Nasho Jorgaqi rrëfen marrdhëniet mes dy kolegëve gjuhëtarëve SELMAN RIZA dhe EQEREM ÇABEJ
Jorgaqi dëshmon "duelin" e gjuhëtarëve
Nuk e kam dëgjuar Selman Rizën qoftë dhe një herë të flasë kundër Çabejt, të merret me jetën e tij personale. Bile më kujtohet ato ditë kur Çabej ndërroi jetë në Itali dhe e sollën në atdhe, ai doli në Rinas dhe e priti. Profesor Riza ishte i pikëlluar dhe do ta cilësonte vdekjen e tij të parakohshme një humbje të pazëvendësueshme për shkencën e kulturën shqiptare.
Nasho Jorgaqi
Sa herë ndodhesha para tij ose e shikoja nga larg, tregohesha i vëmendshëm dhe ngaherë do të vija re të njëjtën figurë: hijerëndë e vështrimrreptë, i heshtur e serioz, që kish diçka prej malësori e në të njëjtën kohë prej hijes së mjeshtrit. Nuk di pse mendoja atëherë se përpara këtij njeriu ne më të rinjtë nuk kish si të ndjeheshim ndryshe veç si nxënësit para profesorit. Kuptohet që një natyrë e tillë vijonte të ma bënte të vështirë kontaktin.
Por ja që erdhi një rast, që më dha mundësinë ta shihja e ta dëgjoja nga afër profesorin.
U ndodha në diskutimin e disertacionit, që mbronte profesor Eqrem Çabej në një mbledhje të sektorit të gjuhësisë. Qenë aty elita e gjuhëtarëve tanë të kohës, si dhe albanologu polak Vaclav Çimokovski, nxënës i N. Joklit, autor i disa studimeve serioze të shqipes. Ai ndodhej aty si oponent i disertacionit. Diskutimi vijoi i qetë e serioz, me një vlerësim të lartë shkencor për punën e Çabejt, por aty nga mesi u ngrit të flasë profesor Riza. Kjo tërhoqi menjëherë vëmendjen time, por jo vetëm. Sytë e të gjithëve u drejtuan nga ai. Profesori ishte përgatitur me shkrim dhe lexonte me një ton të prerë. U bë një heshtje e thellë dhe kjo më shtyu ndërkohë të mendoja për peshën e mendimit të profesor Rizës. Kisha parandjenjën se do të prishej ajo qetësi gati solemne. Dhe nuk u gabova. Riza që në fillim iu kundërvu mendimit të përgjithshëm e, çka ishte më e rëndësishme, disa prej tezave të disertacionit të Çabejt dhe oponencës së Çimokovskit. Kishte ide dhe teza shkencore fare të ndryshme dhe këto përpiqej t’i mbështeste në argumente të vetat. Fliste me një zë që tingëllonte i rreptë, i bindur për ato që parashtronte, pa asnjë kompleks para autoritetit të Çabejt. U krijua një atmosferë e nderë, paksa nervoze, aq sa filluan pëshpërimat e pastaj kundërshtimet me zë të lartë. Në fakt, debati u përqendrua mes Rizës dhe Çabejt, që erdhi gjithnjë duke u nxehur. I pari sulmonte, ndërsa i dyti mbrohej, por me mirësjelljen dhe qetësinë e tij të njohur. Do të ndërhynin të tjerët, sidomos Çimokovski, që të ulej toni i rreptë i debatit, por nuk ishte e lehtë. Fjalët kundërshtuese të Rizës vinin si një përrua malor, që nuk kishin të ndalur deri sa ai sosi gjithë ç’kish për të thënë. Mbledhja sikur u çorodit. Çështjet që diskutoheshin qenë të vështira, përfshinin probleme nga fusha të specializuara të gjuhësisë, me koncepte e terminologji të panjohura, të paktën për ne që ishim të fushave jashtëgjuhësore. Ndaj nuk mund të them se kush kishte të drejtë dhe për këtë arsye nuk mora anësi. Por ajo që më ka mbetur në kujtesë është përshtypja që më bëri shpirti kritik i profesor Rizës, burrëria e tij intelektuale, aq e rrallë atëherë, vendosmëria në ato që thoshte dhe argumentet që sillte. Një kundërvënie e hapur ndaj Çabejt, autoritetit të padiskutueshëm të gjuhësisë sonë, i cili, me gjithë rezervat zyrtare, kish filluar të kthehej në një mit në opinionin e gjerë. Kjo do të më habiste dhe do të më bënte të çmoja kurajën e Selman Rizës, duke arsyetuar se debati shkencor, sado i ashpër, është i dobishëm dhe i domosdoshëm, sidomos kur zhvillohet në nivele të larta, siç qe ai mes dy dijetarëve tanë të nderuar.
Pas kësaj ngjarjeje, që nuk kaloi pa jehonë në rrethet akademike, dëshira ime për t’u afruar me prof. Rizën u shtua. U bë një personazh gati enigmatik jo vetëm për qëndrimin e tij në distancë me të tjerët, por akoma më shumë për atë çka përfaqësonte si intelektual me integritet....
...Raportet e Rizës me Çabejn përbëjnë një kapitull më vete, që nuk më takojnë ndofta mua t’i evokoj. Së pari, se miku im nuk e kish zakon t’i përfliste ato në biseda; së dyti, se unë nuk i kam njohur nga afër marrëdhëniet e tyre, pasi s’kam punuar me ta; dhe, së treti, këto raporte janë komplekse dhe i takojnë një sfere shkencore. Në të vërtetë, siç e kam përshkruar dhe më sipër, vetëm një herë jam ballafaquar me raportet e tyre dhe ajo ngjarje më dha të kuptoja se ata ishin kolegë, por jo miq, dhe në fakt këtë do ta tregonte koha. Ashtu si për shumëkënd, edhe për mua ata ishin dhe mbeten personalitete të spikatura të gjuhësisë shqiptare. Nuk dua të vë në këtë mes shenjë barazimi, sepse secili ka vlerat dhe meritat e veta. S’ka dyshim se ata ishin gjuhëtarë dhe intelektualë të një formati jo të zakonshëm, me kontribute të dalluara, që lanë gjurmë të pashlyera. Duke i përqasur me njëri-tjetrin nuk mund të mos vesh re përngjasimet dhe ndryshimet midis tyre. Me një vit diferencë nga shoku-shoku, ata i takonin një brezi që vinin nga dy krahina të skajshme të trojeve shqiptare, Çabej nga Gjirokastra, Riza nga Gjakova. I pari rridhte nga një familje qytetare e kamur, i dyti nga një familje e thjeshtë, me prejardhje malësore. Ishin rritur dhe brumosur në një frymë dhe mjedis atdhetar të ngjashëm, po me mentalitete të ndryshme. Çabej, me një fëmini e rini pa telashe, Riza, i mbetur jetim, e kaloi këtë moshë në jetimore. Të dy shquheshin për zgjuarsi, qenë njerëz me interesa e synime intelektuale, të vullnetshëm e të zellshëm, punëtorë të palodhur, me shpirt kërkues e ambiciozë. Gjatë shkollimit morën formim akademik nga shkolla evropiane të largëta nga njëra-tjetra. Njëri do të vinte nga bota gjermanike, tjetri nga ajo frankofone. Çabej do të formohej në Grac e Vjenë të Austrisë, në qendra me tradita në studimet albanologjike, nxënës i K. Paçit, N. Joklit, kurse Riza do të studionte në Tuluzë të Francës, në një shkollë po aq serioze e me kërkesa të larta shkencore, duke u diplomuar për filologji dhe drejtësi, por që dallonte për nga konceptet dhe metodat e studimit të botës akademike gjermanike. Kështu, Çabej do të merrte një formim etnogjuhësor serioz, siç do të merrte një formim serioz e me themel edhe Riza në fushën e gjuhësisë. Nga veprat që shkruan, del që i pari do të ishte etnolog, i specializuar në lëmin e gjuhësisë krahasuese indoeuropiane dhe albanologji, ndërsa i dyti ishte dhe mbeti kryesisht morfolog, duke ia kushtuar jetën kryesisht problemeve të mirëfillta të kësaj fushe të gjuhës shqipe. Riza, veç të tjerash, zotëronte rreth 12 gjuhë të gjalla e të vdekura. Pra, kish në profilet e tyre gjera të përbashkëta, por dhe diferenca, të cilat do të shfaqeshin në veprimtarinë e tyre shkencore.
Nga ana tjetër, duke i vënë përballë këto dy figura të gjuhësisë shqiptare, nuk mund të mos konstatosh natyrat dhe karakteret e tyre të ndryshme. S’ka dyshim që të dy qenë njerëz me integritet të lartë moral, të drejtë e të ndershëm, kërkues e studiues të përkushtuar. Prof Riza, ishte punëtor i jashtëzakonshëm, aq sa një herë më tha: “Unë nuk jam talent, por punë”. Por dallonin nga natyra. Çabej ishte natyrë e butë, fjalëmbël e fjalëpakë, përgjithësisht i heshtur, me ndjesi artistike, kurse Riza vinte natyrë paksa e ashpër, tipik malësor, i hapur e i drejtpërdrejtë, i vëmendshëm për të dëgjuar, por i gatshëm për të kundërshtuar, i prirur nga mendimi ndryshe. Por këta dy intelektualë, duke punuar në lëmenj të përbashkët apo të përafërt, në të njëjtin mjedis ku studioheshin dhe ballafaqoheshin probleme shkencore, do të kishin dhe momente afrimi e bashkëpunimi, përveçse dhe momente kundërshtimi, përplasje mendimesh, polemika, siç kam dëgjuar nga kolegët e tyre. Nga kjo pikëpamje, Riza ishte gati i papërballueshëm, i paepur, polemizues i rrallë, gjithnjë, si të thuash, në ofensivë. Të dy qenë këmbëngulës dhe seriozë në mbrojtje të tezave dhe të mendimeve të veta dhe në këto raste tregonin nivelin e tyre jo të zakontë, por secili brenda natyrës së tij: Çabej në dukje i qetë, i përmbajtur, pa e ngritur zërin, ndërsa Riza tërë nerv, shpërthyes, me zë të lartë, i hapur, pa rezerva. Kam përshtypjen se që të dy nuk ishin ziliqarë dhe ambiciozë ndaj njëri-tjetrit. Debatet e tyre zhvilloheshin në një truall shkencor dhe nga pozita shkencore. Jo rrallë këto debate mes tyre i nxisnin edhe drejtuesit e Institutit, duke u dhënë për oponencë vepra të njëri-tjetrit. Në këto raste Çabej nuk tregohej plotësisht i hapur, i linte mendimet të nënkuptoheshin, ndjehej njëlloj shpërfilljeje, kurse Riza ishte aq transparent e i drejtpërdrejtë sa lexohej qartë në mendimet dhe arsyetimet e veta. Është e çuditshme, por e vërtetë, që Çabej në asnjë nga veprat e tij nuk e citonte ose nuk iu referohej punimeve shkencore të Rizës. Me siguri kjo e prekte sedrën e këtij të fundit, por, kur binte fjala për Çabejn, miku im nuk mbaj mend që ta shprehte këtë qejfmbetje. Ai kishte burrëri dhe nuk e ulte veten në nivelin e pakënaqësive të rëndomta. Aq më tepër që e dinte se një i tretë në marrëdhëniet e tyre i hidhte benzinë zjarrit. Nuk e kam dëgjuar qoftë dhe një herë të flasë kundër Çabejt, të merret me jetën e tij personale. Bile më kujtohet ato ditë kur Çabej ndërroi jetë në Itali dhe e sollën në atdhe, ai doli në Rinas dhe e priti. Profesor Riza ishte i pikëlluar dhe do ta cilësonte vdekjen e tij të parakohshme një humbje të pazëvendësueshme për shkencën e kulturën shqiptare.
Në kohën kur ata ishin gjallë, por dhe tani kur kthehem pas dhe i kujtoj, nuk ka si të mos ndjej keqardhje që këta dy burra të shquar qenë dhe mbetën deri në fund kolegë të denjë për njëri-tjetrin, por nuk arritën kurrë të bëhen miq. E, megjithatë, kjo është normale dhe si e tillë, njerëzore.
2011 Rilindasit-Shqip.com
Nuk e kam dëgjuar Selman Rizën qoftë dhe një herë të flasë kundër Çabejt, të merret me jetën e tij personale. Bile më kujtohet ato ditë kur Çabej ndërroi jetë në Itali dhe e sollën në atdhe, ai doli në Rinas dhe e priti. Profesor Riza ishte i pikëlluar dhe do ta cilësonte vdekjen e tij të parakohshme një humbje të pazëvendësueshme për shkencën e kulturën shqiptare.
Nasho Jorgaqi
Sa herë ndodhesha para tij ose e shikoja nga larg, tregohesha i vëmendshëm dhe ngaherë do të vija re të njëjtën figurë: hijerëndë e vështrimrreptë, i heshtur e serioz, që kish diçka prej malësori e në të njëjtën kohë prej hijes së mjeshtrit. Nuk di pse mendoja atëherë se përpara këtij njeriu ne më të rinjtë nuk kish si të ndjeheshim ndryshe veç si nxënësit para profesorit. Kuptohet që një natyrë e tillë vijonte të ma bënte të vështirë kontaktin.
 |
U ndodha në diskutimin e disertacionit, që mbronte profesor Eqrem Çabej në një mbledhje të sektorit të gjuhësisë. Qenë aty elita e gjuhëtarëve tanë të kohës, si dhe albanologu polak Vaclav Çimokovski, nxënës i N. Joklit, autor i disa studimeve serioze të shqipes. Ai ndodhej aty si oponent i disertacionit. Diskutimi vijoi i qetë e serioz, me një vlerësim të lartë shkencor për punën e Çabejt, por aty nga mesi u ngrit të flasë profesor Riza. Kjo tërhoqi menjëherë vëmendjen time, por jo vetëm. Sytë e të gjithëve u drejtuan nga ai. Profesori ishte përgatitur me shkrim dhe lexonte me një ton të prerë. U bë një heshtje e thellë dhe kjo më shtyu ndërkohë të mendoja për peshën e mendimit të profesor Rizës. Kisha parandjenjën se do të prishej ajo qetësi gati solemne. Dhe nuk u gabova. Riza që në fillim iu kundërvu mendimit të përgjithshëm e, çka ishte më e rëndësishme, disa prej tezave të disertacionit të Çabejt dhe oponencës së Çimokovskit. Kishte ide dhe teza shkencore fare të ndryshme dhe këto përpiqej t’i mbështeste në argumente të vetat. Fliste me një zë që tingëllonte i rreptë, i bindur për ato që parashtronte, pa asnjë kompleks para autoritetit të Çabejt. U krijua një atmosferë e nderë, paksa nervoze, aq sa filluan pëshpërimat e pastaj kundërshtimet me zë të lartë. Në fakt, debati u përqendrua mes Rizës dhe Çabejt, që erdhi gjithnjë duke u nxehur. I pari sulmonte, ndërsa i dyti mbrohej, por me mirësjelljen dhe qetësinë e tij të njohur. Do të ndërhynin të tjerët, sidomos Çimokovski, që të ulej toni i rreptë i debatit, por nuk ishte e lehtë. Fjalët kundërshtuese të Rizës vinin si një përrua malor, që nuk kishin të ndalur deri sa ai sosi gjithë ç’kish për të thënë. Mbledhja sikur u çorodit. Çështjet që diskutoheshin qenë të vështira, përfshinin probleme nga fusha të specializuara të gjuhësisë, me koncepte e terminologji të panjohura, të paktën për ne që ishim të fushave jashtëgjuhësore. Ndaj nuk mund të them se kush kishte të drejtë dhe për këtë arsye nuk mora anësi. Por ajo që më ka mbetur në kujtesë është përshtypja që më bëri shpirti kritik i profesor Rizës, burrëria e tij intelektuale, aq e rrallë atëherë, vendosmëria në ato që thoshte dhe argumentet që sillte. Një kundërvënie e hapur ndaj Çabejt, autoritetit të padiskutueshëm të gjuhësisë sonë, i cili, me gjithë rezervat zyrtare, kish filluar të kthehej në një mit në opinionin e gjerë. Kjo do të më habiste dhe do të më bënte të çmoja kurajën e Selman Rizës, duke arsyetuar se debati shkencor, sado i ashpër, është i dobishëm dhe i domosdoshëm, sidomos kur zhvillohet në nivele të larta, siç qe ai mes dy dijetarëve tanë të nderuar.
Pas kësaj ngjarjeje, që nuk kaloi pa jehonë në rrethet akademike, dëshira ime për t’u afruar me prof. Rizën u shtua. U bë një personazh gati enigmatik jo vetëm për qëndrimin e tij në distancë me të tjerët, por akoma më shumë për atë çka përfaqësonte si intelektual me integritet....
...Raportet e Rizës me Çabejn përbëjnë një kapitull më vete, që nuk më takojnë ndofta mua t’i evokoj. Së pari, se miku im nuk e kish zakon t’i përfliste ato në biseda; së dyti, se unë nuk i kam njohur nga afër marrëdhëniet e tyre, pasi s’kam punuar me ta; dhe, së treti, këto raporte janë komplekse dhe i takojnë një sfere shkencore. Në të vërtetë, siç e kam përshkruar dhe më sipër, vetëm një herë jam ballafaquar me raportet e tyre dhe ajo ngjarje më dha të kuptoja se ata ishin kolegë, por jo miq, dhe në fakt këtë do ta tregonte koha. Ashtu si për shumëkënd, edhe për mua ata ishin dhe mbeten personalitete të spikatura të gjuhësisë shqiptare. Nuk dua të vë në këtë mes shenjë barazimi, sepse secili ka vlerat dhe meritat e veta. S’ka dyshim se ata ishin gjuhëtarë dhe intelektualë të një formati jo të zakonshëm, me kontribute të dalluara, që lanë gjurmë të pashlyera. Duke i përqasur me njëri-tjetrin nuk mund të mos vesh re përngjasimet dhe ndryshimet midis tyre. Me një vit diferencë nga shoku-shoku, ata i takonin një brezi që vinin nga dy krahina të skajshme të trojeve shqiptare, Çabej nga Gjirokastra, Riza nga Gjakova. I pari rridhte nga një familje qytetare e kamur, i dyti nga një familje e thjeshtë, me prejardhje malësore. Ishin rritur dhe brumosur në një frymë dhe mjedis atdhetar të ngjashëm, po me mentalitete të ndryshme. Çabej, me një fëmini e rini pa telashe, Riza, i mbetur jetim, e kaloi këtë moshë në jetimore. Të dy shquheshin për zgjuarsi, qenë njerëz me interesa e synime intelektuale, të vullnetshëm e të zellshëm, punëtorë të palodhur, me shpirt kërkues e ambiciozë. Gjatë shkollimit morën formim akademik nga shkolla evropiane të largëta nga njëra-tjetra. Njëri do të vinte nga bota gjermanike, tjetri nga ajo frankofone. Çabej do të formohej në Grac e Vjenë të Austrisë, në qendra me tradita në studimet albanologjike, nxënës i K. Paçit, N. Joklit, kurse Riza do të studionte në Tuluzë të Francës, në një shkollë po aq serioze e me kërkesa të larta shkencore, duke u diplomuar për filologji dhe drejtësi, por që dallonte për nga konceptet dhe metodat e studimit të botës akademike gjermanike. Kështu, Çabej do të merrte një formim etnogjuhësor serioz, siç do të merrte një formim serioz e me themel edhe Riza në fushën e gjuhësisë. Nga veprat që shkruan, del që i pari do të ishte etnolog, i specializuar në lëmin e gjuhësisë krahasuese indoeuropiane dhe albanologji, ndërsa i dyti ishte dhe mbeti kryesisht morfolog, duke ia kushtuar jetën kryesisht problemeve të mirëfillta të kësaj fushe të gjuhës shqipe. Riza, veç të tjerash, zotëronte rreth 12 gjuhë të gjalla e të vdekura. Pra, kish në profilet e tyre gjera të përbashkëta, por dhe diferenca, të cilat do të shfaqeshin në veprimtarinë e tyre shkencore.
Nga ana tjetër, duke i vënë përballë këto dy figura të gjuhësisë shqiptare, nuk mund të mos konstatosh natyrat dhe karakteret e tyre të ndryshme. S’ka dyshim që të dy qenë njerëz me integritet të lartë moral, të drejtë e të ndershëm, kërkues e studiues të përkushtuar. Prof Riza, ishte punëtor i jashtëzakonshëm, aq sa një herë më tha: “Unë nuk jam talent, por punë”. Por dallonin nga natyra. Çabej ishte natyrë e butë, fjalëmbël e fjalëpakë, përgjithësisht i heshtur, me ndjesi artistike, kurse Riza vinte natyrë paksa e ashpër, tipik malësor, i hapur e i drejtpërdrejtë, i vëmendshëm për të dëgjuar, por i gatshëm për të kundërshtuar, i prirur nga mendimi ndryshe. Por këta dy intelektualë, duke punuar në lëmenj të përbashkët apo të përafërt, në të njëjtin mjedis ku studioheshin dhe ballafaqoheshin probleme shkencore, do të kishin dhe momente afrimi e bashkëpunimi, përveçse dhe momente kundërshtimi, përplasje mendimesh, polemika, siç kam dëgjuar nga kolegët e tyre. Nga kjo pikëpamje, Riza ishte gati i papërballueshëm, i paepur, polemizues i rrallë, gjithnjë, si të thuash, në ofensivë. Të dy qenë këmbëngulës dhe seriozë në mbrojtje të tezave dhe të mendimeve të veta dhe në këto raste tregonin nivelin e tyre jo të zakontë, por secili brenda natyrës së tij: Çabej në dukje i qetë, i përmbajtur, pa e ngritur zërin, ndërsa Riza tërë nerv, shpërthyes, me zë të lartë, i hapur, pa rezerva. Kam përshtypjen se që të dy nuk ishin ziliqarë dhe ambiciozë ndaj njëri-tjetrit. Debatet e tyre zhvilloheshin në një truall shkencor dhe nga pozita shkencore. Jo rrallë këto debate mes tyre i nxisnin edhe drejtuesit e Institutit, duke u dhënë për oponencë vepra të njëri-tjetrit. Në këto raste Çabej nuk tregohej plotësisht i hapur, i linte mendimet të nënkuptoheshin, ndjehej njëlloj shpërfilljeje, kurse Riza ishte aq transparent e i drejtpërdrejtë sa lexohej qartë në mendimet dhe arsyetimet e veta. Është e çuditshme, por e vërtetë, që Çabej në asnjë nga veprat e tij nuk e citonte ose nuk iu referohej punimeve shkencore të Rizës. Me siguri kjo e prekte sedrën e këtij të fundit, por, kur binte fjala për Çabejn, miku im nuk mbaj mend që ta shprehte këtë qejfmbetje. Ai kishte burrëri dhe nuk e ulte veten në nivelin e pakënaqësive të rëndomta. Aq më tepër që e dinte se një i tretë në marrëdhëniet e tyre i hidhte benzinë zjarrit. Nuk e kam dëgjuar qoftë dhe një herë të flasë kundër Çabejt, të merret me jetën e tij personale. Bile më kujtohet ato ditë kur Çabej ndërroi jetë në Itali dhe e sollën në atdhe, ai doli në Rinas dhe e priti. Profesor Riza ishte i pikëlluar dhe do ta cilësonte vdekjen e tij të parakohshme një humbje të pazëvendësueshme për shkencën e kulturën shqiptare.
Në kohën kur ata ishin gjallë, por dhe tani kur kthehem pas dhe i kujtoj, nuk ka si të mos ndjej keqardhje që këta dy burra të shquar qenë dhe mbetën deri në fund kolegë të denjë për njëri-tjetrin, por nuk arritën kurrë të bëhen miq. E, megjithatë, kjo është normale dhe si e tillë, njerëzore.
2011 Rilindasit-Shqip.com
