KULTURA E VLLAVRASJES TEK OTOMANET
Pergatiti Fatma J. Kristo
Dy Fjale
Shkak per kete ekskursion ne otomanizem ishte argumenti i zvicerianit O. J. Schmitt per arsyen e fillimit te kryengritjes se Skenderbeut. Sipas tij kryengritja e Gjergj Kastriotit kunder turqve pati per shtyse fillimisht hakmarrjen ndaj sulltan Muratit II pasi ky i kishte vrare te atin, Gjon Kastriotin. Por me pare Skenderbeu, gjithmone sipas Schmitt, po per hakmarrje kishte organizuar vrasjen Alaedinit, princit te kurores, djalit te preferuar Muratit II, qe ishte vellai me i madh i Mehmetit II. Vrasja ishte kryer ne pranvere te vitit 1443 ne Amasia (Anadoll) nga nje nepunes i larte i oborrit, qe kishte mbytur ndersa flinin Alaedinin dhe dy djemte e tij te mitur ne moshen nen dy vjec. Nje argument tejet i sforcuar qe kulmon me frazen: ”Perzjerja e Skenderbeut ne kete veper eshte e sigurt, ajo e Mehmetit me shume gjase”. Eshte e veshtire qe gjate leximit te mos e perjetosh nje perfundim te tille si te panatyrshem, si nje kundersens.
Nga njera ane Skenderbeu qe kishte falur Moisi Golemin(te cilin Mehmeti II e ropi te gjalle kur i erdhi ne dore, qe kishte falur Hamza Kastriotin (i cili perfundoi pa lavdi sokakeve te Stambollit) te cilet e kishin tradhetuar dhe ngritur shpaten kunder tij dhe qe ishte ne te drejten e vet te hakmerrej ne menyren me te rrepte, a ishte e mundur pra qe te organizonte nje vrasje makabre me mbytje si ajo e vellait te Mehmetit dhe e dy femijve te tij te mitur. E vetmja vrasje brenda familjes qe me gjase i ngarkohet Skenderbeut eshte ajo e nje nipi te vet ne Rodon por dhe kjo ne beteje e siper dhe ne rrethana shume te veshtira per Skenderbeun. Kodi i hakmarrjes se shqiptareve eshte i eger por jo pervers. Nga ana tjeter krimi brenda familjes i njohur gjeresisht ne te gjitha perandorite mesjetare pra edhe ne ate otomane. Ishte ky pra shkaku, kjo permbysje e panatyrshme e rendit te fajesise, pandehma per Mehmetin dhe siguria e akuzes si kryekomplotist per Skenderbeun. Por eshte tjeter pershtypja, tjeter verifikimi. Historia e lexuar fillimisht si nje argetim nje dite te con pakundeshtueshmerisht ne nje pozite te atille ku ballafaqimi behet nevoje jetesore. Vetem pas kesaj nuk beson me se cdo gje qe fluturon hahet.
Ka te ngjare qe kembengulja e Schmitt per te provuar hipotezen e hakmarrjes (e vonoi publikimin e librit nje vit per kete arsye), lidhet me ate qe eshte i vetmi episod origjinal ne krejt vepren. Sepse tezat per Skenderbeun si nje hero mitik, jo historik qarkullonin prej vitesh ne Shqiperi. Schmitt nuk i ka zbuluar vete, por i ka kopjuar nga miqte e vet shqiptare. ”Mitin e Skendebeut” nuk e solli zviceriani, por e gjeti mes tyre. Merita e tij eshte qe e mbushi me lende si profesionist, por nuk ka te drejten t’i quaje origjinale, persa kohe ato ishin parashtruar prej kohesh nga bashkatdhetare tanet. Schmitt iu dha atyre nje seriozitet profesional duke vene ne dispozicion firmen e vet me autoritetin e nje historiani te huaj. Pare keshtu merr nje tingellim prej Kasandre nje pyetje e Zhejit ne nje emision televiziv per Klosin: Ti je perkthyes apo bashkeautor?!
Sidoqofte materiali i meposhtem, pavaresisht tezave te Schmitt, u nis si nje investigim per figuren e sulltan Mehmetit II,per te hetuar nese kishte ndonje prove apo qofte dhe interes qe Mehmeti II te komplotonte per te eliminuar te vellane e madh te paracaktuar nga i ati si sulltani i ardhshem. Pastaj siç ndodh rendom, duke mos i shpetuar dot joshjes, u shtri ne te gjithe hapesiren kohore te perendorise otomane. Prej ku rezulton qarte se perandoria osmane mbeshtetej ne pushtetin absolut te sulltanit dhe si rrjedhim vrasjet brenda familjes perandorake perbenin nje domosdoshmeri. Mehmeti II ishte jo vetem e thjesht nje sulltan i rradhes qe zbatonte moralin e vllavrasjes por dhe arkitekti kryesor i ketij ligji. Per te vllavrasja dhe vrasja ne pergjithesi ishte mbijetese personale e sovranit dhe akoma me tej mbijetese e perandorise. Dhe ai, nje vizionar, nuk mund t’u dorezohej emocioneve te njerezve te zakonshem. Per mbijetesen e perandorise vllavrasja per Mehmetin II nuk perbente me teper se nje akt teknik te pashmangshem.
Tek sovranet otomane vrasja brenda familjes per te siguruar pushtetin personal ishte nje kulture me rrenje te thella. Krime, qe miletet e perandorise osmane i pranonin normalisht ne shkembim te qetesise dhe evitimit te gjakderdhjes te luftes civile. Ishte pikerisht Mehmeti II, bashkekohesi i Skenderbeut, qe jo vetem e beri te tijen kete kulture moralisht, por i dha edhe forcen e ligjit.
Te dhenat e meposhtme jane qëmtuar duke shfrytezuar kryesisht:
L. Kinross-The ottoman centuries,
The rise and fall of Turkish Empire dhe
F. Babinger-Mehmed the Conqueror and his time.
***
Historia e otomaneve fillon me Ertoghrul, udheheqes i nje tribuje me rreth 400 kalores. Ne mesin e shekullit XIII duke u endur neper Azine eVogel rastisi ne afersi te nje beteje midis dy grupeve te panjohura. Me shpirtin e nje kavalieri vendosi te ndihmoje palen qe po humbiste dhe qe, per fatin e perandorise se ardhme, qelloi te ishte sulltani selxhuk Ala-ed-Din i Konias i cili mbas fitores e shperbleu duke i dhene nje ciflig prane Eskishehir ne perendim te rrafshit Anatolian.
Pronen e trashegoi i biri, Osman I, qe me 1290 kishte nje ushtri te vertete prej 4000 kaloresish. Osmani, me te cilin merr udhe dinastia e otomaneve, ushtroi nje pushtet absolut personal, qe do te mbetej nje vecori e patjetersueshme per gjithe sulltanet ne shekujt e ardhshem. Ai gjithashtu krijoi flamurin dhe shenjat e tjera te perandorise se ardhshme.
Osmani ia la trashegimine djalit te vogel Orkhan I, i cili i propozoi vellait te madh Al-ed-Din ta ndanin ne mes, por ky nuk pranoi. Orkhan atehere e emeroi vezir ku rezultoi fort i dobishem. Kjo marredhenie fisnike mes vellezerve ishte e para dhe e fundit ne perandorine otomane. Me tej marredheniet e pretendenteve per pushtet, pra midis vellezerve, eterve e bijve do te ishin vetem kriminale dhe te pergjakshme.
Pasardhesi, i biri Orkhanit, u quajt sulltan Murati I me te cilin fillon gjakderdhja brenda familjes.
Kur Kuntuz, i biri Muratit I dhe Andronicus, i biri perandorit bizantin John, bashkepunuan kunder eterve te tyre, Murat I i rrethoi ne Demotika (Thrake) dhe ndersa pasuesit e tyre bizantine i mbyti ne lumin Marica, te birin Kuntuz e verboi dhe me pas i preu koken. Ai u kerkoi prinderve te pasuesve myslymane te te birit te benin te njejten gje, te verbonin bijte e tyre dhe t’i vrisnin. Vetem dy prinder refuzuan, te cilet u vrane bashke me bijte e tyre. Sulltani i kerkoi edhe perandorit bizantin te ndeshkonte te birin dhe nipin rebelues me verbim, gje e cila u krye me uthull te nxehte, por qe rezultoi jo efektive sepse me kohe te ndeshkuarit rifituan shikimin.
Kur ne betejen e Kosoves 1389, Murati I u vra, i biri i tij me i rritur u shpall menjehere sulltani i ri, Bajazid I. Akti i tij i pare si Sovran, mbi trupin e pajete te te atit, ishte urdheri per te vrare te vellane me te vogel, Jakup, i cili, ashtu si dhe Bajazidi kishte marre pjese ne beteje si nje nga bashkekomandantet kryesore te ushtrise turke.
Jakupi u ekzekutua duke e mbytur me litarin qe sherbente si korde e harkut te shigjetahedhesit (bowstring), dhe qe do te ishte ketej e tutje menyra e preferuar e vrasjeve ne familjen perandorake. (Me kohe rregullat e vrasjes u kodifikuan dhe zbatoheshin ne menyre strikte. Per shembull ne rezidencen e sulltanit, ne sarajet Topkapi, kishte kamare ku vendoseshin kokat e prera te kundershtareve te sulltanit, por kur keto kokat te prera u perkisnin funksionareve te larte te perandorise, vendoseshin ne shtylla te posacme prej mermeri; kokat e kryevezireve mbusheshin me pambuk ardhur nga Egjypti, kurse per funksionare te rendeve me te ulta me rrecka; ne nje nga oborret e brendshme te Topkapi-se ishte ndertuar ‘shatervani ekzekutimit’, ku ekzekutoret shkonin detyrimisht te lanin duart pas vrasjes nga gjaku viktimes; me kohe per femijet e mitur qe ekzekutoheshin me mbytje litari u zevendesua me shami te holla mendafshi si nje mase humane; kishte nje ritual te respektuar per denimin e kryevezireve, ata thirreshin dhe kryebostaxhiu qe ishte njekohesisht edhe kryeekzekutori i jepte nje tas me sherbet, nese sherbeti ishte me ngjyre te kuqe, te gjakut, fatkeqi duhej te behej gati per ekzekutim te menjehershem; vezireve dhe funksinareve te tjere u pritej koka, por mbytja ishte e rezervuar vetem per antaret e familjes perandorake; grate shtatzana te haremit egzekutoheshin duke i futur ne thase dhe pastaj i hidhnin ne Bosfor, etj)
Me kete akt Bajazidi nisi nje praktike te vllavrasjes perandorake qe do te ishte me rrenje te perhershme ne historine e perandorise otomane. Argumenti i tij qendronte ne arsyen se eshte me ekonomike vllavrasja se sa revolta kunder pushtetit te sovranit.
Bajazidi e gjeti mbeshtetjen ne Kuran: “Shume shpesh, kur ata ia nisin revoltes, ata duhen eleminuar bashke me te; dhe nese ata nuk ikin larg prej teje dhe nese ofrojne paqe dhe te shtrengojne doren per te mos luftuar kunder teje, merri dhe vriti kudo qofte qe t’i gjesh”.
Qe nga ajo dite e v. 1389, pergjate gjithe historise se perandorise osmane, ne vigjilje te ndryshimit te Sovranit, gjithmone zbatohej kjo praktike e pandryshueshme cnjerezore, por qe siguronte parimin e mosndarjes se pushtetit dhe per pasoje egzistencen e panderprere te dinastise.
Me 1403 Bajazid I, i mundur nga Timur Çalamani, vdiq dhe te kater bijte e tij hyne ne nje lufte per pushtet qe zgjati tete vjet. Perandoria u nda me dysh midis dy vellezerve, Sulejman dhe Mehmed. Dy te tjeret, Musa dhe Isa u angazhuan gjithashtu. Musai arriti te vrase vellane e madh Sulejmanin, por me pas u vra nga vellai me i vogel Mehmet, i cili u kurorezua sulltan Mehmed I me 1413. Mehmeti I mbeteroi 8 vjet dhe rivendosi rregullin ne perandorine osmane. Pas vdekjes se tij pushteti i kaloi te birit Murat II. Pak pasi kishte marre fuqine Murati II mposhti ne nje beteje ne Anadoll vellane e vet me te vogel Mustafa, e kapi dhe e vari duke i dhene fund revoltes kunder pushtetit te vet.
Perandorine e trashegoi Mehmedi II. Ndoshta, meqe nena e tij kishte qene skllave dhe me gjasa e lindur e krishtere, Mehmedi, djali me i vogel i Muratit II, nuk ishte i preferuari i tij per trashegimine perandorake. Dy thjeshterit me te rritur te Mehmedit, Alaedin dhe Ahmed, vinin prej nenash turke islamike. I rritur kryesisht nga mendesha Mehmedi u dergua qysh kur ishte dy vjec ne Amasia, Anadoll, ku vellai vet Alaedin 14 vjecar sherbente si governator. Aty ne nje ambjent tipik myslyman ata edukoheshin por njekohesisht Murati II i mbante larg kryeqytetit si mase kujdesi kunder ndonje revolte te mundshme ndaj pushtetit te vet, nje mase sigurie kjo fort me humane se vllavrasja qe kishte nderfutur si praktike Bajazidi I dhe qe me pas po ky Mehmed II do t’i jepte forcen e ligjit.
Por vellezerit e Mehmedit, vdiqen parakohe. Ahmedi vdiq rreth moshes 10
vjece kur ishte governator ne Amasia, pasi Alaedini ishte tashme
governor ne Magnezia. Mehmedi 6 vjecar u be governator ne vend te
vellait te vdekur. Alaedini u gjend i mbytur ne shtrat ne rrethana misterioze sebashku me dy djemte e tij te vegjel me pak se dy vjec.
Kur ishte ne Magnezia, Mehmedi i ri e humbi mendjen pas nje skllaveje te quajtur Gjylbehar (Lulja e veres), qe pretendohet me origjine shqiptare apo ndofta greke. Ajo i solli ne jete nje djale, qe me pas do te sundonte si Bajazidi II. Por, i ati, Murati I e konsideroi te papershtatshme kete nuse kristiane per dinastine dhe kur Mehmedi arriti ne moshen 17 vjecare e martoi me te bijen e nje princi te fuqishem turkoman. Mehmedi duket kishte mbetur peng i dashurise se pare; ai kurre nuk u kujdes si bashkeshort per gruan legale, nuk pati femije me te dhe kur u zhvendos ne Konstandinopoje e la ne haremin e Adrianopojes (Edirne). Me pas ne jeten e tij fortesisht mashkullore asnje grua nuk luajti ndonje rol qofte dhe te rastesishem. Edhe Mara, njerka e tij, gruaja serbe e Muratit II, megjithese e respektoi deri ne fund nuk pati asnje ndikim mbi te.
Mehmedi mbeti trashegimtari i vetem dhe u korerezua sulltan Mehmedi II pas vdekjes se te jatit me 1451. Ne ceremonine e kurorezimit, ndersa e veja e Muratit II uronte Mehmedin, ne te njejten kohe me urdher te tij i merrej jetaduke e mbytur ne banje te birin e saj te mitur dhe njekohesisht vellain e Mehmedit. Mehmedi II ashtu si dhe stergjyshi vet Bajazidi I e inauguronte pushtetin e vet me nje vllavrasje. Por Mehmedi II do shkonte me tej se pasardhesi vet. Ai kodifikoi praktiken e vllavrasjes qe tashme kishte hedhur rrenje ne perandorine otomane. “ Per te miren e shtetit, ai bir i imi qe me ndihmen e Zotit do te trashegoje Perandorine, ligjerisht mund te vrase vellezerit e tij. Ky veprim ka miratimin e shumices se juristeve”- ky eshte formulimi qe ka lene sulltan Mehmedi II.
Vdekja e Mehmedit II me 1481 ne moshen 49 vjecare dyshohet te jete kurdisur nga i biri i vet Bajazid nepermjet mjekut persian te Mehmedit i cili i kishte dhene nje overdoze opiumi nderkohe qe sulltani kalonte nje krize koliti gjate marshimit ne krye te ushtrise drejt jugut te Anadollit
Mehmedi II, i mbiquajtur Pushtuesi,nje nga tre sulltanet me te lavdishem te perandorise ishte nje burre shteti i klasit te pare qe nuk ndalej perpara asnje krimi per te realizuar qellimin e vet. Tek Mehmedi II, shperfillja per jeten njerezore ishte proverbiale. . “Paqja eshte ne gojen e tij-shkruante Gibbon- por ne zemer ka vetem luften”.
Ja, me poshte disa episode te jetes se vet, nder te tjera, qe ilustrojne se me c’lehtesi e derdhte gjakun njerezor:
-Kur pregatitej te pushtonte Konstandinopojen (qe me pas do te quhej Istanbul, prej nje korruptimi te greqishtes “is tin poli”=per ne qytet), shpesh dilte ne te errur i maskuar si nje ushtar i thjeshte per te hetuar gjendjen shpirterore te ushtrise, dhe nese ndokush rastiste ta njihte, urdheronte te vritej aty per aty.
-Mbas pushtimit te kryeqytetit bizantin, Mehmedi II liroi nga burgu disa ish ministra bizantine, midis te cileve edhe Luka Notaras (Megadux), i cili mbahej mend se kishte thene “me mire turbani i sulltanit ne Kostandinopoje sesa kapelja e papes“ dhe e beri guvernator te kryeqytetit. Nje mbremje gjate nje banketi, per ta testuar sulltani i kerkoi t’i sillte te birin, nje djale i bukur 14 vjecar per te kaluar naten me te. Kur ky refuzoi, Mehmedi II urdheroi t’u pritej koka Notaras, te birit dhe dhendrit te tij. Ashtu u be dhe kokat e sapoprera kerkoi te vendosen para tij ne tavolinen e banketit
Mehmedi II aspironte te rigjalleronte perandorine bizantine nen pushtetin e vet dhe per kete qellim kishte vendosur te mos linte gjalle askend nga familjet mbreterore qe mund te behej mbret. Pasi kishte mbaruar pune me Paleologet ne Greqi iu kthye Komneneve, te cilet sundonin ne Trebizonde ne Detin e Zi. Perandori John IV Komnen u dorezua dhe Mehmedi II, sic i kishte premtuar, i vuri ne dispozicion nje anije qe transportoi ate se bashku me familjen mbreterore dhe gjithe thesarin ne Stamboll ku e sistemoi ne nje ndertese luksoze. Por pas nje fare kohe e masakroi gjithe familjen mbreterore, ish-perandorin vete, shtate djemte e tij, te vellane dhe nipin dhe urdheroi te mos varroseshin por te liheshin pre e qenve.
Me 1464 Stefani, mbreti i fundit i Bosnjes i rrethuar ne keshtjellen e Bobovacit pranoi te dorezohej me kusht qe t’i kursehej jeta, gje qe iu premtua nga Veziri i Madh qe komandonte ushtrine turke. Por Mehmedi II e shkeli premtimin, sic bente rregullisht, dhe sundimtarit bosnjak iu pre koka ne prezence te sulltanit dhe, sipas disa te dhenave, e vrau me doren e vet.
Mehmedi II kishte pasion kopshtarine qe e kishte mesuar ne Shkollen e Pallatit ku edukoheshin edhe jeniceret. Kultivonte vete lule dhe zarzavate dhe njehere ndodhi qe nje kastravec u rrit ne menyre te jashtzakonshme gje qe u be krenaria e tij. Por kur papritmas kastraveci gjigand u zhduk Mehmedi vrau me doren e tij nje nga kopshtaret e dyshuar, pastaj i hapi barkun me shpate ku i gjeti mbeturinat e kastravecit te ngrene.
Me 1479 ne sarajet e sulltanit qendroi per disa muaj piktori venecian Xhentile Belini i cili beri disa portrete te Mehmedit II. Kur Belini i tregoi nje pikture te tij ku paraqitej skena e prerjes se kokes te Gjon Pagezorit, Mehmedi e pelqeu pa mase dhe qendroi gjate duke e soditur. Me pas e kritikoi duke u bazuar ne pervojen e vet se qafa e njeriut mbas prerjes se kokes duket me e shkurter dhe me e kontraktuar se sa e kishte paraqitur ne pikturen e vet Belini.
Mehmedi II la dy djem Bajazidin dhe Xhemin. I pari u kurorezua sulltan Bajazid II kurse tjetri Xhem, qe ishte vellai vogel nderrmori revolta te vazhdueshme ushtarake por i humbi te gjitha derisa perfundoi ne duart e kryqetareve te Rodit te cilet e mbanin peng kundrejt nje pagese te Bajazidit (45 000 monedha ari ne vit). Pastaj ne France e Vatikan derisa perfundoi me shume gjasa i helmuar per vdekje ne Napoli. Me pare Bajazidi, qe ishte antiteza e te atit, i kishte propozuar te largohej ne Jeruzalem duke perfituar te ardhurat e provinces se Karamanise per veten e vet duke argumentuar se : “Perandoria eshte si nje grua qe s’mund ndahet midis rivaleve”
Favoriti i Bajazidit II ishte djali i dyte Ahmed, por nderkaq Selimi,djali me i vogel, me ndihmen edhe te te birit, sulltanit te ardhshem Sulejmani I i Madherishem, e detyroi te atin me force te abdikonte ne favor te tij. Bajazidi II kerkoi te terhiqej ne vendlindje, Demotika dhe rruges vdiq i helmuar me urdher te te birit qe tashme e kishte zevendesuar ne fronin e perandorise.
Sipas tradites tashme, Selim I Javuz sapo mori pushtetin, urdheroi vdekjen me mbytje te te dy vellezerve. Bile e thelloi me tej duke urdheruar gjithashtu mbytjen e pese niperve tashme mbetur jetime te moshes pese vjec e lart.
Selim I, nje sulltan me i pergjakshem se gjyshi vet Mehmed II, gjate karieres se tij egzekutoi shtate Kryevezire, aq sa u be tradite gjate mbreterimit te tij qe veziret te mbanin testamentin me vete. Kur njeri nga keta kryevezire e pyeti si me shaka se kur kishte ndermend ta vriste, Selimi I ja ktheu i qete: “Do te kisha vrare me kohe po s’kam gjetur akoma me cilin te te zevendesoj’’.
Me 1520 ne fron erdhi Sulejman I, i mbiquajtur ‘I Madherishmi’ prej perendimoreve.
Nuk derdhi gjak kur hypi ne fron sepse mesa duket i ati Selim I nuk i kishte lene asnje pretendent te gjalle. Por geni vrastar nuk i kishte munguar kurre. Nen shtytjen e konkubines se preferuar, nje ukrainase e njohur nen emrin Roxelana, ekzekutoi, Kryevezirin e vet qe ishte njekohesisht edhe shoku i vet me i aferm qe nga feminija. E ftoi per darke dhe e mbyti naten ne gjume.
Sulejmani I kishte kater djem, nga te cilet tre me Roxelanen apo “la Rose’ sic e quanin europianet. Por i preferuari i tij ishte Mustafa, me i madhi i bijve te tij lindur prej Gjylbehar, e preferuara e tij e meparshme turke. ‘La Rose’ e beri te dyshoje se Mustafai synonte t’i merrte fronin dhe Sulejmani I e thirri te paraqitej para tij ku nje grup memecesh te specializuar per pune te tilla e kapen dhe e mbyten. Ka mbetur e famshme pergjigja e Mustafait shokeve te tij, qe e keshilluan te mos paraqitej para te atit sepse do t’i merrte jeten: “Nese eshte e thene te humbas jeten, nuk mund te kete me mire se sa t’ia kthej mbrapsht atij qe me dha. ”
Kjo ngjarje tragjike pati shume jehone ne perandorine otomane por dhe ne Europe. Jeniçeret qe e admironin Mustafane e talentuar tentuan nje revolte qe nuk pati sukses. Kurse ne Europe sipas Cambridge Modern History u perjetua si nje nate turke e shen Bartolemeut. U shkruajten shume novela, pjese teatrale per sarajet magjike te sulltanit, per skllaven qe dominon pushtuesin e plotpushtetshem, vllavrasjen midis princave e deri tek nje simfoni e Hajdn-it (simfonia Nr. 63 ne C major) e cila, qekurse u kompozua me 1779 u mbiquajt Roxelana.
Edhe sot ne Turqi vrasja e princit Mustafa kujtohet si nje pike kthese tragjike per perandorine dhe vizitore bejne homazhe ne varrin e tij ne Bursa. Kureshtja eshte e gjalle edhe sot, ne amazon. com mund te blihet libri i Galina Yermolenko “ Roxolana ne literaruren europiane “ per $90.
Njeri nga tre djemte e mbetur, admirues i Mustafait, u semur dhe vdiq shpejt pas tij. Dy te tjeret e mbetur Selim dhe Bajazid urrenin njeri tjetrin dhe filluan te luftonin syresh. Selimi me ndihmen e atit, Sulejman I, doli fitues dhe Bajazid me 4 djemte e vet te mitur u strehua ne Persi. Shahut Persian iu kerkua nga Sulejmani I ta vriste ose ta dorezonte Bajazidin, por ky ndonse nen kercenim, hezitonte te shkelte rregullat e mikpritjes. Me ne fund u ra dakord qe Bajazidi te egzekutohej ne token persiane por nga vrases turq te derguar nga Sulejmani. Dhe ashtu u be, Bajazidi u mbyt. Me pas me urdher te Sulejmanit I u mbyten gjithashtu edhe kater djemte e tij. Po ashtu nje djale i peste ne Busra, vetem tre vjec u mbyt nga eunuku i specializuar i derguar nga sulltani.
Keshtu Sulejmani I i Madherishem i lau borxhin te atit Selim I duke i pastruar rrugen te birit Selim II drejt fronit nga te gjithe pretendentet e mundshem.
Me Sulejmanin I, shpesh i konsideruar si me i madhi i te gjithe sulltaneve, Perandoria otomane arriti kulmin e vet, e shtrire nga Mesdheu ne oqeanin Indian, nga muret e Vienes ne Gjirin Persik dhe gjithe bregdetin mesdhetar te Afrikes, e pasur, e fuqishme, e organizuar dhe funksionale shume here me mire se cdo shtet europiano- perendimor.
Perandoria Otomane nen Sulejmanin I
Por pas kesaj filloi renia e iniciuar ironikisht po nga Sulejmani Madherishem qe zgjodhi per pasuses Selim II i mbiquajtur Sarhoshi, nje natyre e degjeneruar pa asnje cilesi, bile sic eshte supozuar nuk ishte as biri natyral i Sulejmanit por i ndonje prej dashnoreve te nenes se tij sllave.
Dhe per kete figure thellesisht negative, padyshim sulltani me i dobet i gjithe kohrave, Sulltani me i madh i otomaneve kreu krimet me barbare te padegjuara me pare ne perandori te vrasjes se bijve e niperve te vet te mitur. Selimi II vdiq ashtu si pritej, i dehur rreshkiti ne banje duke perplasur koken e madhe ne mermerin e dyshemese.
Mehmed Sokollu, Veziri Madh, me origjine boshnjake, qe ne fakt kishte drejtuar perandorine me dore te forte gjate gjithe mbreterimit te Selim Sarhoshit, siguroi edhe kalimin e qete te pushtetit tek i biri Selimit, qe u kororezua Murati III. Sulltani i ri mbrriti naten ne Stamboll, urdhroi vrasjen e pese vellezerve te vet dhe ra te fleje meqe e kishte zene deti gjate udhetimit me anije nga Magnesia ne kryeqytet. Te nesermen fjalet e tij te para ishin: “Kam uri, me sillni per te ngrene. ”Ky sulltan kishte dy pasione: arin dhe grate. E zhvendosi krejt depoziten e arit te perandorise ne depoziten e vet personale dhe duke shkuar me dy-tre konkubina ne nate pati rreth 100 femije. Duke pasur obsesionin e parase filloi te merrte rushfet per emerimet e funksionareve duke u bere keshtu sulltani i pare i korruptuar dhe hapur rrugen korruptimit te perandorise qe do ta conte ate pak nga pak ne rrenim te plote.
Pas tij erdhi ne fron Mehmedi III, qe sapo mori fuqine urdheroi trupen e memeceve te mbyse te 19 vellezerit e vet.
Kjo ishte pergjakja me e madhe ne historine e perandorise otomane ne luften per pushtet brenda familjes mbreterore.Pastaj i varrosi me nderime te medha prane prinderve te tyre. Gjithashtu gjashte skllave te haremit qe ishin shtatzane me vellezerit e tij qe sapo ishin ekzekutuar u lidhen e u futen neper thase qe u hodhen ne Bosfor duke eleminuar keshtu pretendente te mundshem ne te ardhmen. Me vone Mehmed III vrau edhe te birin Mahmud sepse ky kishte patur pakujdesine t’i kerkonte te atit nje ushtri per te luftuar ne Anadoll dhe Mehmedi kishte dyshuar.
Me 1603 hypi ne fron i biri Mehmedit III, Ahmedi I qe ishte adoleshent dhe akoma pa u bere synet. Keshtu Ahmed I ishte i pari qe u be synet pasi ishte bere sulltan. Ahmedi nuk pati nevoje te vrase kend sepse vellai i vetem Mustafa ishte lunatik dhe turqit kishin nje nderim te shenjte per marrezine. Ahmedi I ishte nje sultan fare i ri dhe i dobet pre e intrigave te haremit te tij. Vdiq me 1617.
Pas vdekjes se Ahmedit I ulen ne fron vellane e tij te marre Mustafa I, por shpejt e zevendesuan me nipin e tij, te birin katermbedhjete vjecar te Ahmedit I, qe u kurorezua Osmani II.
Osmani II u rrezua nga jeniceret e pakenaqur qe per here te pare ne historine e osmaneve ngriten doren kunder sulltanit qe konsiderohej i shenjte. Jeniceret kerkuan qe sulltan te behej perseri Mustafai I, te cilin shkuan dhe e moren ne kullen ku e mbanin te izoluar. E ema, sulltana Valide (nena mbretereshe), e ngarkuar te komunikonte me te, per t’i dhene kurajo e thirri: Eja, Luani im!
Megjithate Jeniceret nuk guxuan ta vrasin Osmanin II, vetem e burgosen. Vrasja u krye po ate nate e urdheruar nga gjyshja e tij, sulltana valide, nena e Ahmedit I dhe Mustafait I, nepermjet Kryevezirit, i cili pas kerkeses se saj i coi veshin e prere te Osmanit II per t’u siguruar qe vrasja ishte kryer.
Keshtu pas vllavrasjes (fratricide), birvrasjes (filicide) ne perandorine osmane u shfaq me ne fund edhe mbretvrasja (regicide). Ironia eshte se viktime e pare e ketij modeli te ri vrasjeje u be nje sulltan 20 vjecar qe s’i kishte lyer duart me gjak.
Mustafai I qe mbreteroi per 15 muaj ne momente qartesie nxorri nje urdher per te ndeshkuar vrasesit e e Osmanit, por shpejt harronte dhe e kerkonte neper pallat duke qare. Perandoria ishte ne duart e sulltana Validese qe u tregua e paafte. Me ne fund Mustafait I iu kerkua te abdikonte (gje te cilen ai e priti me gezim) ne favor te te nipit, vellait te Osmanit II i cili u kurorezua Murad IV me 1623 ne moshen 14 vjecare. Per 10 vjet perandoria ishte ne dore te Sultana Valides, nenes se tij greke e quajtur Kasim. Kur Murati IV filloi te ushtroje pushtetin si sulltan ai rivendosi rregullin ne perandorine e korruptuar dhe ushtrine e pabindur ne menyre te pergjakshme dhe dore te hekurt. Nder te tjera per sa kohe mbreteroi ndaloi alkoholin ne te gjitha mejhanet e perandorise dhe duhanin e shpalli te paligjshem. Por ishte mizor aq sa mbeti legjende. Ne 5 vjet urdheroi ekzekutimin e 25,000 personave shume prej te cileve i vrau me doren e vet. Nder te tjere edhe Myftiun e Madh, qe ishte i pari nga kreret e larte te fese qe pesonte kete fat Sipas Evlija Celebiut, Murad IV ishte me i pergjakshmi i te gjithe sulltaneve otomane.
Urdheroi mbytjen e dy vellezrve te vet dhe kur ne moshen 28 vjec ne shtratin e vdekjes pas nje semundjeje te papritur dyjavore, urdheroi mbytjen e dhe te te vellait te fundit dhe te vetmit trashegimtar te osmaneve mbetur gjalle. Por Sulltana Valide e shpetoi viktimen, sulltanin e ardheshem Ibrahim I, duke i raportuar Murat IV se vrasja u krye. Ky, mosbesues kerkoi te shihte trupin e te vrarit dhe u ngrit nga shtrati por nuk mundi te beje me asnje hap dhe vdiq ne duart e myftiut.
Ibrahim I, qe hypi ne fron me 1640 ishte nje sultan i dobet, dhene pas qejfeve dhe peng i konkubineve te haremit. Te pakenaqur me udheheqjen e perandorise, jeniceret por edhe spahite dhe Myftiu i madh kerkuan qe sulltani Ibrahim te terhiqej nga froni. Perfaqesues te tyre binden me pare sulltana Validen pastaj edhe vete sulltan Ibrahimin qe pranoi te abdikonte ne favor te djalit 7 vjecar, Sulltan Mehmedi IV.
Ibrahimi I u burgos dhe me pas me vendim te perbashket te ushtrise dhe ulemes (klerit) u vendos te vritej dhe keshtu me 1648 u mbyt sipas zakonit duke shenuar rastin e dyte te regicide.
Perandorine e komanduan nje varg veziresh te jashtezakonshem, te gjithe te familjes Qyprili deri sa sulltani i ardhshem arriti moshen madhore. Ne saje te tyre despotizmi i sulltanit u zbut nga nje qeveri kolegjiale e kultivuar.
Mehmedi IV erdhi ne fron me 1648. Per 20 vjet perandorine e tij e komanduan me atributet e nje sulltani Mehmed Qyprili dhe pas tij i biri Ahmed dhe prej ketij momenti kohor qendra e drejtimit te perandorise nuk ishte me pallati sulltanit, por ai i Vezirit te madh. Mehmed IV ishte kaq i apasionuar pas gjuetise sa kur Veziri madh udhehiqte ushtrine ne lufte ai gjuante kafshe te egra. Ahmed Qypriliu risolli kohet e arta te Sulejmanit I por vdiq i ri, vetem 42 vjec, si pasoje e teprimit me alkoholin, i vetmi ves i tij. Sulltan Mehmed IV emeroi vezir te madh Kara Mustafane, nje i paafte si shtetar dhe gjeneral, por i obsesuar nga madheshtia; keshtu tentoi te pushtonte Vienen, ku humbi turpshem dhe Mehmedi IV e ekzekutoi.
Mbytja e Kara Mustafait
Veziri madh pasardhes Sulejmani humbi serish me hungarezet dhe ne Stamboll plasen kryengritjet qe cuan ne shfronezimin, por jo ekzekutimit te Mehmedit IV.
Me i madhi i dy vellezerve te tij u suall ne Stamboll dhe u kurorezua Sulejmani II. Ky zgjodhi Vezir te madh Mustafa Zade, vellane e Ahmed Qypriliut, i mbiquajtur Qypriliu III. Mustafa Zade e rigjalleroi perandorine, ripushtoi Beogradin e humbur nga Kara Mustafai, por u vra ne beteje ne Danub pasi kishte qendruar ne detyre rreth dy vjet. Edhe sulltani Sulejman II vdiq pas kater vjetesh mbreterim.
Vellai tjeter u kurorezua Sulltan Ahmed II, qe mbreteroi per 4 vjet te tjere ne nje perandori ku sundonte deshperimi. Disa fitore ne Egje ishin pak per te rifituar besimin. Ahmed II vdiq dhe ate e pasoi nipi i tij qe u kurorezua Mustafa II.
Mustafa II, i biri Mehmedit IV u tregua nje luftetar energjik. Por pa eksperience dhe shpejt u mund nga austriaket. Atehere ai zgjodhi per kryevezir nje tjeter Qyprili, Hussien, te birin e vellait me te madh te Qypriliut I, Mehmedit. Por kohet kishin ndryshuar. Ne paqen e bere me 1698 me shtetet europiane ne qytetin kroat Karlowitz, Turqia humbi pjese te rendesishme qe nuk i rimori me kurre. Me 1703 nje revolte e pergjithshme ne Stamboll me pjesemarrjen e jenicereve, klerit, tregtareve e qytetareve te thjeshte te pakenaqur coi ne abdikimin e Mustafait II ne favor te te vellait Ahmed III.
Gjate sundimit te Ahmed III, me 1718 me traktatin e paqes ne Passarowitz (Serbi) me Austrine, Turqia humbi krejt Hungarine, pjesen me te madhe te Serbise perfshire Beogradin dhe Semendria, nje pjese te madhe te Bosnjes e te Wallachia-s. Me Venetikun ne nje traktat te vecante Turqia rimori Morene kurse Venetiku mbajti Korfuzin, ishujt joniane dhe disa porte ne Dalmaci dhe Shqiperi. Ky ishte fundi i Venetikut si force politike ne Mesdhe.
Ahmed III mbreteroi pas kesaj per 12 vjet duke u marre me modernizimin e perandorise sipas shembellit te Perendimit.
Mahmud I (1730-1754). Mbahet mend per shtypjen e nje kryengritjeje te jenicereve dhe te nje fitoreje te rendesishme kunder Austrise dhe Rusise qe perfundoi me Traktatin e Beogradit. Keshilltar i tij ishte konti freng de Bonneval qe u konvertua ne islam nen emrin Humbaraci Ahmed Pasha
U pasua nga i vellai Osman III, fizikisht pothuaj nje gungac mbasi kishte qene i izoluar per shume vite ne Kafaz (nje suite apartamentesh brenda sarajeve Topkapi te sulltanit ku mbaheshin te izoluar anetare te familjes perandorake) sundoi per tre vjet me te njejten politike paqesore si i vellai. Ne vitin e fundit te mbreterimit te vet zgjodhi si Vezir te Mad, Rhagib Pashen, per nga aftesite i krahasueshem me Qyprilinjte. I ndershem, mendjehapur, shkolluar ne Europe per shkencat, admirues i Isak Njutonit.
Mustafa III pasoi Osmanin e III. Fillimisht kishte per K/vezir po ate Rhagib Pashe qe u perpoq te modernizonte vendin por me kujdes. Vetem pas vdekjes se tij me 1763 Mustafai III filloi te qeverise ne fakt perandorine. Ekzekutoi nje nga k/veziret per shkak te humbjes se luftes me ruset e Ekaterines Madhe. U mund nga ruset, vdiq me 1774.
Pasardhesi ne fron ishte Abdyl-Hamid I, qe ishte i vellai internuar per 43 vjet ne Kafaz. Me qellime te mira por i paafte t’i realizonnte. Lindi 22 femije, shumica vdiqen premature. Njeri prej tyre qe do te behej sultan Mahmud II besohet se kish gjak freng duke qene i biri i Aimee Dubucq de Rivery, qe frekuentonte shpesh haremin e sulltanit.
Mbas vdekjes se Abdyl Hamidit I me 1789 ne fron erdhi nipi i tij Selimi III. Ekzekutoi Vezirin e madh Hassan passi u mund dy here nga Suvorovi. Selimi III u perpoq fort te modernizonte perandorine sipas shembellit perendimor, sidomos Frances, por perfundimisht deshtoi per shkak te forcave konservatore ne ushtri, tek kleri dhe burokracia e korruptuar e shtetit. Reforma perendimore e Selimit III e quajtur Nizam-i Jedid (Rendi i Ri) u nderpre kur pas nje revolte ne Stamboll ulema (kleri) i mbeshtetur nga jeniceret dhe turma popullore kerkuan me nje fetva largimin e sultan Selimit III. Ky ia kaloi pushtetin kusheririt te vet Mustafa dhe tentoi te vethelmohej por sulltani i ardhshem Mustafa IV nuk e lejoi dhe Selimi III u terhoq ne pallatin burg.
Mustafa IV mbreteroi vetem disa muaj. Mustafa Bajraktari, perkrahes i Selimit III duke perfituar nga paqja me Rusine erdhi me nje ushtri te madhe prej Danubit te perbere kryesisht nga shqiptare dhe boshnjake dhe organizoi nje grusht shteti. Mustafai IV urdheroi menjehere vrasjen e Selimit III dhe vellait te tj Mahmud ne menyre qe te mbetej i vetmi trashegimtar osman i gjalle. Selimi III u vra por Mahmudi u fsheh prej nje skllavi te vet ne furrat e banjove ku e gjeten me ne fund ushtaret shqiptare te Mustafa Bajraktarit.
Mustafa IV u shfronesua dhe u vra dhe Mahmudi u shpall sulltan Mahmudi II. Mustafa bajraktari ushtroi detyren e Vezirit te Madh dhe vazhdoi te ndermarre reforma ne rrugen e Selimit III, midis te cilave edhe riorganizimin e jenicereve. M. Bajraktari mendoi nderkohe se gjendja ishte nen kontroll dhe e nisi ushtrine e vet prej shqiptaresh e boshnjakesh ne shtepi. Atehere kundershtaret i vune flaken pallatit ku banonte dhe Mustafa Bajraktari u dogj i gjalle. Me vdekjen e tij mori fund perpjekja reformuese e perandorise osmane.
Mahmudi II (1808-1839). Sulltan i suksesshem i rangut te Mehmed II, Sulejman I okupuar me modernizimin e brendshem te perandorise sipas shembullit te Selimit III megjithese i deshen shume vite, dy dekada, sepse kur mori fuqine ishte ende fort i ri. Ai, pasi asgjesoi jeniceret qe ishin pengesa kryesore, beri reforma te thella properendimore ne te gjitha fushat.
Me 1839 pas vdekjes se Mahmudit II erdhi ne fron i biri 16 vjecar Abdyl-Mexhidi I, i mbiquajtur sulltani me i sjellshem. Vdiq 1861. I influencuar fort nga Anglezet u perpoq per reforma qe u realizuan gjysmake. Lufta e Krimese mes Rusise dhe nga ana tjeter bllokut France-Angli-Turqi i ruajti kufijte e perandorise ne Danub. Kur s’kishte mbushur akoma 20 vjec kishte 8 femije ne tre vjet me gra te ndryshme te haremit imperial. Dekretoi Hatti-Humayun qe ligjeronte barazine midis subjekteve fetare. Vdiq me 1861 ne moshen 38 vjecare.
Me 1861 mbas vdekjes se Abdyl Mexhidit ne fron erdhi i vellai Abdyl Azizi I. I fuqishem fizikisht por i keqedukuar. I largoi grate e haremit te te vellait dhe krijoi per vete nje harem aq te madh sa duheshin 3000 eunuke ta mbanin. Ra nen ndikimin e reaksionareve dhe qeverisi si nje autokrat i papergjegjshem duke i kthyer reformat mbrapsht.
Ishte i pari sulltan qe doli jashte kufijve te perandorise pa ushtri kur me 1867 beri nje vizite ne Paris dhe Londer. Me 1876 u be ‘masakra bullgare’ te pakten me dijene e tij qe i kushtoi renien nga froni nepermjet nje grushti shteti pa gjak, si rezultat u terhoq ne jeten private dhe ne pushtet erdhi nipi i tij Murati V. Pak dite me pas, ne internim, Abdyl Azizi I kreu vetvrasje duke prere venat e kyceve te duarve. Ishte e para vetvrasje mbreterore, nje lloj i vecante vrasjeje, e cila plotesonte me ne fund spektrin e vrasjeve te perandorise otomane.
Murati V ishte teper i edukuar, inteligjent dhe i prirur fort ndaj kultures perendimore. Por Abdyl Azizi i trembur dhe xheloz nga reputacioni i te nipit e kishte syrgjynosur ne Kafazin e sarajeve ku djaloshi i privuar nga jeta ishte dhene pas pijes dhe kishte rene ne depresion. Ai e kishte pritur me frike propozimin per fronin e sulltanit dhe kur disa dite me vone xhaxhai i tij Avdyl Azizi kreu vetvrasjen dhe rastesisht nje minister u vra nga nje rebel, sulltani i ri ra me keq ne depresion. Sipas mjekeve duhej kohe te rimerrte veten. Atehere iu kerkua vellait te tij me te ri, Abdyl Hamidit qe te sherbente si regjent derisa i vellai, Sulltan Murati V te permiresohej nga kriza e rende nervore. Kjo praktike nuk kishte precedent ne perandorine osmane. Abdyl Hamidi refuzoi. Te mbetur pa rrugedalje Abdyl Hamidi me nje fetva te kryemyftiut u shpall sulltan me 1876 me kusht qe te shpallte kushtetuten gje qe ai e pranoi. Murati V pas tre muajsh mbreterim zbriti nga froni dhe jetoi deri ne dekaden e pare te shek XX i izoluar ne pallat.
Pasi hypi ne fron Abdyl-Hamid II u kthye gradualisht ne nje monark absolut sipas shembellit te stergjysherve te vet. Shpalli
kushtetuten por pas disa kohesh e abrogoi duke marre cdo pushtet ne duart e veta. Pjesa europiane e perandorise otomane u zvogelua gradualisht, duke i mbetur vetem Maqedonia dhe Shqiperia, per shkak te inaktivitetit te tij dhe vizionit se perandoria duhej te mbetej aziatike. Kreu masakren e Armenise, megjithese besohej se nena e vet ishte armene dhe ai kishte tipare armene per kete shkak e therrisnin Bedri (Peter ne armenisht). Me ne fund me 1909 pas nje revolte te ushtrise u detyrua te rishpalle kushtetuten te cilin fshehurazi kerkoi ta sabotonte duke ngritur ne revolte reaksionaret myslymane. Atehere e detyruan xhon turqit te hiqte dore nga froni.
Ishte despot, brutal dhe konservator ne kuptimin me te keq te fjales. U internua ne Adrianopoje.
Ne fron sollen te vellane Reshati I. Por forcat liberale e kufizuan ne maksimum pushtetin e sulltanit. Organi me i larte ishte ketej e tutje parlamenti te cilit sulltani i betohej kur merrte fuqine. Ai mbreteronte por nuk komandonte me shtetin. Autokracia e sulltaneve kishte marre fund njehere e pergjithmone.
Sulltani i fundit Mehmedi VI u shfronesua nga Mustafa Qemal Ataturku me 1923 kur u shpall republika turke.
Me sulltanin e XXXVI dhe te fundit vete Perandoria otomane mbas me teper se gjashte shekujsh perfundoi jeten e saj.
Dy Fjale
Shkak per kete ekskursion ne otomanizem ishte argumenti i zvicerianit O. J. Schmitt per arsyen e fillimit te kryengritjes se Skenderbeut. Sipas tij kryengritja e Gjergj Kastriotit kunder turqve pati per shtyse fillimisht hakmarrjen ndaj sulltan Muratit II pasi ky i kishte vrare te atin, Gjon Kastriotin. Por me pare Skenderbeu, gjithmone sipas Schmitt, po per hakmarrje kishte organizuar vrasjen Alaedinit, princit te kurores, djalit te preferuar Muratit II, qe ishte vellai me i madh i Mehmetit II. Vrasja ishte kryer ne pranvere te vitit 1443 ne Amasia (Anadoll) nga nje nepunes i larte i oborrit, qe kishte mbytur ndersa flinin Alaedinin dhe dy djemte e tij te mitur ne moshen nen dy vjec. Nje argument tejet i sforcuar qe kulmon me frazen: ”Perzjerja e Skenderbeut ne kete veper eshte e sigurt, ajo e Mehmetit me shume gjase”. Eshte e veshtire qe gjate leximit te mos e perjetosh nje perfundim te tille si te panatyrshem, si nje kundersens.
Nga njera ane Skenderbeu qe kishte falur Moisi Golemin(te cilin Mehmeti II e ropi te gjalle kur i erdhi ne dore, qe kishte falur Hamza Kastriotin (i cili perfundoi pa lavdi sokakeve te Stambollit) te cilet e kishin tradhetuar dhe ngritur shpaten kunder tij dhe qe ishte ne te drejten e vet te hakmerrej ne menyren me te rrepte, a ishte e mundur pra qe te organizonte nje vrasje makabre me mbytje si ajo e vellait te Mehmetit dhe e dy femijve te tij te mitur. E vetmja vrasje brenda familjes qe me gjase i ngarkohet Skenderbeut eshte ajo e nje nipi te vet ne Rodon por dhe kjo ne beteje e siper dhe ne rrethana shume te veshtira per Skenderbeun. Kodi i hakmarrjes se shqiptareve eshte i eger por jo pervers. Nga ana tjeter krimi brenda familjes i njohur gjeresisht ne te gjitha perandorite mesjetare pra edhe ne ate otomane. Ishte ky pra shkaku, kjo permbysje e panatyrshme e rendit te fajesise, pandehma per Mehmetin dhe siguria e akuzes si kryekomplotist per Skenderbeun. Por eshte tjeter pershtypja, tjeter verifikimi. Historia e lexuar fillimisht si nje argetim nje dite te con pakundeshtueshmerisht ne nje pozite te atille ku ballafaqimi behet nevoje jetesore. Vetem pas kesaj nuk beson me se cdo gje qe fluturon hahet.
Ka te ngjare qe kembengulja e Schmitt per te provuar hipotezen e hakmarrjes (e vonoi publikimin e librit nje vit per kete arsye), lidhet me ate qe eshte i vetmi episod origjinal ne krejt vepren. Sepse tezat per Skenderbeun si nje hero mitik, jo historik qarkullonin prej vitesh ne Shqiperi. Schmitt nuk i ka zbuluar vete, por i ka kopjuar nga miqte e vet shqiptare. ”Mitin e Skendebeut” nuk e solli zviceriani, por e gjeti mes tyre. Merita e tij eshte qe e mbushi me lende si profesionist, por nuk ka te drejten t’i quaje origjinale, persa kohe ato ishin parashtruar prej kohesh nga bashkatdhetare tanet. Schmitt iu dha atyre nje seriozitet profesional duke vene ne dispozicion firmen e vet me autoritetin e nje historiani te huaj. Pare keshtu merr nje tingellim prej Kasandre nje pyetje e Zhejit ne nje emision televiziv per Klosin: Ti je perkthyes apo bashkeautor?!
Sidoqofte materiali i meposhtem, pavaresisht tezave te Schmitt, u nis si nje investigim per figuren e sulltan Mehmetit II,per te hetuar nese kishte ndonje prove apo qofte dhe interes qe Mehmeti II te komplotonte per te eliminuar te vellane e madh te paracaktuar nga i ati si sulltani i ardhshem. Pastaj siç ndodh rendom, duke mos i shpetuar dot joshjes, u shtri ne te gjithe hapesiren kohore te perendorise otomane. Prej ku rezulton qarte se perandoria osmane mbeshtetej ne pushtetin absolut te sulltanit dhe si rrjedhim vrasjet brenda familjes perandorake perbenin nje domosdoshmeri. Mehmeti II ishte jo vetem e thjesht nje sulltan i rradhes qe zbatonte moralin e vllavrasjes por dhe arkitekti kryesor i ketij ligji. Per te vllavrasja dhe vrasja ne pergjithesi ishte mbijetese personale e sovranit dhe akoma me tej mbijetese e perandorise. Dhe ai, nje vizionar, nuk mund t’u dorezohej emocioneve te njerezve te zakonshem. Per mbijetesen e perandorise vllavrasja per Mehmetin II nuk perbente me teper se nje akt teknik te pashmangshem.
Tek sovranet otomane vrasja brenda familjes per te siguruar pushtetin personal ishte nje kulture me rrenje te thella. Krime, qe miletet e perandorise osmane i pranonin normalisht ne shkembim te qetesise dhe evitimit te gjakderdhjes te luftes civile. Ishte pikerisht Mehmeti II, bashkekohesi i Skenderbeut, qe jo vetem e beri te tijen kete kulture moralisht, por i dha edhe forcen e ligjit.
Te dhenat e meposhtme jane qëmtuar duke shfrytezuar kryesisht:
L. Kinross-The ottoman centuries,
The rise and fall of Turkish Empire dhe
F. Babinger-Mehmed the Conqueror and his time.
***
Historia e otomaneve fillon me Ertoghrul, udheheqes i nje tribuje me rreth 400 kalores. Ne mesin e shekullit XIII duke u endur neper Azine eVogel rastisi ne afersi te nje beteje midis dy grupeve te panjohura. Me shpirtin e nje kavalieri vendosi te ndihmoje palen qe po humbiste dhe qe, per fatin e perandorise se ardhme, qelloi te ishte sulltani selxhuk Ala-ed-Din i Konias i cili mbas fitores e shperbleu duke i dhene nje ciflig prane Eskishehir ne perendim te rrafshit Anatolian.
Pronen e trashegoi i biri, Osman I, qe me 1290 kishte nje ushtri te vertete prej 4000 kaloresish. Osmani, me te cilin merr udhe dinastia e otomaneve, ushtroi nje pushtet absolut personal, qe do te mbetej nje vecori e patjetersueshme per gjithe sulltanet ne shekujt e ardhshem. Ai gjithashtu krijoi flamurin dhe shenjat e tjera te perandorise se ardhshme.
Osmani ia la trashegimine djalit te vogel Orkhan I, i cili i propozoi vellait te madh Al-ed-Din ta ndanin ne mes, por ky nuk pranoi. Orkhan atehere e emeroi vezir ku rezultoi fort i dobishem. Kjo marredhenie fisnike mes vellezerve ishte e para dhe e fundit ne perandorine otomane. Me tej marredheniet e pretendenteve per pushtet, pra midis vellezerve, eterve e bijve do te ishin vetem kriminale dhe te pergjakshme.
Pasardhesi, i biri Orkhanit, u quajt sulltan Murati I me te cilin fillon gjakderdhja brenda familjes.
Kur Kuntuz, i biri Muratit I dhe Andronicus, i biri perandorit bizantin John, bashkepunuan kunder eterve te tyre, Murat I i rrethoi ne Demotika (Thrake) dhe ndersa pasuesit e tyre bizantine i mbyti ne lumin Marica, te birin Kuntuz e verboi dhe me pas i preu koken. Ai u kerkoi prinderve te pasuesve myslymane te te birit te benin te njejten gje, te verbonin bijte e tyre dhe t’i vrisnin. Vetem dy prinder refuzuan, te cilet u vrane bashke me bijte e tyre. Sulltani i kerkoi edhe perandorit bizantin te ndeshkonte te birin dhe nipin rebelues me verbim, gje e cila u krye me uthull te nxehte, por qe rezultoi jo efektive sepse me kohe te ndeshkuarit rifituan shikimin.
Kur ne betejen e Kosoves 1389, Murati I u vra, i biri i tij me i rritur u shpall menjehere sulltani i ri, Bajazid I. Akti i tij i pare si Sovran, mbi trupin e pajete te te atit, ishte urdheri per te vrare te vellane me te vogel, Jakup, i cili, ashtu si dhe Bajazidi kishte marre pjese ne beteje si nje nga bashkekomandantet kryesore te ushtrise turke.
Jakupi u ekzekutua duke e mbytur me litarin qe sherbente si korde e harkut te shigjetahedhesit (bowstring), dhe qe do te ishte ketej e tutje menyra e preferuar e vrasjeve ne familjen perandorake. (Me kohe rregullat e vrasjes u kodifikuan dhe zbatoheshin ne menyre strikte. Per shembull ne rezidencen e sulltanit, ne sarajet Topkapi, kishte kamare ku vendoseshin kokat e prera te kundershtareve te sulltanit, por kur keto kokat te prera u perkisnin funksionareve te larte te perandorise, vendoseshin ne shtylla te posacme prej mermeri; kokat e kryevezireve mbusheshin me pambuk ardhur nga Egjypti, kurse per funksionare te rendeve me te ulta me rrecka; ne nje nga oborret e brendshme te Topkapi-se ishte ndertuar ‘shatervani ekzekutimit’, ku ekzekutoret shkonin detyrimisht te lanin duart pas vrasjes nga gjaku viktimes; me kohe per femijet e mitur qe ekzekutoheshin me mbytje litari u zevendesua me shami te holla mendafshi si nje mase humane; kishte nje ritual te respektuar per denimin e kryevezireve, ata thirreshin dhe kryebostaxhiu qe ishte njekohesisht edhe kryeekzekutori i jepte nje tas me sherbet, nese sherbeti ishte me ngjyre te kuqe, te gjakut, fatkeqi duhej te behej gati per ekzekutim te menjehershem; vezireve dhe funksinareve te tjere u pritej koka, por mbytja ishte e rezervuar vetem per antaret e familjes perandorake; grate shtatzana te haremit egzekutoheshin duke i futur ne thase dhe pastaj i hidhnin ne Bosfor, etj)
Me kete akt Bajazidi nisi nje praktike te vllavrasjes perandorake qe do te ishte me rrenje te perhershme ne historine e perandorise otomane. Argumenti i tij qendronte ne arsyen se eshte me ekonomike vllavrasja se sa revolta kunder pushtetit te sovranit.
Bajazidi e gjeti mbeshtetjen ne Kuran: “Shume shpesh, kur ata ia nisin revoltes, ata duhen eleminuar bashke me te; dhe nese ata nuk ikin larg prej teje dhe nese ofrojne paqe dhe te shtrengojne doren per te mos luftuar kunder teje, merri dhe vriti kudo qofte qe t’i gjesh”.
Qe nga ajo dite e v. 1389, pergjate gjithe historise se perandorise osmane, ne vigjilje te ndryshimit te Sovranit, gjithmone zbatohej kjo praktike e pandryshueshme cnjerezore, por qe siguronte parimin e mosndarjes se pushtetit dhe per pasoje egzistencen e panderprere te dinastise.
Me 1403 Bajazid I, i mundur nga Timur Çalamani, vdiq dhe te kater bijte e tij hyne ne nje lufte per pushtet qe zgjati tete vjet. Perandoria u nda me dysh midis dy vellezerve, Sulejman dhe Mehmed. Dy te tjeret, Musa dhe Isa u angazhuan gjithashtu. Musai arriti te vrase vellane e madh Sulejmanin, por me pas u vra nga vellai me i vogel Mehmet, i cili u kurorezua sulltan Mehmed I me 1413. Mehmeti I mbeteroi 8 vjet dhe rivendosi rregullin ne perandorine osmane. Pas vdekjes se tij pushteti i kaloi te birit Murat II. Pak pasi kishte marre fuqine Murati II mposhti ne nje beteje ne Anadoll vellane e vet me te vogel Mustafa, e kapi dhe e vari duke i dhene fund revoltes kunder pushtetit te vet.
Perandorine e trashegoi Mehmedi II. Ndoshta, meqe nena e tij kishte qene skllave dhe me gjasa e lindur e krishtere, Mehmedi, djali me i vogel i Muratit II, nuk ishte i preferuari i tij per trashegimine perandorake. Dy thjeshterit me te rritur te Mehmedit, Alaedin dhe Ahmed, vinin prej nenash turke islamike. I rritur kryesisht nga mendesha Mehmedi u dergua qysh kur ishte dy vjec ne Amasia, Anadoll, ku vellai vet Alaedin 14 vjecar sherbente si governator. Aty ne nje ambjent tipik myslyman ata edukoheshin por njekohesisht Murati II i mbante larg kryeqytetit si mase kujdesi kunder ndonje revolte te mundshme ndaj pushtetit te vet, nje mase sigurie kjo fort me humane se vllavrasja qe kishte nderfutur si praktike Bajazidi I dhe qe me pas po ky Mehmed II do t’i jepte forcen e ligjit.
Por vellezerit e Mehmedit, vdiqen parakohe. Ahmedi vdiq rreth moshes 10
vjece kur ishte governator ne Amasia, pasi Alaedini ishte tashme
governor ne Magnezia. Mehmedi 6 vjecar u be governator ne vend te
vellait te vdekur. Alaedini u gjend i mbytur ne shtrat ne rrethana misterioze sebashku me dy djemte e tij te vegjel me pak se dy vjec.Kur ishte ne Magnezia, Mehmedi i ri e humbi mendjen pas nje skllaveje te quajtur Gjylbehar (Lulja e veres), qe pretendohet me origjine shqiptare apo ndofta greke. Ajo i solli ne jete nje djale, qe me pas do te sundonte si Bajazidi II. Por, i ati, Murati I e konsideroi te papershtatshme kete nuse kristiane per dinastine dhe kur Mehmedi arriti ne moshen 17 vjecare e martoi me te bijen e nje princi te fuqishem turkoman. Mehmedi duket kishte mbetur peng i dashurise se pare; ai kurre nuk u kujdes si bashkeshort per gruan legale, nuk pati femije me te dhe kur u zhvendos ne Konstandinopoje e la ne haremin e Adrianopojes (Edirne). Me pas ne jeten e tij fortesisht mashkullore asnje grua nuk luajti ndonje rol qofte dhe te rastesishem. Edhe Mara, njerka e tij, gruaja serbe e Muratit II, megjithese e respektoi deri ne fund nuk pati asnje ndikim mbi te.
Mehmedi mbeti trashegimtari i vetem dhe u korerezua sulltan Mehmedi II pas vdekjes se te jatit me 1451. Ne ceremonine e kurorezimit, ndersa e veja e Muratit II uronte Mehmedin, ne te njejten kohe me urdher te tij i merrej jetaduke e mbytur ne banje te birin e saj te mitur dhe njekohesisht vellain e Mehmedit. Mehmedi II ashtu si dhe stergjyshi vet Bajazidi I e inauguronte pushtetin e vet me nje vllavrasje. Por Mehmedi II do shkonte me tej se pasardhesi vet. Ai kodifikoi praktiken e vllavrasjes qe tashme kishte hedhur rrenje ne perandorine otomane. “ Per te miren e shtetit, ai bir i imi qe me ndihmen e Zotit do te trashegoje Perandorine, ligjerisht mund te vrase vellezerit e tij. Ky veprim ka miratimin e shumices se juristeve”- ky eshte formulimi qe ka lene sulltan Mehmedi II.
Vdekja e Mehmedit II me 1481 ne moshen 49 vjecare dyshohet te jete kurdisur nga i biri i vet Bajazid nepermjet mjekut persian te Mehmedit i cili i kishte dhene nje overdoze opiumi nderkohe qe sulltani kalonte nje krize koliti gjate marshimit ne krye te ushtrise drejt jugut te Anadollit
Mehmedi II, i mbiquajtur Pushtuesi,nje nga tre sulltanet me te lavdishem te perandorise ishte nje burre shteti i klasit te pare qe nuk ndalej perpara asnje krimi per te realizuar qellimin e vet. Tek Mehmedi II, shperfillja per jeten njerezore ishte proverbiale. . “Paqja eshte ne gojen e tij-shkruante Gibbon- por ne zemer ka vetem luften”.
Ja, me poshte disa episode te jetes se vet, nder te tjera, qe ilustrojne se me c’lehtesi e derdhte gjakun njerezor:
-Kur pregatitej te pushtonte Konstandinopojen (qe me pas do te quhej Istanbul, prej nje korruptimi te greqishtes “is tin poli”=per ne qytet), shpesh dilte ne te errur i maskuar si nje ushtar i thjeshte per te hetuar gjendjen shpirterore te ushtrise, dhe nese ndokush rastiste ta njihte, urdheronte te vritej aty per aty.
-Mbas pushtimit te kryeqytetit bizantin, Mehmedi II liroi nga burgu disa ish ministra bizantine, midis te cileve edhe Luka Notaras (Megadux), i cili mbahej mend se kishte thene “me mire turbani i sulltanit ne Kostandinopoje sesa kapelja e papes“ dhe e beri guvernator te kryeqytetit. Nje mbremje gjate nje banketi, per ta testuar sulltani i kerkoi t’i sillte te birin, nje djale i bukur 14 vjecar per te kaluar naten me te. Kur ky refuzoi, Mehmedi II urdheroi t’u pritej koka Notaras, te birit dhe dhendrit te tij. Ashtu u be dhe kokat e sapoprera kerkoi te vendosen para tij ne tavolinen e banketit
Mehmedi II aspironte te rigjalleronte perandorine bizantine nen pushtetin e vet dhe per kete qellim kishte vendosur te mos linte gjalle askend nga familjet mbreterore qe mund te behej mbret. Pasi kishte mbaruar pune me Paleologet ne Greqi iu kthye Komneneve, te cilet sundonin ne Trebizonde ne Detin e Zi. Perandori John IV Komnen u dorezua dhe Mehmedi II, sic i kishte premtuar, i vuri ne dispozicion nje anije qe transportoi ate se bashku me familjen mbreterore dhe gjithe thesarin ne Stamboll ku e sistemoi ne nje ndertese luksoze. Por pas nje fare kohe e masakroi gjithe familjen mbreterore, ish-perandorin vete, shtate djemte e tij, te vellane dhe nipin dhe urdheroi te mos varroseshin por te liheshin pre e qenve.
Me 1464 Stefani, mbreti i fundit i Bosnjes i rrethuar ne keshtjellen e Bobovacit pranoi te dorezohej me kusht qe t’i kursehej jeta, gje qe iu premtua nga Veziri i Madh qe komandonte ushtrine turke. Por Mehmedi II e shkeli premtimin, sic bente rregullisht, dhe sundimtarit bosnjak iu pre koka ne prezence te sulltanit dhe, sipas disa te dhenave, e vrau me doren e vet.
Mehmedi II kishte pasion kopshtarine qe e kishte mesuar ne Shkollen e Pallatit ku edukoheshin edhe jeniceret. Kultivonte vete lule dhe zarzavate dhe njehere ndodhi qe nje kastravec u rrit ne menyre te jashtzakonshme gje qe u be krenaria e tij. Por kur papritmas kastraveci gjigand u zhduk Mehmedi vrau me doren e tij nje nga kopshtaret e dyshuar, pastaj i hapi barkun me shpate ku i gjeti mbeturinat e kastravecit te ngrene.
Me 1479 ne sarajet e sulltanit qendroi per disa muaj piktori venecian Xhentile Belini i cili beri disa portrete te Mehmedit II. Kur Belini i tregoi nje pikture te tij ku paraqitej skena e prerjes se kokes te Gjon Pagezorit, Mehmedi e pelqeu pa mase dhe qendroi gjate duke e soditur. Me pas e kritikoi duke u bazuar ne pervojen e vet se qafa e njeriut mbas prerjes se kokes duket me e shkurter dhe me e kontraktuar se sa e kishte paraqitur ne pikturen e vet Belini.
Mehmedi II la dy djem Bajazidin dhe Xhemin. I pari u kurorezua sulltan Bajazid II kurse tjetri Xhem, qe ishte vellai vogel nderrmori revolta te vazhdueshme ushtarake por i humbi te gjitha derisa perfundoi ne duart e kryqetareve te Rodit te cilet e mbanin peng kundrejt nje pagese te Bajazidit (45 000 monedha ari ne vit). Pastaj ne France e Vatikan derisa perfundoi me shume gjasa i helmuar per vdekje ne Napoli. Me pare Bajazidi, qe ishte antiteza e te atit, i kishte propozuar te largohej ne Jeruzalem duke perfituar te ardhurat e provinces se Karamanise per veten e vet duke argumentuar se : “Perandoria eshte si nje grua qe s’mund ndahet midis rivaleve”
Favoriti i Bajazidit II ishte djali i dyte Ahmed, por nderkaq Selimi,djali me i vogel, me ndihmen edhe te te birit, sulltanit te ardhshem Sulejmani I i Madherishem, e detyroi te atin me force te abdikonte ne favor te tij. Bajazidi II kerkoi te terhiqej ne vendlindje, Demotika dhe rruges vdiq i helmuar me urdher te te birit qe tashme e kishte zevendesuar ne fronin e perandorise.
Sipas tradites tashme, Selim I Javuz sapo mori pushtetin, urdheroi vdekjen me mbytje te te dy vellezerve. Bile e thelloi me tej duke urdheruar gjithashtu mbytjen e pese niperve tashme mbetur jetime te moshes pese vjec e lart.
Selim I, nje sulltan me i pergjakshem se gjyshi vet Mehmed II, gjate karieres se tij egzekutoi shtate Kryevezire, aq sa u be tradite gjate mbreterimit te tij qe veziret te mbanin testamentin me vete. Kur njeri nga keta kryevezire e pyeti si me shaka se kur kishte ndermend ta vriste, Selimi I ja ktheu i qete: “Do te kisha vrare me kohe po s’kam gjetur akoma me cilin te te zevendesoj’’.
Me 1520 ne fron erdhi Sulejman I, i mbiquajtur ‘I Madherishmi’ prej perendimoreve.
Nuk derdhi gjak kur hypi ne fron sepse mesa duket i ati Selim I nuk i kishte lene asnje pretendent te gjalle. Por geni vrastar nuk i kishte munguar kurre. Nen shtytjen e konkubines se preferuar, nje ukrainase e njohur nen emrin Roxelana, ekzekutoi, Kryevezirin e vet qe ishte njekohesisht edhe shoku i vet me i aferm qe nga feminija. E ftoi per darke dhe e mbyti naten ne gjume.
Sulejmani I kishte kater djem, nga te cilet tre me Roxelanen apo “la Rose’ sic e quanin europianet. Por i preferuari i tij ishte Mustafa, me i madhi i bijve te tij lindur prej Gjylbehar, e preferuara e tij e meparshme turke. ‘La Rose’ e beri te dyshoje se Mustafai synonte t’i merrte fronin dhe Sulejmani I e thirri te paraqitej para tij ku nje grup memecesh te specializuar per pune te tilla e kapen dhe e mbyten. Ka mbetur e famshme pergjigja e Mustafait shokeve te tij, qe e keshilluan te mos paraqitej para te atit sepse do t’i merrte jeten: “Nese eshte e thene te humbas jeten, nuk mund te kete me mire se sa t’ia kthej mbrapsht atij qe me dha. ”
Kjo ngjarje tragjike pati shume jehone ne perandorine otomane por dhe ne Europe. Jeniçeret qe e admironin Mustafane e talentuar tentuan nje revolte qe nuk pati sukses. Kurse ne Europe sipas Cambridge Modern History u perjetua si nje nate turke e shen Bartolemeut. U shkruajten shume novela, pjese teatrale per sarajet magjike te sulltanit, per skllaven qe dominon pushtuesin e plotpushtetshem, vllavrasjen midis princave e deri tek nje simfoni e Hajdn-it (simfonia Nr. 63 ne C major) e cila, qekurse u kompozua me 1779 u mbiquajt Roxelana.
Edhe sot ne Turqi vrasja e princit Mustafa kujtohet si nje pike kthese tragjike per perandorine dhe vizitore bejne homazhe ne varrin e tij ne Bursa. Kureshtja eshte e gjalle edhe sot, ne amazon. com mund te blihet libri i Galina Yermolenko “ Roxolana ne literaruren europiane “ per $90.
Njeri nga tre djemte e mbetur, admirues i Mustafait, u semur dhe vdiq shpejt pas tij. Dy te tjeret e mbetur Selim dhe Bajazid urrenin njeri tjetrin dhe filluan te luftonin syresh. Selimi me ndihmen e atit, Sulejman I, doli fitues dhe Bajazid me 4 djemte e vet te mitur u strehua ne Persi. Shahut Persian iu kerkua nga Sulejmani I ta vriste ose ta dorezonte Bajazidin, por ky ndonse nen kercenim, hezitonte te shkelte rregullat e mikpritjes. Me ne fund u ra dakord qe Bajazidi te egzekutohej ne token persiane por nga vrases turq te derguar nga Sulejmani. Dhe ashtu u be, Bajazidi u mbyt. Me pas me urdher te Sulejmanit I u mbyten gjithashtu edhe kater djemte e tij. Po ashtu nje djale i peste ne Busra, vetem tre vjec u mbyt nga eunuku i specializuar i derguar nga sulltani.
Keshtu Sulejmani I i Madherishem i lau borxhin te atit Selim I duke i pastruar rrugen te birit Selim II drejt fronit nga te gjithe pretendentet e mundshem.
Me Sulejmanin I, shpesh i konsideruar si me i madhi i te gjithe sulltaneve, Perandoria otomane arriti kulmin e vet, e shtrire nga Mesdheu ne oqeanin Indian, nga muret e Vienes ne Gjirin Persik dhe gjithe bregdetin mesdhetar te Afrikes, e pasur, e fuqishme, e organizuar dhe funksionale shume here me mire se cdo shtet europiano- perendimor.
Perandoria Otomane nen Sulejmanin I
Por pas kesaj filloi renia e iniciuar ironikisht po nga Sulejmani Madherishem qe zgjodhi per pasuses Selim II i mbiquajtur Sarhoshi, nje natyre e degjeneruar pa asnje cilesi, bile sic eshte supozuar nuk ishte as biri natyral i Sulejmanit por i ndonje prej dashnoreve te nenes se tij sllave.
Dhe per kete figure thellesisht negative, padyshim sulltani me i dobet i gjithe kohrave, Sulltani me i madh i otomaneve kreu krimet me barbare te padegjuara me pare ne perandori te vrasjes se bijve e niperve te vet te mitur. Selimi II vdiq ashtu si pritej, i dehur rreshkiti ne banje duke perplasur koken e madhe ne mermerin e dyshemese.
Mehmed Sokollu, Veziri Madh, me origjine boshnjake, qe ne fakt kishte drejtuar perandorine me dore te forte gjate gjithe mbreterimit te Selim Sarhoshit, siguroi edhe kalimin e qete te pushtetit tek i biri Selimit, qe u kororezua Murati III. Sulltani i ri mbrriti naten ne Stamboll, urdhroi vrasjen e pese vellezerve te vet dhe ra te fleje meqe e kishte zene deti gjate udhetimit me anije nga Magnesia ne kryeqytet. Te nesermen fjalet e tij te para ishin: “Kam uri, me sillni per te ngrene. ”Ky sulltan kishte dy pasione: arin dhe grate. E zhvendosi krejt depoziten e arit te perandorise ne depoziten e vet personale dhe duke shkuar me dy-tre konkubina ne nate pati rreth 100 femije. Duke pasur obsesionin e parase filloi te merrte rushfet per emerimet e funksionareve duke u bere keshtu sulltani i pare i korruptuar dhe hapur rrugen korruptimit te perandorise qe do ta conte ate pak nga pak ne rrenim te plote.
Pas tij erdhi ne fron Mehmedi III, qe sapo mori fuqine urdheroi trupen e memeceve te mbyse te 19 vellezerit e vet.
Kjo ishte pergjakja me e madhe ne historine e perandorise otomane ne luften per pushtet brenda familjes mbreterore.Pastaj i varrosi me nderime te medha prane prinderve te tyre. Gjithashtu gjashte skllave te haremit qe ishin shtatzane me vellezerit e tij qe sapo ishin ekzekutuar u lidhen e u futen neper thase qe u hodhen ne Bosfor duke eleminuar keshtu pretendente te mundshem ne te ardhmen. Me vone Mehmed III vrau edhe te birin Mahmud sepse ky kishte patur pakujdesine t’i kerkonte te atit nje ushtri per te luftuar ne Anadoll dhe Mehmedi kishte dyshuar.
Me 1603 hypi ne fron i biri Mehmedit III, Ahmedi I qe ishte adoleshent dhe akoma pa u bere synet. Keshtu Ahmed I ishte i pari qe u be synet pasi ishte bere sulltan. Ahmedi nuk pati nevoje te vrase kend sepse vellai i vetem Mustafa ishte lunatik dhe turqit kishin nje nderim te shenjte per marrezine. Ahmedi I ishte nje sultan fare i ri dhe i dobet pre e intrigave te haremit te tij. Vdiq me 1617.
Pas vdekjes se Ahmedit I ulen ne fron vellane e tij te marre Mustafa I, por shpejt e zevendesuan me nipin e tij, te birin katermbedhjete vjecar te Ahmedit I, qe u kurorezua Osmani II.
Osmani II u rrezua nga jeniceret e pakenaqur qe per here te pare ne historine e osmaneve ngriten doren kunder sulltanit qe konsiderohej i shenjte. Jeniceret kerkuan qe sulltan te behej perseri Mustafai I, te cilin shkuan dhe e moren ne kullen ku e mbanin te izoluar. E ema, sulltana Valide (nena mbretereshe), e ngarkuar te komunikonte me te, per t’i dhene kurajo e thirri: Eja, Luani im!
Megjithate Jeniceret nuk guxuan ta vrasin Osmanin II, vetem e burgosen. Vrasja u krye po ate nate e urdheruar nga gjyshja e tij, sulltana valide, nena e Ahmedit I dhe Mustafait I, nepermjet Kryevezirit, i cili pas kerkeses se saj i coi veshin e prere te Osmanit II per t’u siguruar qe vrasja ishte kryer.
Keshtu pas vllavrasjes (fratricide), birvrasjes (filicide) ne perandorine osmane u shfaq me ne fund edhe mbretvrasja (regicide). Ironia eshte se viktime e pare e ketij modeli te ri vrasjeje u be nje sulltan 20 vjecar qe s’i kishte lyer duart me gjak.
Mustafai I qe mbreteroi per 15 muaj ne momente qartesie nxorri nje urdher per te ndeshkuar vrasesit e e Osmanit, por shpejt harronte dhe e kerkonte neper pallat duke qare. Perandoria ishte ne duart e sulltana Validese qe u tregua e paafte. Me ne fund Mustafait I iu kerkua te abdikonte (gje te cilen ai e priti me gezim) ne favor te te nipit, vellait te Osmanit II i cili u kurorezua Murad IV me 1623 ne moshen 14 vjecare. Per 10 vjet perandoria ishte ne dore te Sultana Valides, nenes se tij greke e quajtur Kasim. Kur Murati IV filloi te ushtroje pushtetin si sulltan ai rivendosi rregullin ne perandorine e korruptuar dhe ushtrine e pabindur ne menyre te pergjakshme dhe dore te hekurt. Nder te tjera per sa kohe mbreteroi ndaloi alkoholin ne te gjitha mejhanet e perandorise dhe duhanin e shpalli te paligjshem. Por ishte mizor aq sa mbeti legjende. Ne 5 vjet urdheroi ekzekutimin e 25,000 personave shume prej te cileve i vrau me doren e vet. Nder te tjere edhe Myftiun e Madh, qe ishte i pari nga kreret e larte te fese qe pesonte kete fat Sipas Evlija Celebiut, Murad IV ishte me i pergjakshmi i te gjithe sulltaneve otomane.
Urdheroi mbytjen e dy vellezrve te vet dhe kur ne moshen 28 vjec ne shtratin e vdekjes pas nje semundjeje te papritur dyjavore, urdheroi mbytjen e dhe te te vellait te fundit dhe te vetmit trashegimtar te osmaneve mbetur gjalle. Por Sulltana Valide e shpetoi viktimen, sulltanin e ardheshem Ibrahim I, duke i raportuar Murat IV se vrasja u krye. Ky, mosbesues kerkoi te shihte trupin e te vrarit dhe u ngrit nga shtrati por nuk mundi te beje me asnje hap dhe vdiq ne duart e myftiut.
Ibrahim I, qe hypi ne fron me 1640 ishte nje sultan i dobet, dhene pas qejfeve dhe peng i konkubineve te haremit. Te pakenaqur me udheheqjen e perandorise, jeniceret por edhe spahite dhe Myftiu i madh kerkuan qe sulltani Ibrahim te terhiqej nga froni. Perfaqesues te tyre binden me pare sulltana Validen pastaj edhe vete sulltan Ibrahimin qe pranoi te abdikonte ne favor te djalit 7 vjecar, Sulltan Mehmedi IV.
Ibrahimi I u burgos dhe me pas me vendim te perbashket te ushtrise dhe ulemes (klerit) u vendos te vritej dhe keshtu me 1648 u mbyt sipas zakonit duke shenuar rastin e dyte te regicide.
Perandorine e komanduan nje varg veziresh te jashtezakonshem, te gjithe te familjes Qyprili deri sa sulltani i ardhshem arriti moshen madhore. Ne saje te tyre despotizmi i sulltanit u zbut nga nje qeveri kolegjiale e kultivuar.
Mehmedi IV erdhi ne fron me 1648. Per 20 vjet perandorine e tij e komanduan me atributet e nje sulltani Mehmed Qyprili dhe pas tij i biri Ahmed dhe prej ketij momenti kohor qendra e drejtimit te perandorise nuk ishte me pallati sulltanit, por ai i Vezirit te madh. Mehmed IV ishte kaq i apasionuar pas gjuetise sa kur Veziri madh udhehiqte ushtrine ne lufte ai gjuante kafshe te egra. Ahmed Qypriliu risolli kohet e arta te Sulejmanit I por vdiq i ri, vetem 42 vjec, si pasoje e teprimit me alkoholin, i vetmi ves i tij. Sulltan Mehmed IV emeroi vezir te madh Kara Mustafane, nje i paafte si shtetar dhe gjeneral, por i obsesuar nga madheshtia; keshtu tentoi te pushtonte Vienen, ku humbi turpshem dhe Mehmedi IV e ekzekutoi.
Mbytja e Kara Mustafait
Veziri madh pasardhes Sulejmani humbi serish me hungarezet dhe ne Stamboll plasen kryengritjet qe cuan ne shfronezimin, por jo ekzekutimit te Mehmedit IV.
Me i madhi i dy vellezerve te tij u suall ne Stamboll dhe u kurorezua Sulejmani II. Ky zgjodhi Vezir te madh Mustafa Zade, vellane e Ahmed Qypriliut, i mbiquajtur Qypriliu III. Mustafa Zade e rigjalleroi perandorine, ripushtoi Beogradin e humbur nga Kara Mustafai, por u vra ne beteje ne Danub pasi kishte qendruar ne detyre rreth dy vjet. Edhe sulltani Sulejman II vdiq pas kater vjetesh mbreterim.
Vellai tjeter u kurorezua Sulltan Ahmed II, qe mbreteroi per 4 vjet te tjere ne nje perandori ku sundonte deshperimi. Disa fitore ne Egje ishin pak per te rifituar besimin. Ahmed II vdiq dhe ate e pasoi nipi i tij qe u kurorezua Mustafa II.
Mustafa II, i biri Mehmedit IV u tregua nje luftetar energjik. Por pa eksperience dhe shpejt u mund nga austriaket. Atehere ai zgjodhi per kryevezir nje tjeter Qyprili, Hussien, te birin e vellait me te madh te Qypriliut I, Mehmedit. Por kohet kishin ndryshuar. Ne paqen e bere me 1698 me shtetet europiane ne qytetin kroat Karlowitz, Turqia humbi pjese te rendesishme qe nuk i rimori me kurre. Me 1703 nje revolte e pergjithshme ne Stamboll me pjesemarrjen e jenicereve, klerit, tregtareve e qytetareve te thjeshte te pakenaqur coi ne abdikimin e Mustafait II ne favor te te vellait Ahmed III.
Gjate sundimit te Ahmed III, me 1718 me traktatin e paqes ne Passarowitz (Serbi) me Austrine, Turqia humbi krejt Hungarine, pjesen me te madhe te Serbise perfshire Beogradin dhe Semendria, nje pjese te madhe te Bosnjes e te Wallachia-s. Me Venetikun ne nje traktat te vecante Turqia rimori Morene kurse Venetiku mbajti Korfuzin, ishujt joniane dhe disa porte ne Dalmaci dhe Shqiperi. Ky ishte fundi i Venetikut si force politike ne Mesdhe.
Ahmed III mbreteroi pas kesaj per 12 vjet duke u marre me modernizimin e perandorise sipas shembellit te Perendimit.
Mahmud I (1730-1754). Mbahet mend per shtypjen e nje kryengritjeje te jenicereve dhe te nje fitoreje te rendesishme kunder Austrise dhe Rusise qe perfundoi me Traktatin e Beogradit. Keshilltar i tij ishte konti freng de Bonneval qe u konvertua ne islam nen emrin Humbaraci Ahmed Pasha
U pasua nga i vellai Osman III, fizikisht pothuaj nje gungac mbasi kishte qene i izoluar per shume vite ne Kafaz (nje suite apartamentesh brenda sarajeve Topkapi te sulltanit ku mbaheshin te izoluar anetare te familjes perandorake) sundoi per tre vjet me te njejten politike paqesore si i vellai. Ne vitin e fundit te mbreterimit te vet zgjodhi si Vezir te Mad, Rhagib Pashen, per nga aftesite i krahasueshem me Qyprilinjte. I ndershem, mendjehapur, shkolluar ne Europe per shkencat, admirues i Isak Njutonit.
Mustafa III pasoi Osmanin e III. Fillimisht kishte per K/vezir po ate Rhagib Pashe qe u perpoq te modernizonte vendin por me kujdes. Vetem pas vdekjes se tij me 1763 Mustafai III filloi te qeverise ne fakt perandorine. Ekzekutoi nje nga k/veziret per shkak te humbjes se luftes me ruset e Ekaterines Madhe. U mund nga ruset, vdiq me 1774.
Pasardhesi ne fron ishte Abdyl-Hamid I, qe ishte i vellai internuar per 43 vjet ne Kafaz. Me qellime te mira por i paafte t’i realizonnte. Lindi 22 femije, shumica vdiqen premature. Njeri prej tyre qe do te behej sultan Mahmud II besohet se kish gjak freng duke qene i biri i Aimee Dubucq de Rivery, qe frekuentonte shpesh haremin e sulltanit.
Mbas vdekjes se Abdyl Hamidit I me 1789 ne fron erdhi nipi i tij Selimi III. Ekzekutoi Vezirin e madh Hassan passi u mund dy here nga Suvorovi. Selimi III u perpoq fort te modernizonte perandorine sipas shembellit perendimor, sidomos Frances, por perfundimisht deshtoi per shkak te forcave konservatore ne ushtri, tek kleri dhe burokracia e korruptuar e shtetit. Reforma perendimore e Selimit III e quajtur Nizam-i Jedid (Rendi i Ri) u nderpre kur pas nje revolte ne Stamboll ulema (kleri) i mbeshtetur nga jeniceret dhe turma popullore kerkuan me nje fetva largimin e sultan Selimit III. Ky ia kaloi pushtetin kusheririt te vet Mustafa dhe tentoi te vethelmohej por sulltani i ardhshem Mustafa IV nuk e lejoi dhe Selimi III u terhoq ne pallatin burg.
Mustafa IV mbreteroi vetem disa muaj. Mustafa Bajraktari, perkrahes i Selimit III duke perfituar nga paqja me Rusine erdhi me nje ushtri te madhe prej Danubit te perbere kryesisht nga shqiptare dhe boshnjake dhe organizoi nje grusht shteti. Mustafai IV urdheroi menjehere vrasjen e Selimit III dhe vellait te tj Mahmud ne menyre qe te mbetej i vetmi trashegimtar osman i gjalle. Selimi III u vra por Mahmudi u fsheh prej nje skllavi te vet ne furrat e banjove ku e gjeten me ne fund ushtaret shqiptare te Mustafa Bajraktarit.
Mustafa IV u shfronesua dhe u vra dhe Mahmudi u shpall sulltan Mahmudi II. Mustafa bajraktari ushtroi detyren e Vezirit te Madh dhe vazhdoi te ndermarre reforma ne rrugen e Selimit III, midis te cilave edhe riorganizimin e jenicereve. M. Bajraktari mendoi nderkohe se gjendja ishte nen kontroll dhe e nisi ushtrine e vet prej shqiptaresh e boshnjakesh ne shtepi. Atehere kundershtaret i vune flaken pallatit ku banonte dhe Mustafa Bajraktari u dogj i gjalle. Me vdekjen e tij mori fund perpjekja reformuese e perandorise osmane.
Mahmudi II (1808-1839). Sulltan i suksesshem i rangut te Mehmed II, Sulejman I okupuar me modernizimin e brendshem te perandorise sipas shembullit te Selimit III megjithese i deshen shume vite, dy dekada, sepse kur mori fuqine ishte ende fort i ri. Ai, pasi asgjesoi jeniceret qe ishin pengesa kryesore, beri reforma te thella properendimore ne te gjitha fushat.
Me 1839 pas vdekjes se Mahmudit II erdhi ne fron i biri 16 vjecar Abdyl-Mexhidi I, i mbiquajtur sulltani me i sjellshem. Vdiq 1861. I influencuar fort nga Anglezet u perpoq per reforma qe u realizuan gjysmake. Lufta e Krimese mes Rusise dhe nga ana tjeter bllokut France-Angli-Turqi i ruajti kufijte e perandorise ne Danub. Kur s’kishte mbushur akoma 20 vjec kishte 8 femije ne tre vjet me gra te ndryshme te haremit imperial. Dekretoi Hatti-Humayun qe ligjeronte barazine midis subjekteve fetare. Vdiq me 1861 ne moshen 38 vjecare.
Me 1861 mbas vdekjes se Abdyl Mexhidit ne fron erdhi i vellai Abdyl Azizi I. I fuqishem fizikisht por i keqedukuar. I largoi grate e haremit te te vellait dhe krijoi per vete nje harem aq te madh sa duheshin 3000 eunuke ta mbanin. Ra nen ndikimin e reaksionareve dhe qeverisi si nje autokrat i papergjegjshem duke i kthyer reformat mbrapsht.
Ishte i pari sulltan qe doli jashte kufijve te perandorise pa ushtri kur me 1867 beri nje vizite ne Paris dhe Londer. Me 1876 u be ‘masakra bullgare’ te pakten me dijene e tij qe i kushtoi renien nga froni nepermjet nje grushti shteti pa gjak, si rezultat u terhoq ne jeten private dhe ne pushtet erdhi nipi i tij Murati V. Pak dite me pas, ne internim, Abdyl Azizi I kreu vetvrasje duke prere venat e kyceve te duarve. Ishte e para vetvrasje mbreterore, nje lloj i vecante vrasjeje, e cila plotesonte me ne fund spektrin e vrasjeve te perandorise otomane.
Murati V ishte teper i edukuar, inteligjent dhe i prirur fort ndaj kultures perendimore. Por Abdyl Azizi i trembur dhe xheloz nga reputacioni i te nipit e kishte syrgjynosur ne Kafazin e sarajeve ku djaloshi i privuar nga jeta ishte dhene pas pijes dhe kishte rene ne depresion. Ai e kishte pritur me frike propozimin per fronin e sulltanit dhe kur disa dite me vone xhaxhai i tij Avdyl Azizi kreu vetvrasjen dhe rastesisht nje minister u vra nga nje rebel, sulltani i ri ra me keq ne depresion. Sipas mjekeve duhej kohe te rimerrte veten. Atehere iu kerkua vellait te tij me te ri, Abdyl Hamidit qe te sherbente si regjent derisa i vellai, Sulltan Murati V te permiresohej nga kriza e rende nervore. Kjo praktike nuk kishte precedent ne perandorine osmane. Abdyl Hamidi refuzoi. Te mbetur pa rrugedalje Abdyl Hamidi me nje fetva te kryemyftiut u shpall sulltan me 1876 me kusht qe te shpallte kushtetuten gje qe ai e pranoi. Murati V pas tre muajsh mbreterim zbriti nga froni dhe jetoi deri ne dekaden e pare te shek XX i izoluar ne pallat.
Pasi hypi ne fron Abdyl-Hamid II u kthye gradualisht ne nje monark absolut sipas shembellit te stergjysherve te vet. Shpalli
kushtetuten por pas disa kohesh e abrogoi duke marre cdo pushtet ne duart e veta. Pjesa europiane e perandorise otomane u zvogelua gradualisht, duke i mbetur vetem Maqedonia dhe Shqiperia, per shkak te inaktivitetit te tij dhe vizionit se perandoria duhej te mbetej aziatike. Kreu masakren e Armenise, megjithese besohej se nena e vet ishte armene dhe ai kishte tipare armene per kete shkak e therrisnin Bedri (Peter ne armenisht). Me ne fund me 1909 pas nje revolte te ushtrise u detyrua te rishpalle kushtetuten te cilin fshehurazi kerkoi ta sabotonte duke ngritur ne revolte reaksionaret myslymane. Atehere e detyruan xhon turqit te hiqte dore nga froni.
Ishte despot, brutal dhe konservator ne kuptimin me te keq te fjales. U internua ne Adrianopoje.
Ne fron sollen te vellane Reshati I. Por forcat liberale e kufizuan ne maksimum pushtetin e sulltanit. Organi me i larte ishte ketej e tutje parlamenti te cilit sulltani i betohej kur merrte fuqine. Ai mbreteronte por nuk komandonte me shtetin. Autokracia e sulltaneve kishte marre fund njehere e pergjithmone.
Sulltani i fundit Mehmedi VI u shfronesua nga Mustafa Qemal Ataturku me 1923 kur u shpall republika turke.
Me sulltanin e XXXVI dhe te fundit vete Perandoria otomane mbas me teper se gjashte shekujsh perfundoi jeten e saj.
23 Nëntor 2010
