin emër me mbi 1 milion banorë, në Sivas, në Amasja e Tokat po
edhe në Sinop e Çankere. I gjen ata dhe në qytetet e Bollusë e të
Zonguldakut si qendër minerare e metalurgjike e vendit, në Kastamonu
etj. Fusha e Samsunit, ku rritet sidomos duhani e deri poshtë në
thellësi të Anadollit zbukurohet edhe me qeleshet, plisat shqiptarë.
Sado që ka kaluar gati një shekull e gjysmë nga dëbimi i tyre prej
trojeve amtare, shqipja ruhet edhe në këto anë në thellësi të Turqisë.
Këta shqiptarë të Nishit përbëjnë një kapitull të veçantë të mbijetesës
së racës shqiptare në këto anë. Një autor i Kosovës u ka kushtuar një
monografi të tërë këtyre shqiptarëve me trup si lisat e bjeshkëve të
tokës arbnore dhe me pasuri shpirtërore të jashtëzakonshme, palcë e
shqiptarizmit që bartën kudo që shkuan genin e shqiptarit. Ata i dhanë
emrit shqiptar përmasa dhe vënd të veçantë, që s’guxon ta zërë kush në
Republikën e Turqisë. Nderim e respekt të pamatë këtyre burrave të
kombit shqiptar dhe nënave shqiptare që janë krenare për emrin shqiptar e
për nënën SHQIPERI! Nishi dhe nishjotët kosovarë nuk vdesin kurrë! Ndaj
detyrë e dy shteteve shqiptare është studimi i jetës dhe veprimtarisë
së këtyre shqiptarëve të “harruar”të Samsunit, nxjerrja në dritë e tyre,
ruajtja e gjuhës shqipe dhe përpjekja për moszhbërjen e tyre, duke
ngritur qendra kulturore shqiptare, duke hapur panaire libri, duke
dërguar grupe artistike-folklorike etj. Janë me qindra fshatra që
gjallojnë shqip e si shqiptarë!
Së shtati: Rajoni i popullsisë llaze. Në të përfshihet zona e lindjes
së Detit të Zi e banuar nga një popullsi që quhen llazë, në qytete të
tilla si Trabzon, Artvin po dhe Ordu e Giresun. Pra, rajoni i shtatë i
llazëve në një kuptim të kujton apo ngjet me rivierën shqiptare të
Himarë – Sarandës. Aty ke dhe detin e kaltër dhe malin dhe fushën pranë e
pranë njëra tjetrës. Kjo popullsi është shumë e afërt në tradita,
zakone, konstitucionin shpirtëror me shqiptarët, aq sa dikush prej
shqiptarëve apo dhe llazëve thotë se këto dy kombe janë “djem
xhaxhallarësh”, “kushërinj”. Këto i kam dëgjuar në rajonin e Stambollit,
të Zejtinburnusë, një nga më të mëdhenjtë, më të industrializuar dhe me
më përspektivë të qytetit të stërmadh, gjysma e të cilit banohet
kryesisht me shqiptarë të Maqedonisë e gjysma nga llazë të Detit të Zi.
Duke dëgjuar turqishten e të dy palëve, që nuk i shpëton akcentit të
gjuhëve përkatëse, të duket sikur po dëgjon turqishten e Prizrenit të
Kosovës, të konservuar nga osmanishtja, turqishtja e vjetër, sidomos me
theksimin e gërmës xh (c) dhe eleminimin në shqiptim të rrokjeve të
fundit psh të formës së kohës së ardhshme:”do të vij“ – “gelexhehim –
gelexhem”. Koha kërkon dhe kushtet janë krijuar, me botimet gjithnjë e
më të shumta edhe në këtë gjuhë, pak të lëvruar siç është gjuha llaze –
llazishtja – të bëhen nga gjuhëtarët tanë studime krahasuese e pse jo
dhe gramatika e fjalorë në të dy gjuhët. Atëherë do të dalë në shesh se
sa të afërt me njëri- tjetrin janë këta dy popuj, që në Turqi i
konsiderojnë si “kushërinj” dhe sa përkime e gjëra të përbashkëta e bile
të njëjta ka në gjuhët e tyre, në veshjen e tyre, në traditat, zakonet,
në historinë e tyre. A ka shqiptarë të vajtur në Trabzon, Artvin, Hopa e
qytete të tjera më të vogla llaze? Ka, relativisht pak, si në historinë
e largët e të afërt si dhe sot. Gjithmonë janë shkrirë e bërë njësh me
popullsinë vendase llaze, janë martuar aty e përthithur nga mjedisi
llaz. “Kan çeker” – “tërheq gjaku”, thonë turqit e në këtë rast kjo vlen
midis shqiptarëve dhe llazëve. Ngjasin në fjalët e urta, në shakatë e
tyre e në se nuk ngjasin! Nuk mund t’i shpjegosh kollaj këto përngjasime
kaq të mëdha. Kërkojnë studime të posaçme që unë kam bindjen që koha do
t’i sjellë, bile më shpejt se sa mund të mendohet. Llazët, gjaku ynë
pellazg nuk mund të zhduket kurrë!!! Zoti e ka ruajtur deri në ditët
tona! Dhuratë e papërsëritshme! “Kan çeker”, po po “kan çeker”. Gjaku
s’bëhet ujë po dhe n’u bëftë s’pihet… Me llazët është marrë, sidomos me
gjuhën e tyre një shkencëtar, një gjuhëtar i shquar i ish- Bashkimit
Sovjetik N. Mari i cili kritikohet direkt nga Stalini, në veprën e tij
“Marksizmi dhe çështjet e gjuhësisë“.
Së teti, Rajoni i fundit kurd. Ky përfshin viset e Anadollit të
brendshëm lindor me kryeqender qytetin e madh të Dijarbakërit (ose
Dijarbeqirit) me qytete të tjerë si Gaziantep, Marash, Urfa, Malatia,
Tunxheli, Elazig, Van, Mush, Siirt etj. të banuar kryesisht nga kurdët
po dhe turqit. Rajoni kurd dhe ai llaz nga pikëpamja që po flasim
d.m.th. për vendndodhjen e shqiptarëve, janë dy rajonet më pak të
rëndësishëm. Këtu në këtë zonë ka shqiptarë të turqizuar të sjellë në
kohën e Ataturkut që janë nga ish Vilajeti i Selanikut apo dhe Gjiriti,
siç i thonë turqit ishullit të Kretës në Detin Mesdhe. Psh autori i
këtyre rradhëve, i ka njohur të tillë “shqiptarë selaniklinj”, të
vendosur në rrethinat e qytetit Elazig, me tradita, zakone etj. si
shqiptarët e krejt Toskërisë. Vetëm ishte bjerë gjuha shqipe në brezat e
rinj. Sigurisht nga pikëpamja sasiore në pjesën e Dijarbakërit, sidomos
nëpër qytete, (Ataturku i vendosi këta emigrantë nëpër fshatra, u dha
tokë, shtëpi, gjë të gjallë e katandi) numri i shqiptarëve është shumë
më i madh se në brigjet e Detit të Zi.
Do t’i mbyllja këto rreshta duke iu drejtuar dy shqiptarëve në Turqi,
njerit nga Dibra e tjetrit nga Kosova, nga Prizreni. I pari është
filozof i mirënjohur në Turqi, Riza Tefik Dibrani, i cili shkruan se
“kombi fisnik shqiptar i ka dhënë Perandorisë Osmane e më pas Republikës
së Turqisë me dhjetra e qindra njerëz të mëdhenj që lartësuan emrin e
Turqisë në Europë dhe në botë, përfshi këtu një Hoxha Tahsin, një
Shemsedin Sami Frashëri e të tjerë”. Së dyti është shqiptari i Prizrenit
e miku im, atdhetari i shquar Ibrahim Ikiz (Binaku) që dhe fëmijëve të
vajzës së vet ua vuri emrat Naim e Besa. Ai më ka treguar se “nga 27
kombet që jetonin në Perandorinë Osmane, në krye të tyre dhe me statusin
më të lartë (qëndronin mbi turqit e të tjerët) ishin shqiptarët. Ata
quheshin kombi “nexhip”, që do të thotë kombi “fisnik”. Këtë vënd e këtë
status e kanë dhe e ruajnë edhe sot Shqiptarët e Turqisë…
Autori i këtyre rradhëve, duke menduar të ardhmen, ka bindjen e
patundur dhe koha ka për ta treguar e vërtetuar, edhe historia ka për ta
shkruar se Shqiptarët e Turqisë janë një potencial i jashtëzakonshëm
sasior (përbëjnë numrin më të madh të shqiptarëve në botë) dhe cilësor
dhe si të tillë kanë një mision fisnik të trefishtë (ndonjë segment i të
cilit vjen natyrshëm nga shekujt), së pari, të kontribuojnë
maksimalisht për vendin ku jetojnë e punojnë, Turqinë; së dyti, të
shërbejnë si urë e fuqishme jo thjesht miqësie por vëllazërie midis
Turqisë dhe Shqipërisë dhe, së treti, të shërbejnë në një mënyrë ose
tjetër si një mbështetje dhe një lloj “leve Arkimedi” për zhvillimin e
përparimin e Shqipërisë e të krejt kombit shqiptar, mjafton që vendi amë
mos të bëjë indiferemtin ndaj tyre siç e ka bërë deri më tani dhe të
kujdeset për emancipimin e vazhdueshëm, sidomos shpirtëror, të tyre.
Gazeta "Metropol" 12&13 qershor 2012
