08 February 2017

Me Aristidh Kolën në Athinë / nga Kolec Traboini



ME ARISTIDH KOLËN NË ATHINË

Nga Kolec TRABOINI

Kisha pyetur që në vitin 1991, madje kisha bredhur rrugicë më rrugicë të Athinës për të gjetur zyrën e tij të Lidhjes së Arvanitasve ”Marko Boçari”. Nuk munda ta gjej. Si një emigrant që nuk di ku ka kokën nuk u bëra mbarë në kërkim dhe nuk arrita ta takoj deri në vitin 1993, kur nxorra gazetën “Egnatia”. Gazeta i kishte rënë në dorë dhe e lexonte rregullisht. Ishte entuziast se “djemtë”- kështu i quante emigrantët, anipse mund të mos kishte diferencë të madhe moshe me ta - djemtë pra “kishin nxjerrë edhe gazetë”. Në atë kohë nuk qe më e vështirë ta gjeja e të më gjente. Por ishte dhe Shpëtim Mezini i Ambasadës sonë në Athinë, që bënte kujdes që ne t’i gjenim lehtësisht këto lidhje.
Një ditë u gjendëm pranë e pranë edhe në faqet e gazetës ultranacionaliste greke që dilte në Athinë “Stohos” e Kapsalit, ku në çdo numër nuk linin gjë pa thënë për Aristidh Kolën, “tradhëtarin e Greqisë, spiunin e agjentin e amerikanëve dhe shqiptarëve”. Në një nga ato numra gazete më kishin nderuar edhe mua duke më vënë përkrah “tradhëtarit” e duke më pagëzuar me epitetin – “shqiptari nacionalist i çmendur që bën gazeta në gjuhën shqipe në Athinë. Të shporret në Shqipëri me gjithë gazetën e tij. Alvanoset ekzo!”
Kjo situatë na rëndonte në zemër, po ç’të bënim. Vazhdonim punën tonë sikur të mos kish ndodhur kurrgjë. Aristidhi thoshte: -“Le të shkruajnë. Nuk i lexon njeri përrallat e Kapsalit”. Shkoja e çoja çdo numër të ri në zyrën e Aristidhit në rrugën “Filipidu 6”, më së shumti ia lija poshtë tek kutija e postës, por kur gjendej aty më ndalonte të bisedonim. I pëlqente të fliste shqip, një shqipe ku arvanitishtja dhe shqipja e re gjenin njëra-tjetrën herë ngushtë e herë lirshëm.
Një prej ditëve në verë 1995, ndërsa po i bëja ca fotografi në zyrën e tij më tha se “këtu në tryezen e punës kam “Egnatian” tënde. Dhe ky duhani që pi me çibuk, – theksoi, -e kam nga Shqipëria. Duhan “Taraboshi” nga Shkodra jote. Ma kanë prurë djemtë”. E kuptova dhe e fotografova. E ashtu mbeti. Me “Egnatia”-n pranë, i mendueshëm tek mbante në dorë çibukun me duhan Shqipërie, një portret që rrezatonte mirësi e dritë.
Disa ditë para se të largohesha nga Greqia për në SHBA, Aristidh Kola më ftoi familjarisht në shtëpinë e tij në një darkë lamtumire. Për të bërë shoqëri në atë mbrëmje kish ftuar edhe piktorin Robert Alia-Dragot me të shoqen Mimozën, shkrimtarin Tasos Karantis, mikun e tij të rinisë, grekun Niko, me të cilin dikur kishin shkuar deri në Francë për të ndjekur studimet pasuniversitare, si dhe një familje tjetër shqiptare, çiftin Albana dhe Adrian Prifti. Albana punonte sekretare në zyrën e tij.
Ajo mbrëmje e bukur vere athiniote ruhet në kujtesën tonë si më e bukura ditë e pesë viteve jetë në Greqi. Në fund të mbrëmjes, të cilën Robert Aliaj nuk mungoi ta xhironte me kamera, Aristidh Kola la miqtë e tjerë në shtëpi, nxorri makinën nga parkingu dhe na përcolli deri në shtëpi, në rrugën Filolao. Ishte pasmesnate. Kur po ndahesha më tha miqësisht se bashkë do të takoheshim përsëri, pasi e kishim lënë që me shoqërinë e gazetarit të BBC-së, Robert Goro e disa shqiptarë të tjerë intelektualë do të shkonim në një lokal. Edhe ajo ishte një mbrëmje e bukur. Aristidh Kola në mes nesh ishte shqiptari në mes të shqiptarëve.
Në bisedë të afërt, ndër të tjera, mbaj mend fjalët që më tha për një brengë që ai kish. “Pse ne shqiptarët vrasim njëri-tjetrin? -më tha. Nuk bën! Nuk bën!” -përsëriti disa herë. - Këtë duhet ta dinë djemtë. Të mos e prishim njëri-tjetrin. Jemi vëllezër…”
Ai ishte një njeri që i kuptonte fenomenet që ndodhnin në gjirin e shoqërisë shqiptare, por i vinin shumë të hidhura lajmet kur ndonjë emigrant kish vrarë shokun e vet për para. Ishte shumë i dhimbsur si njeri dhe i vinte keq për njerëzit e gjakut të vet. I thernin në shpirt vuajtjet e djemve siç gëzohej me shpirt për sukseset e tyre. Kur u bë koncerti me poezitë e emigrantëve, mbështetur në librin “Balada e largësive”, të cilin e realizoi Bujar Limani, Aristidhi erdhi ndër të parët.

*      *      *
Intervistën që i pata marrë atij e që u botua në gazetën “Illyria”, në New York, Nr.555, 556, Gusht 1996, e priti me shumë kënaqësi. Ja si  shprehet në një letër:

Aristidh P.Kola. Jurist – Shkrimtar.  Filipidou 6 Athina 11526.

I dashur e i paharruar vëlla Kolec,
E mora letrën tënde të bukur që më dërgove, dhe gjykoj se ishte dhurata më interesante për ditëlindjën time, jo vetëm për rëndësinë e saj, por edhe sepse na dhatë disa çaste të çmuara të gjithëve ne që u mblodhëm dhe e festuam ditëlindjen time së bashku.
I dashur Kolec! Të dërgoj librin e fundit që kam botuar dhe që është një dokument historik i vitit 1899 me shumë interes. Shpresoj se do ta përkthejnë djelmtë. Nëse dëshëron të mësosh të rejat e këtushme, “Egnatia” jote shkon mirë.
Keni, të gjithë ju, shumë të fala nga të gjithë miqtë tanë këtu, nga Ana, nga Adriano (Prifti), nga Taso (Karantis) dhe Robert Alia (Dragot).
I përcjell përshëndetjet dhe fëmijëve të tu të admirueshëm të cilëve u uroj çdo mirësi dhe përparim në të ardhmen. Shpresoj gjithnjë se, vonë apo herët do të ritakohemi, qoftë këtu, qoftë në Amerikë.
I dashur Kolec, nuk e di se me çfarë pune merresh tani në Amerikë. Të lutem më shkruaj pak për këtë temë. Dua të të them dhe një gjë dëshpëruese. Atë fotografinë e bukur që më ke bërë me çibuk, ma mori një gazetare kosovare që më intervistoi. I spjegova se ajo fotografi ka një vlerë dhe një rëndësi të veçantë personale dhe duhej të ma dërgonte sa më shpejt. Për fat të keq e hëngri fjalën e besës që më dha. Dhe akoma nuk ma ka dërguar. Për të tjerat, të gjitha shkojnë mirë dhe unë vazhdimisht shkruaj, shkruaj…

Mirupafshim
Miku yt
Aristidh Kola
Po ne nuk u takuam kurrë më….

ËSHTË FATLUM AI KOMB QË LIND TË TILLË BURRA


A ka ky shtet shqiptar një Akademi të dëgjojë këmbanat, që të mos lërë në harrim kulturën tonë përtej kufijve, një kulturë e traditë, një histori plot lavdi, që është po me aq vlerë sa ajo brenda kufijve, në mos më shumë.  Veç bustit të De Radës si nuk u pa gjëkundi në këtë dhe një monument a bust për ata që dhanë aq shumë për kulturën arbërore jashtë kufijve të vitit 1913. Si nuk u panë të shfaqen në dy dekada grupet kulturore arvanite-arbërore në këtë vend. Të mos flasim për shkrimtarë, piktorë e artistë që janë nderi e krenaria e fqinjit tonë të jugut. Pse ia sharrojmë vetes degët që kemi nën këmbë. Me fustanellën tonë krenohen fqinjët duke e quajtur pjesë të etnografisë së tyre kombëtare. Po ne si nuk morëm një kostum aq të mrekullueshëm të grave arvanite e të mburremi me të, sepse është vërtet pjesë e kulturës sonë të mrekullueshme arbërore. Pasi na zvogëluan gjeografikisht të tjerët, pse për fajin tonë, vazhdojmë të zvogëlohemi shpirtërisht. E kryepseja: pse pra ne e kemi humbur shansin historik për t`u bërë qendra e mbarë botës arbërore-arvanite-shqiptare?
Parë në këtë sy, mund të them se diku përtej gardhit tonë, në Greqi, patëm fatin të njohim Aristidh Kolën, personalitetin më të madh arvanitas të shekullit XX dhe një nga njerëzit më të ndritur të kombit tonë. Akademikët tanë që flenë nëpër katedra duhet t`ia kenë zili atij, por jo zili për keq, sepse ai ishte e mbetet pjesë e kulturës sonë arbërore, por t`ia kenë zili për vullnetin e këmbënguljen, për sakrificën, sepse
Aristidh Kola në studimet e veprat e veta, vuri tërë dashurinë, tërë pasionin, tërë kohën, edhe jetën e vet duke punuar në kushtet e një terrori verbal e psikologjik. Por mendoj se këtu vegjeton edhe një zili për keq, prej atyre që kanë veshur papuçet akademike të Obllomovit. Lënia jashtë vëmendjes, thuajse në harrim e kësaj figure, duke mjaftuar me emërtimin “Aristidh Kola” një rrugicë të vogël në periferi të Tiranës, diku fshehur pas pallatit të Brigadave a fshatin Sauk, është vërtetë shprehje e qëndrimit tonë cinik ndaj kulturës arbërore, e mendësisë sonë të vetizolimit, për të mos thënë frikës se mos bash për këtë mbeten prishaqejf diplomatët e fqinjëve.
Vështirë është ta pranojmë të vërtetën, por pa e pranuar atë nuk ka as dhe një shans të vetëm të gjejmë një udhë të drejtë në këtë mishmash kombëtar, ku flitet veç për politikë, ku prodhohen veç konflikte e kultura konsiderohet si një handikap shoqëror i bezdisshëm. Aristidh Kolia i madh kishte një mendësi krejt tjetër. Kultura, tradita, gjuha, prejardhja, historia ishin gjithçka në jetën e tij. Ai e shihte Shqipërinë me sytë e shpresës. Ai kishte udhëtuar katër herë në Shqipëri e një herë në Kosovë, por edhe në Kalabri e Siçili, gjithnjë me dëshirën e zjarrtë për ta thyer atë barrierë që na kishin vënë në mes nesh, në mes të njerëzve të një gjuhe dhe një gjaku. Ndaj është krejt e kuptueshme çiltërsia me të cilën e priti dyndjen e emigrantëve shqiptarë në Greqi me mendimin, se kjo do të ishte një rast ideal për të krijuar lidhjet e mungura mes krahëve të shqiponjës.
Ai u afroi shqiptarëve emigrantë një miqësi pa asnjë rezervë e pa asnjë kusht. Ai nuk përdori për ta asnjë herë fjalën emigrant. I quante me gjuhën e tij të bukur shqipo-arvanite “djemtë”. Kush e di ç’bëjnë djemtë. Kush e di ku janë djemtë. I thërriste ashtu siç thërriste të birin e vet Panajotin. Me të njëjtën dashuri. Ishte një miqësi e dashuri që buronte prej gjakut të përbashkët që na rridhte në damarë e gufonte në zemrat tona arbërore. E më së shumti nuk ishim ne që e kërkonim atë, sepse edhe druheshim, por ishte ai që interesohej se çfarë ndodhte me emigrantët shqiptarë në Greqi. Që kur e takuam për herë të parë, ashtu do ta ruajmë në kujtesë, të gjallë e plot energji, të përzemërt, me fytyrë plot dritë e të qeshur, gjithmonë i mirë e bujar.
Kush tjetër si ai! E kjo ndodhte se ai kishte një vizion të madh e nuk i shihte shqiptarët e Shqipërisë së vitit 1913 si njerëz të përtej sinoreve, por vëllezër gjaku, sepse e dinte se kufijtë ishin krijuar nga të tjerët e jo nga shqiptarët, se pengesat i sjellin qeveritë e politika, por jo popujt. Aristidh Kola ishte si një diell që lind, kalon në zenit dhe perëndon, e gjatë gjithë udhës në qiell ndriçon për njerëzit. Kështu ndriçoi gjatë tërë jetës së tij miku ynë i madh e i paharruar që sot e kujtojmë me nostalgji. Veç perëndimi ishte tejet tragjik për diellin metaforik me emrin Aristidh Kola. Ai kaloi nga Thiva ku lindi, përmes fshatrave arvanite të Atikisë, që i rrinë Athinës si kurorë, nga ishulli Salamina i Anastas Kulluriotit, kalonte nëpër malet e Moresë, tek Arbëreshët e De Radës e Zef Serembes në Kalabri e Siçili të Italisë, ku zuri miq të mëdhenj si At Antonio Bellusci me të cilin e lidhi një miqësi e jashtëzakonshme. Të dy dijetarë me mendje të ndritur, karakter të fortë e zemër guximtare. Njëri në lindje e tjetri në perëndim të Arbërisë sonë. Si dy zogj shqiponje, së bashku fluturuan lart, por edhe larg deri në Strasburg, për t’i thënë Europës se Arvanitët, trashëgimtarët e Kollokotronit, Marko Boçarit, Gjergj Karaiskaqit, Laskarina Bubulinës e plot heronjve të tjerë të Revolucionit Grek, ishin gjallë, anipse të harruar, pak prej vetes e shumë e më shumë prej të tjerëve. Ata kështu po i kthenin arvanitasve krenarinë e dinjitetin, lavdinë e një historie të mohuar.
E vërteta që mbronte Aristidh Kola kaloi si hark drite edhe në qiellin e Shqipërisë dhe Kosovës e mbarë trojeve shqiptare në Ballkan. Kush më shumë e më zjarrtë se ai i mbrojti shqiptarët e Kosovës kur edhe në revistën e tij “Arvanon” shkruhej me gërma të mëdha “Edhe unë jam kosovar!”. Ai me guximin që tregoi shfaqi tiparet e trimave arvanit në histori që nuk e njihnin frikën. Ata ishin lindur në luftë dhe lufta i rriste e i trimëronte, siç thotë miku i tij, veprimtari tjetër arvantias Jorgo Miha. Vetëm pse mbronte shqiptarët e Kosovës në të drejtën e tyre për liri, u kërcënua publikisht në një emision televiziv nga një gazetare, sot deputete komuniste në parlamentin grek: “Ju akuzoj si agjent i të huajve… më e pakta i UÇK-së, ju akuzoj për agjenturë dhe propogandë të zezë, jeni armik i brendshëm.” Për këtë ngjarje skandaloze në median greke, ndoshta e vetmja e këtij lloji në mbarë Europën, në një letër që Aristidh Kolia i dërgoi mikut të tij arvanitas, Taso Karandis, botuar post mortum në revistën “Ritmi i Salaminës”, shkruante:

"Shumë miq më telefonuan për të shprehur indinjatën për baltën që hodhi mbi
mua zonja Liana Kaneli gjatë emisionit televiziv në "Sky" 5 Maj 1999 dhe më pyetën përse e përballova me qetësi, kur duhej të kundërsulmoja... Miqtë e mi, mos u mërzisni e mos u hidhëroni për këtë, sepse "e drejta del, vjen kur t`i vijë ora…". E kam dashur dhe e dua vendin tim, por dashuria ime nuk është me fjalë por me veprat e mia, të cilat do të kujtohen kur balta e zonjës…Kaneli të kalojë në harresën e shekullit. Kam preferuar gjithmonë të shkoj kundra rrymës e jo të shkoj nga shkon rryma dhe fryjnë erërat. Nuk jam lëpirë e nuk kam puthur kurrë këmbët e përmjerra dhe për këtë e paguaj shtrenjtë dhe në mënyrë të përditshme me nderin, dinjitetin dhe lirinë time..."

Dhe e pagoi. E pagoi pa iu dridhur qerpiku sepse kishte gjak arbëror e karakter arvanit të pamposhtur. Me të drejtë i vëllai i tij, Jorgo Kola, thotë se me Aristidh Kolën ndodhi ajo që thuhet në një proverb biblik: “Kush ka guximin të thotë të vërtetën, kryqëzohet.”
U bë një dekade e gjysëm që nga ajo ditë e zezë athinjote, ajo vdekje mizore, që na e rrëmbeu parakohe e krejt e papritur Aristidhin tonë. Po a thue përnjimend u shua ai diell arbëror? Kurrsesi , sa kohë që ia ndjejmë rrezet e ngrohta që burojnë prej veprave të tij. Se ja kështu ka ndodhur edhe me Anastas Kulluriotin e Jorgo Marugën, por ikën vetëm fizikisht. Asgjë tjetër nuk ka ikur veç trupit që iu kthye dheut të krijimit.
Nuk mund t`i vihen pranga dritës. As ideve dhe frymës së tij që ndjejmë në çdo libër e në çdo fjalë. Veprat e mendimet e tij na shoqërojnë. Sot më tepër se dje, nesër me tepër se sot, kështu në vazhdimësi, sa kohë që bijtë e shqipes arbërore, shqiptarët, arbëreshët, arvanitët rrojnë e do të rrojnë mbi dhe.
Aristidh Kola ishte një mendje e ndritur që e kuptonte se në këtë botë kish jetë, por kishte edhe vdekje, por dinte akoma më mirë se vdekja mund të mundej me vepra të mëdha për njerëzit. Ai e dinte mirëfilli se ka një mënyrë për të
rrojtur edhe pas vdekjes, çfarë në të vërtetë e mrekullisht ndodh. Se ja, tani për Aristidhin tonë dinë e flasin më shumë njerëz. Anipse gazetat shqiptare në Tiranë e Prishtinë fare pak shkruajnë, se janë peng e robër të politikës dhe
interesave konjukturale, por falë komunikimit të shpejtë e masiv elektronik, për Aristidh Kolën sot flasin e shkruajnë me admirim në të katër anët e globit, nga Europa në Amerikë, Kanada dhe Australi, kudo ku ka shqiptarë. Vepra e tij
madhore “Arvanitët dhe prejardhja e grekëve” veç 14 botimeve në Greqi, është botuar e ribotuar edhe në Shqipëri, por, edhe vepra të tjera si “Gjuha e Perëndive” tashmë i kanë në dorë shqiptarët në arbërishten tonë të lashtë e të bukur.
Disa njerëzve vdekja iu shërben për t`u bërë edhe më të gjallë se të gjallët. Kur trupi
ikën, shpirti vjen më pranë njerëzve. Ndaj gjithmonë do të themi se Aristidh Kolën e kemi gjallë midis nesh. Ai zjarr dashurie e krenarie që ndezi në mes të arvaniteve si të ishte një Promete, kurrë nuk mund të shuhet.
Le ta mbyllim me fjalët që aq shumë i kish për zemër i pavdekshmi Aristidh Kola: “Rrënjët tona janë në Arbëri!” E këto fjalë, që të kujtojnë edhe të madhin De Rada që i mbylli sytë duke parë detin, duhet t`i kenë në mendje e në zemër arvanitasit edhe arbëreshët, por duke ditur rrethanat e mundësitë, le t`i ndihmojmë edhe ne sado pak, që të mos i harrojnë, që njerëzit që kanë guximin të thonë të vertetën edhe më tej të mos kryqëzohen, që errësira të mposhtet përballë dritës e shpirti i Arbërit të rrojë përgjithmonë!

Kolec  TRABOINI
Nga libri “Aristidh Kola” 2014