Epika blu e Edison Gjergos / nga Kolec Traboini

Edison Gjergo: Epika e yjeve të mëngjesit" 1971

EPIKA BLU E EDISON GJERGOS 

Edison Gjergo në artin figurativ shqiptar u shfaq si një meteor në errësirën e sistemit diktatorial, një novator i madh i cili guxoi që me talentin e vet të thyej kanonet e ngurta të real-socit. Nuk ja falen as atëherë e as sot dishepujt e komunizmit. Ky dimension i madh vazhdon të mbahet prej sherbestarëve mediokër në suazat e vogla të egoizmit post komunist. Ishte një piktor aq i madh, sa tragjizmi përtej individuales është kryekreje për artin shqiptar, sepse Edison Gjergo nuk arriti të jetonte kohën e lirisë së krijimit. Kush e di çfarë mrekullish do të realizonte ky artist origjinal e i pakrahasueshëm.

Nga KOLEC TRABOINI

Piktori Edison Gjergo [1939-1989]

"Epika e yjeve të mëngjesit" -  për një vepër oil në canvas, me dimensionet e telajos 179 x 119.5 cm, krijuar në vitin 1971  u dënua me burg  Edison Gjergo (1939 -1989). Siç dënohej e pushkatohej njeriu për fjalën ashtu dënohej edhe për ngjyrat.

 Ishte një urrejtje e egër ndaj këtij piktori prej atyre që mbanin skeptrin e pushtetit. U lëshuan me tërbim sikur Edison Gjergo të kish bërë një kundërrevolucion dhe u rrezikonte pushtetin që e  mbanin me dhunë. Në fakt ai kishte derdhur në telajo plot fantazi e frymëzim kurrgjë më shumë se një episod të luftës, por të parë krejt ndryshe e jashtë skemave të kohës.  Një fundnate e thellë, një rapsod  i tretur deri në asht me lahutë këndon një këngë epike për disa partizanë nën një sfond blu të qiellit ku ndrisnin yje të largët e të ftohtë. Gjithçka e mbajtur në tonet dominuese blu me disa  fraktura të telajos të kuqe të ndezur e të zezë.  Por luftën ata e donin të ndritur, farfuritëse, bubullitëse, ditën për diell, me partizanë viganë, me urra, me njerëz që hidheshin mbi topa, mbi tanke, që i prisnin plumbat me gjoks, gjithçka në eufori...

Megjithëse diktaturë ajo kohë  pas vitit 1970, ishte një gjëndje kërkimi prej krijuesve për të sjellë pikvështrime,  mjete stilistikore shprehëse e subjekte të reja në art. Edhe në letërsi me tregimtarët e rinj apo poetët ndodhte po ashtu.  Bilal Xhaferri kishte shkruar një tregim me temë të përafërt, por në të vërtetë tërë tregimet e Bilalit ishin impresionante. Të rinjtë e brezit tonë si të thuash i përpinin tregimet e tij në faqen letrare të gazetës “Zëri  i rinisë”.  Me arratisjen e tij gjithçka që kishte shkruar u ndalua dhe u dogj si “Lirishta e kuqe”  poezi si dhe romani “Krastakraus” për epokën e Skënderbeut. Ruaj në kujtesë që  pas arratisjes së Bilal Xhaferrit në vitin e parë të studimeve  universitare arrita të gjej librin me tregime “Tokë e lashtë, njerëz të rinj” të cilin ma dha bashkstudentja e degës së gazetarisë Zenepe Çekrezi- Luka. Për të qënë të sigurt se nuk  do të na diktonin e spiunonin e kishim grisur kopertinën dhe nuk gjëndej në asnjë cep të librit emri i Bilalit. Por atë libër të ndaluar e lexonim dhe e kalonim dorë në dorë  si ungjill arti.

Edison Gjergo:"Vajza e re" 1972

  Duhet pranuar se megjithë frikën që ekzistonte,  krijuesit përpiqeshin të dilnin nga korniza, veçanërisht të rinjtë, kam parasysh edhe dramaturgun e ri Shpëtim Gina (13.12.1951-15.08.1974) që e kisha bashkstudent në Universitet, me dramën e tij “Armiqtë”,  vënë në skenë nga Mihallaq Luarasi. Shpëtimin  e mbyti sigurimi  në Mamurras , në lumin Drojë, sepse e kishin konsideruar si dramaturg dekadent.  E kishin venë në shënjestër dhe arritën ta eleminojnë më 15 gusht 1974.  Edhe ai kish guxuar të bënte një art ndryshe prej skematizmit të kohës. Në burg do të përfundonte edhe liriku më  i ndjeshëm i kohës Frederik Rreshpja, të cilin e njihja nga afër dhe kishim punuar bashkë në Kombinatin e Drurit në Shkodër. Nën këto influenca e dëshira për të bërë diçka ndryshe mbaj mend në atë kohë të kem shkruar edhe vetë ndonjë tregim  si "Stina kur pikonin yjet" ca partizanë që ecnin nëpër natë me shoqen e plagosur që u vdes në agim, apo një tjetër  “Në mesnatë” me të njejtën frymë,  por të dy  këto tregime m’i refuzuan kur botova librin e parë me tregime "Petalet e bajames së hidhur”, 1973,  ndaj pashë ç'pashë i zhduka. Dëshira të tilla dhe tentativa për t’u shfaqur sa më origjinal ndjehej kudo tek autorët e rinj. Por kur u zhvilluan pleniumet  famëkeqe për letërsinë e artin  dhe për mbarë krijimtarinë artistike, të tmerruar  shumëkush hoqi dorë nga krijimtaria, sepse ishte si të ecje mbi mina, ose përndryshe duhej të ecnin në trasenë e sigurtë të shabllonizmit e skematikës së real-socit.

Edison Gjergo ishte nga ata që guxoi dhe tërë rrufetë ranë mbi të. U mallkua publikisht dhe u dënua fizikisht. Ishte tmerr të mendoje se e kishin dënuar me burg për një tabllo, që fundja ishte temë e luftës, ishte me partizanë. Por atyre u duheshin disa viktima në art dhe do t’i gjenin patjetër. Siç gjetën edhe Maks Velon. Siç burgosën e pushkatuan pa mëshirë plot të tjerë. 

Burgu e dërrmoi piktorin. Arriti te shihte një ekspozitë të pranverës në fundin e jetës së vet ku tashme piktorët kishin arritur disi të shpëtonin prej diktatit të plotë. Kishte më shumë lirshmëri ngjyrash në telajo. Ai pikërisht për këtë ishte dënuar, kish humbur vitet më të çmuara të krijimtarisë. Por gjithsësi ai nuk mund të paraqitej në ekspozita. U  mbyll në vetvete e ra në një dëshpërim të thellë.  Ndrroi jetë në vitin 1989 në moshën 50 vjeçare.  Gjithsesi kjo punë e tij, kjo epikë blu në telajo e Edison Gjergos i qëndroi kohës. Lumturisht nuk është prishur. Eshtë shumë impresionante. Një dimension që i thyente tërë rregullat real-socit, mirëpo edhe sot pas dy dekadash që është shëmbur diktatura, ndërkohë që pak flitet për Edison Gjergon, na del ndonjë piktor si i suksesshëm por edhe i pompuar me mbështetje politike, që na e shet sapunin për djathë duke thënë se natyrat e qeta me lulkat e tij punuar asokohe ishin një dizidencë kundër sistemit monist.

Në të vërtetë dizidenca ishte Edison Gjergo me tabllonë e tij “ Epika e yjeve të mëngjesit” që sot ka një vlerë të madhe. Pse jo dhe “Metalurgu” realizuar në 1971 që ka të njëjtën frymë e teknikë dhe mbajtur me të njëjtën tonalitet ngjyrash ku mbizotëron kuq e bluja e Gjergos. Kjo pikturë epike blu e ky stil i tij origjinal shprehte dëshirat e krijuesve për të thyer skematizmin e kohës, atë ngurtësi që shterpëzonte e ndrydhte talentet. Dhe e bëri atë me dinjitet e me një sakrificë të jashtzakonshme. 

Piktori Edison Gjergo ndërroi jetë shumë shpejt, një fat vërtet tragjik i një talenti të madh që nuk arriti ta gëzonte lirinë e çlirimin prej diktaturës e të korrte frytet e veprës së vet,  si fati i shumë artistëve e mjeshtërve të mëdhenj të telajos.

Edison Gjergo: Portret 90x80, bën pjesë në koleksionin privat familjar dhe nuk është ekspozuar asnjëhere.

Edison Gjergo: Metalurgu 1971

Gazeta Drita, nr.2 nentor 2014 f.9