Për gjuhën shqipe
Nga Skifter Këlliçi,
Kur gjatë një
bisede me disa miq italianë dhe rusë këtu në Boston, ku jetoj 15 vjetësh, po u
argumentoja se gjuha shqipe, ashtu sicc pohohej këto ditë edhe në gazetën e
madhe amerikane “Nju Jork Tajms” është ndër më të lashtat dhe më origjinalet në
Europë, ata u habitën. Por u habitën edhe më shumë kur u thashë se, megjithatë,
gjatë këtyre më shumë se 20 vjetëve të fundit pas shembjes së komunizmit dhe
vendosjes së demokracisë, në gjuhën shqipe janë shfaqur dukuri negative, ndër
të cilat, futja pa asnjë kriter e fjalëve të huaja, në vend të fjalëve të
bukura shqipe si dhe gabime të tjera të rënda gramatikore.
Sidoqoftë, nuk u bëri shumë
përshtypje kur përmenda depërtimin e fjalëve të huaja, sepse të tilla, sicc më
shpjeguan ata, kanë deportuar dhe po depërtojnë dhe në italishte dhe rusishte,
dukuri që e kam venë re edhe unë që lexoj vazhdimisht në internet shtypin
italian dhe rus, sidomos sportiv me të cilin më lidh një pasion i vjetër.
Por kur përmenda se
puna ka arritur deri sa kohët e fundit një grup prej 20 intelektualësh,
akademikë, profesorë, shkrimtarë dhe artistë, t’i drejtohen edhe e
kryeministrit që edhe t’i dalë në mbrojtur gjuhës shqipe, ata ngritën supet.
Nuk mund të përfytyronin që në ditë tona një grup i tillë intelektualësh në
vendet e tyre t’i drejtoheshin drejtuesve më të lartë të vendeve të tyre për
probleme gjuhësore të këtij lloji, të konsoliduara prej shekujsh.
Mirëpo, për fat të keq, kjo
ndodh në Shqipërinë e sotme. Ndaj, me këtë rast, pasi ripunova një shkrim të
botuar dikur në shtypin tonë për këto probleme dhe për çudi më shkurtime
barbare të redaktorëve të saj, thua se po shkruaja për rritjen e… gomerëve, po
ua paraqes lexuesve, të cilët do të njihen me disa nga gabimet gjuhësore, për
të cilat shqetësohen intelektualët dhe vetë opinioni ynë publik.
Por së pari, po u
kumtoj lexuesve se është për të ardhur keq që studiues të huaj, që me
këmbëngulje dhe pasion kanë mësuar shqipen, në shkrimet e tyre nuk i lejojnë
vetes gabime gjuhësore që i vërejmë në mediat dhe botimet tona.
Vendosja pluralizmit
demokratik në Shqipëri pas gati 50 vjetëve të diktaturës komuniste, nuk do të
thotë që edhe në gjuhën shqipe të vendoset një “pluralizëm demokratik”
ashtu si, për fat të keq, e perceptojnë shumë nga mediat e të gjitha ngjyrave,
TV-të, si edhe disa nga shtëpitë botuese në Shqipëri.
Ky biçim
“pluralizmi…gjuhësor”, i cili ka nisur pas vitit 1991, ka sjellë si pasojë që
gjuha shqipe, e shkruar dhe e folur në këto institucione, të ketë gabime, të
cilat mund të viheshin re gjatë periudhës ‘20-‘40-të, të shekullit të kaluar,
kur në Shqipëri ende nuk ishin vendosur normat e drejtshkrimit.
Ndonëse për këto
probleme është shkruar dhe vazhdon të shkruhet në media nga personalitete të
shquara në fushën e gjuhës shqipe, për ironi të fatit në shumë prej tyre,
sidomos televizive, vërehen po të njëjtat gabime gjuhësore, të cilat, madje,
për fat të keq, edhe janë shtuar.
Në këtë shkrim do të
ndalem në gabimet më tipike që vihen re në të shtypin e ditës:
1-Mënjanimi thuajse
i plotë i kohës së kryer e thjeshtë të mënyrës dëftore të foljes:
“Dje presidenti Nishani ka
deklaruar… “, kur duhet shkruar dhe lexuar edhe në mikrofon, ose kamera:
“Dje presidenti Nishani deklaroi…”.
Dhe kjo, sepse e kryera e
thjeshtë tregon një veprim të përfunduar plotësisht para çastit të
ligjërimit, ose një gjendje, a veprim të kaluar. Kurse e kryera tregon një
veprim, a gjendje të kaluar, në mënyre të tillë që rezultatet janë të pranishme
edhe në çastet e ligjërimit. (“Fjalor i gjuhës shqipe”faqe 897, 1981).
Mendoni për një çast sikur
ky shtrembërim të bëhej normë në veprat letrare!..
Po shkëpus një dialog të shkurtër
nga vepra “Përballë pasqyrës së një gruaje” të Kadaresë, (faqe 148).
-Është krejt ashtu,-i
thashë…
-Bëjnë sikur na kanë
harruar, po mendjen e kanë te ne, -përsëriti ai ngadalë… .
Shkrimtari ynë i madh, si
çdo shkrimtar tjetër shqiptar, ka përdorur foljet them dhe përsëris në
kohën e kryer e thjeshtë, pra ai shkruan: thashë dhe përsëriti.
Mendoni se sa do të qeshnim,
sikur Kadarea të shkruante:
-Është krejt ashtu, -i
kam thënë.
-Bëjnë sikur na kanë
harruar, por mendjen e kanë te ne, -ka përsëritur ai.
2-Zhdukja e
pjesëzës “të” në kohën e ardhme e tashme të mënyrës dëftore të foljes:
“Do shkojmë…” dhe
jo:”Do të shkojmë.., .ose: “Do e bëjmë…” dhe jo: “Do ta
bëjmë..”
Madje edhe në tituj
artikujsh!..
3-Mënjanimi i
trajtës së shquar të emrit, madje edhe gjatë lakimit:
“Bush bisedoi me Putin.”,
kur duhet shkruar : “Bushi bisedoi me Putinin.”(Pas parafjalës “me”
duhet të përdoret rasa kallëzore).
4-Përdorimi
ndajfoljes “pavarësisht” si parafjalë në rasën rrjedhore:
Pavarësisht rezultateve
të arritura…”, kur duhet shkruar: “Pavarësisht nga rezultatet e
arritura…”
Çuditërisht kjo dukuri po
bëhet vitet e fundit normë në mediat tona dhe përbën një gabim të
pajustifikueshëm.
5-Përdorimi i
gabuar i disa foljeve në mënyrën urdhërore, veta e parë, kur në vend të
tyre duhet të përdoret mënyra përcjellore.
P.sh.:Të gjitha
delegacionet, përjashto delegacionin kinez, mbështetën propozimin e
delegacioneve të vendeve të tjera…”
Në këtë rast folja “përjasho”në
mënyrën urdhërore duhet të zëvendësohet me të njëjtën folje, por në mënyrën
përcjellore, sepse askush nuk jep urdhër.
Pra: “Të gjitha
delegacionet, duke përfshirë delegacionin kinez…
Mund të përdoret gjithashtu
edhe lokucioni me përjashtim të.
Pra: “Të gjitha
delegacionet, me
përjashtim të delegacionit kinez.. “
E njejta dukuri vërehet edhe
përdorimin e foljes përshi:
Të gjithë shokë, përfshi
edhe Petritin, erdhën në takim.
Folja përfshij është
përdorur gabimisht, sepse edhe në këtë rast askush nuk jep urdhër.
Kjo folje duhet përdorur në
mënyrën përcjellore. Pra:
Të gjithë shokët duke
përfshirë Petritin.
6-Shkrimi i
fjalëve, termave, titujve, emrave të personaliteteve të huaja etj., sipas drejtshkrimit
të këtyre gjuhëve:
“The New York Times”, George
Bush, Ollbright…, kur sipas rregullave të drejtshkrimit emrat, titujt dhe
emërtimet në gjuhë të huaja duhen shkruar sipas parimit fonetik të gjuhës
shqipe, pra, ashtu siç shqiptohen: “Dhe Nju Jork Tajms”, Xhorxh Bush,
Ollbrajt…
7-Nuk po ndalem në
një dukuri të shëmtuar, që vazhdon të mbetet plagë në gjuhën tonë:
Vërshimin pa asnjë arsye të fjalëve
të huaja në media, për të cilat është shkruar vazhdimisht, shumica e të
cilave zëvendësohen fare mirë me fjalë të gjuhës shqipe, si dhe mosrespektimin
e shenjave të pikësimit.
8-Gabime të rënda
në titujt e organeve të shtypit ose të TV-ve:
Dy revista javore kanë
titujt: “Klan” dhe “Spektër”, disa gazeta, “Metropol”, “Standart”,
“Start”, tituj, pra, në trajtën e pashquar të emrit, të cilat
duhet të shkruhen në trajtën e shquar: “Klani”,
“Spektri”“Metropoli”…, ashtu siç shkruhen, për shembull, titujt e dy
gazetave të tjera: “Panorama” dhe “Tema”…Pra, jo; “Panoramë”,
“Temë”….
Mendoni sa për të
qeshur do të ishte sikur dy nga revistat më popullore para vitit 1992,
“Hosteni” dhe “Nëntori”, të titulloheshin “Hosten” dhe “Nëntor”.
Do të ishte gjithashtu
absurde, sikur gazeta italiane “Il Corriere della Sera” të shkruhej:
“Corriere della Sera”, gazeta franceze “Le Monde” të shkruhej: “Monde”,
gazeta amerikane “The Boston Globe”-“Boston Globe”, pra, pa nyjet
e përparme përkatëse “Il”, “Le” dhe “The”,
përkatësisht në italishte, frengjishte dhe anglishte.
Në shqip këta tituj do të
duhej të përktheheshin: “Korrier i Mbrëmjes”, “Botë” dhe “Glob
i Bostonit” dhe kështu do të tingëllonin në mënyrë krejt të panatyrshme.
9- Një qendër
televizive zgjedh titullin “Shijak Televizion” dhe jo “Televizioni
Shijak”. Si sëmundje ngjitëse ka, ose ka pasur emërtime të tjera absurde: “Rozafa
TV, “Skampa TV”, “Apollonia TV”…..Për pasojë, mos ndoshta ndonjë
ditë u dashka thënë Tirana Radio, Shqiptar Televizion…(!?).
Mania për të vënë emërtime
me terma nga gjuhë të huaja është bërë “rregull” nga pronarë kompanish,
hotelesh, restorantesh, dyqanesh…, sa që pandeh se nuk ndodhesh në Shqipëri,
por në një vend të huaj.
Dhe të mendosh se ka vende
të huaja, të cilat me vendime qeverie ndalohet rreptësisht përdoromi i
emërtimeve të huazuara nga gjuhë të huaja.
Gabim të rënda gjuhësore në
vepra të disa shtëpive botuese
Por e keqja më e madhe
vërehet në botimin e librave, ku me përjashtime të rralla, mungon emri i
redaktorit dhe korrektorit letrar. Si rrjedhim, librat botohen me gabime
gjuhësore.
Ka drejtues shtëpish
botuese, pa përjashtuar, që, siç duket, duan të kursejnë në kurriz të gjuhës
dhe kështu parapëlqejnë që librat e të gjitha llojeve t’i botojnë pa ua
nënshtruar redaktimit dhe korrekturës letrare dhe gjuhësore. Madje rastis që në
një vepër letrare mund të gjesh vetëm emrin e…recensuesit(!?).Për redaktor a
korrektor letrar, as që bëhet fjalë. Gabime gjuhësore vërehen sidomos në veprat
e përkthyera dhe botuara nga disa shtëpi botuese. Ka përkthyes që njohin mirë
gjuhët nga të cilat i përkthejnë ato, por nuk njohin mirë gjuhën shqipe. Si
pasojë, gjuha e këtyre veprave paraqet dobësi të theksuara.
Me këtë rast do të përmend
vetëm një rast: Romani “Kodi i Da Vinçit”, i shkrimtarit të njohur amerikan Dan
Broun, me sa di është botuar nga dy shtëpi botuese. Në njërën, përkthyer nga
një krijues i talentuar, fatkeqësisht ka gabime të mëdha gjuhësore dhe logjike.
Duket se libri nuk ka kaluar fare në procesin e redaktimit gjuhësor dhe
korrekturës letrare.
Por edhe më e rëndë kjo
dukuri vërehet në “Fjalorin Frazeologjik Italisht-Shqip”, vepër e autorëve Naim
Balla, Eshref Ymeri, Irena Ndoci, (Lama).Gabimet në këtë fjalor janë shumë të
rënda. Dhe nuk ka si të ndodhë ndryshe, kur njëra nga korrektoret letrare, ka
mbaruar studimet për… rusisht, madje në kohën kur është botuar kjo vepër me
vlera, ka punuar korrektore letrare në një nga shtëpitë botuese të librit
shkollor dhe do të ishte absurde po të vazhdonte të punonte përsëri aty.(!?)
Është e habitshme se
si drejtuesit e kësaj shtëpie botuese kanë mbyllur sytë para këtij veprimi, kur
e kishin për detyrë të gjenin plot redaktorë që kanë mbaruar studimet për
gjuhë-letërsi shqipe në UT ose universitete të tjera. Është dhe më e habitshme
që Ministria e Arsimit dhe Sporteve të mos bëjë kontrolle që elementë të tillë
të zëvendësohen me specialistë të zotë të gjuhës shqipe.
Ndodh, gjithashtu, edhe një
dukuri tjetër: ribotohen vepra të përkthyera, që janë botuar dekada me parë,
sidomos para se të vendoseshin përfundimisht rregullat e drejtshkrimit,
(shtator 1972), por pa kurrëfarë redaktimi, a korrektimi. Si pasojë,
vende-vende, ndonëse këto vepra, të përkthyera nga shqipërues të njohur dhe me
përvojë, kanë nivel të lartë artistik dhe gjuhësor, çalojnë nga ana
drejtshkrimore.
Për më keq ndodh që
një vepër e përkthyer, qoftë edhe nga një përkthyes më përvojë, nuk i
nënshtrohet redaktimit dhe korrekturës gjuhësore.
Gabime gjuhësore vërehen
gjithashtu edhe në përkthimet e dialogjeve të filmave të huaj që shfaqen në
televizionet shqiptare.
Nga këta pak shembuj
del në pah një dukuri shumë shqetësuese: gjuha e shkruar, ose e folur edhe në
mediat elektronike, si dhe gjuha e librave, jo vetëm nuk është përmirësuar,
por, për , mjerisht, po shfaq të meta që kurrë nuk janë vërejtur në botimet e
të gjitha llojeve gjatë periudhës komuniste.
Na vjen ose nuk na
vjen mirë, por duhet të pranojmë se në atë periudhë, edhe në gjuhë kishte
“diktaturë”, por në kuptimin e mirë të fjalës. Por kjo “diktaturë” ishte
e domosdoshme. Nga të gjitha shtëpitë botuese, Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”,
Shtëpia Botuese “8 Nëntori’, Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, Shtëpia Botuese
e Librit Universitar…Mjekësor, Bujqësor, Ushtarak, si dhe se fundi, Shtëpia
Botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, asnjë vepër nuk mund të botohej, pa iu
nënshtruar rreptësisht redaktimit dhe korrektimit letrar dhe gjuhësor. Madje,
edhe korrektimit teknik në shtypshkronjë. Dhe, në qoftë se pas këtyre proceseve
ndonjë libër do të kishte gabime, cilado shtëpi botuese, në bashkëpunim me
shtypshkronjat, ishte e detyruar të shtonte në fund të tij një fletë-korigjimi.
Dhe kjo, për të respektuar lexuesin dhe gjuhën shqipe.
Gjithashtu, çdo ,
shtëpi botuese, veçanërisht Shtëpia Botuese e Librit Shkollor ishte e detyruar
të kishte në organikën e vet redaktorin, ose korrektorin letrar. Madje me
përvojë.
Po kështu dhe në RTVSH
kishte një redaktor që kontrollonte titrat dhe dialogët, të përkthyer nga filma
te huaj.
Edhe Këshilli i Ministrave
kishte gjithashtu një redaktor që merrej me redaktimin gjuhësor të “Gazetës
Zyrtare” dhe të urdhëresave më të rëndësishme të dala nga prej tij, në mënyrë
që të mënjanoheshin gabimet e mundshme gjuhësore. (Do të ishte çudi që të mos
ishte edhe sot një redaktor i tillë).
Veç këtyre, herë pas here në
shtyp botoheshin rubrika për pastërtinë e gjuhës dhe për probleme te tjera, të
cilat ritrajtoheshin më thellë në revistën “Gjuha Jonë”. Por habitërisht kjo
revistë, botimi Akademisë së Shkencave, ka vite që ka pushuar së ekzistuari,
thua se problemet drejtshkrimore dhe gramatikore të gjuhës shqipe tashmë janë
zgjidhur përfundimisht.(!?).
Mendoj se që gjuha shqipe të
shkruhet sa më pastër dhe pa gabime, duhen marrë këto masa”:
-Çdo organ shtypi, ose
shtëpi botuese të ketë detyrimisht në organikën e vet redaktorin letrar a
gjuhësor, emri i të cilit të publikohet në të gjitha botimet e tyre. Dhe
çdo redaktor të këtë si kuran “Fjalorin Drejtshkrimor të Gjuhës Shqipe”,
botim i Akademisë së Shkencave.
-Në fakultetin e
gazetarisë te UT-së, në qoftë se nuk janë përfshirë deri tani, të përfshihen
programe të gjuhës shqipe, sidomos një program i detajuar i rregullave të
drejtshkrimit.
Besoj se kështu në një të
ardhme të shpejtë në shtypin tonë të shkruar dhe të folur, si dhe në botimet e
librave do të kemi përmirësim të dukshëm të nivelit gjuhësor.
“Nuk na lejohet të shkelim
dhe të zhvlerësojmë veprën e ndritur dhe të shenjtë të lëvruesve të gjuhës
shqipe dhe të gjuhëtarëve atdhedasës, -shkruajnë intelektualët e sipërpërmendur
në letrën drejtuar kryeministrit , -që me punën ngulmuese dhe dituritë e tyre
ndërtuan kodet themelore të këtij mekanizmime vlera të pacmuara”.
Ta shkruajmë gjuhën
amëtare sa më mirë, kjo është detyrë atdhetare e cilitdo shqiptari. Mbi të
gjitha, e gazetarëve, publicistëve, shkrimtarëve, nga krijmtaria e të cilëve
mëson secili nga ne, mëson qytetari shqiptar kudo që ndodhet.
Koha Jonë, 4 shtator 2014
